متن درس

جلسات دورهمی: پویایی علم دینی در پرتو مجاهده و نوآوری

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۹)

دیباچه

این نوشتار، بازتابی از درس‌گفتار شماره ۱۶۹ مجموعه جلسات دورهمی استاد فرزانه قدس‌سره است که با محوریت پویایی علم دینی و نقش حوزه‌های علمیه در تولید دانش نوین و پاسخ به نیازهای معاصر نگاشته شده است. این گفتمان، با تکیه بر آیه شریفه «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» (العنکبوت: ۶۹)، چارچوبی الهی برای فعالیت‌های علمی و تبلیغی حوزه‌ها ترسیم می‌کند. محورهای اصلی این درس‌گفتار شامل تبیین مفهوم مجاهده در راه خدا، ضرورت نوآوری در علوم دینی، نقد تکرار علوم گذشته، و ارائه راهکارهایی برای اصلاح آموزش‌های حوزوی است. متن پیش‌رو، با زبانی روشن و متین، مانند جریانی زلال، مفاهیم را در قالبی منسجم و ساختاریافته ارائه می‌دهد تا چراغ راه پژوهشگران و طلاب در مسیر تحول علم دینی باشد.

بخش نخست: تبیین آیه شریفه و جایگاه مجاهده در علم دینی

آغاز با آیات و صلوات

درس‌گفتار با ذکر بسم‌الله الرحمن الرحیم و صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و آل طاهرینش آغاز می‌شود، که مانند گلی معطر، فضای بحث را به عطر معنویت می‌آراید. آیه شریفه «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» (العنکبوت: ۶۹) به‌عنوان محور بحث مطرح می‌گردد.

وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ

و کسانی که در راه ما کوشیده‌اند، به یقین آن‌ها را به راه‌های خود هدایت می‌کنیم، و خدا با نیکوکاران است.

این آیه، مانند ستاره‌ای درخشان، مسیر علم دینی را روشن می‌سازد و بر سه محور کلیدی تأکید دارد: مجاهده در راه خدا، هدایت به راه‌های متعدد، و همراهی خداوند با نیکوکاران. این محورها، مانند سه ستون استوار، بنای فعالیت‌های علمی حوزه‌ها را تشکیل می‌دهند.

تفاوت «جاهدوا فینا» و «جاهدوا فی سبیل الله»

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که «جاهدوا فینا» به معنای تلاش عمیق در مسیر شناخت ذات الهی و شوونات ربوبی است، برخلاف «جاهدوا فی سبیل الله» که به جهاد در راه خدا برای جامعه و جنگ اشاره دارد. این تمایز، مانند خط‌کشی است که مجاهده علمی را از تلاش‌های اجتماعی جدا می‌سازد و بر اهمیت تمرکز بر باطن الهی در تحقیقات علمی تأکید دارد.

معنای «سبلنا» و تعدد راه‌ها

واژه «سبلنا» در آیه، به صورت جمع آمده و به تعدد راه‌های هدایت اشاره دارد، برخلاف «صراط» که به راه مستقیم دلالت می‌کند. این تعدد، مانند شاخه‌های درختی تنومند است که هر یک به سوی مقصدی متعالی امتداد می‌یابد و به حوزه‌های علمیه امکان می‌دهد تا در علوم مختلف نوآوری کنند.

محسنین و معنای احسان

«محسنین» به کسانی اطلاق می‌شود که اهل احسان و کارهای نیکو هستند. واژه احسان از ماده «حسن» مشتق شده و به معنای کار شایسته و خلق آثار ارزشمند است. محسنین، مانند باغبانانی هستند که با کاشت بذرهای نوین، باغ علم دینی را بارور می‌سازند.

سه راستای مجاهده فینا

مجاهده فینا در سه راستا تعریف می‌شود: تحقیق علوم، ابراز قدرت، و رويت معارف. تحقیق علوم، به خلق دانش جدید؛ ابراز قدرت، به تأثیرگذاری عملی؛ و رويت معارف، به درک عمیق حقایق الهی اشاره دارد. این سه راستا، مانند سه رودخانه‌ای هستند که از سرچشمه دین به سوی دریای معرفت جاری می‌شوند.

تفاوت مجاهده فینا با مجاهده نفس

مجاهده فینا، برخلاف مجاهده نفس در اخلاق کلامی که به خودسازی فردی محدود است، به تولید دانش و تأثیرگذاری اجتماعی معطوف است. این تمایز، مانند تفکیک میان چشمه‌ای کوچک و رودی خروشان است که حوزه‌ها را به سوی تولیدات علمی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این درس‌گفتار، با تکیه بر آیه شریفه، چارچوبی الهی برای فعالیت‌های علمی حوزه‌ها ارائه می‌دهد. تمایز میان «جاهدوا فینا» و «جاهدوا فی سبیل الله»، معنای تعدد «سبلنا»، و مفهوم «محسنین»، مانند ستارگانی هستند که مسیر علم دینی را روشن می‌کنند. تأکید بر سه راستای مجاهده فینا، حوزه‌ها را به سوی تولید دانش جدید، تأثیرگذاری عملی، و درک عمیق معارف هدایت می‌کند.

بخش دوم: ضرورت نوآوری و نقد تکرار علوم گذشته

نقد آموزش‌های متعارف حوزه

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که آموزش‌های متعارف مانند درس‌خواندن و مباحثه، به تنهایی مصداق «جاهدوا فینا» نیست، زیرا این فعالیت‌ها در دانشگاه‌ها نیز انجام می‌شود. علم دینی باید به خلق دانش جدید و نوآوری متمرکز شود، مانند چشمه‌ای که هر روز جریانی نو می‌آفریند.

ضرورت تولید روزانه دانش

عالم حوزه باید هر روز دانش جدیدی تولید کند، وگرنه عمرش تلف شده است. این تولید، مانند کاشت بذری نو در هر سپیده‌دم است که باغ علم را بارور می‌سازد. تکرار علوم گذشته، مانند نان بیات، نمی‌تواند نیازهای جامعه معاصر را برآورده کند.

نقد تکرار علوم گذشته

تکرار علوم گذشته، مانند آثار میرزا رجب، به تنهایی علم نیست و جاهدوا فینا محسوب نمی‌شود. این تکرار، مانند چرخیدن دور حوضی خشک است که هیچ جریانی تازه نمی‌آفریند. علم دینی باید با نوآوری، پاسخگوی چالش‌های روز باشد.

نقد تقلید و سرقت علمی

ارائه آثار دیگران به نام خود، ظلم و خیانت به علم است و مانع رشد علمی می‌شود. این عمل، مانند دزدیدن میوه‌های باغ دیگران است که نه‌تنها بی‌ثمر است، بلکه اعتماد جامعه علمی را سست می‌کند.

لزوم احترام به آثار گذشتگان

آثار علمای پیشین باید با ذکر نام آن‌ها حفظ شود. ثبت آثار به نام دیگران، مانند نوشتن نام خود بر دیواری است که دیگران با خون دل بنا کرده‌اند. این احترام، پایه اخلاق علمی در حوزه‌هاست.

نیاز به تولید علوم جدید

حوزه‌ها باید علوم جدیدی تولید کنند که حتی علمای پیشین از آن تعجب کنند. این تولید، مانند گشایش پنجره‌ای نو به سوی آسمان معرفت است که علم دینی را در جهان متمایز می‌سازد.

نقد توقف علمی حوزه‌ها

علم دینی در پنجاه سال اخیر، پیشرفت چشمگیری نداشته و به تکرار علوم گذشته محدود مانده است. این توقف، مانند درختی است که شاخه‌هایش رشد نکرده و از باروری بازمانده است.

هدایت الهی در «لنهدینهم سبلنا»

«لنهدینهم سبلنا» به معنای ایصال به مطلوب است، نه صرف ارائه راه. این هدایت، مانند دستی الهی است که عالم را به مقصد نهایی می‌رساند و با مجاهده او در مسیر فینا محقق می‌شود.

تعدد سبل در حوزه‌ها

«سبلنا» به معنای تعدد علوم، احکام، و معارف جدید است که علم دینی باید آن‌ها را تولید کند. این تعدد، مانند باغی است که هر شاخه‌اش میوه‌ای نو می‌دهد و پاسخگوی نیازهای روز است.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم این درس‌گفتار، بر ضرورت نوآوری در علم دینی تأکید دارد. نقد تکرار علوم گذشته، تقلید، و سرقت علمی، مانند آینه‌ای است که ضعف‌های کنونی را نمایان می‌سازد. تولید روزانه دانش، احترام به آثار گذشتگان، و هدایت الهی، مانند ستون‌هایی هستند که بنای علم دینی پویا را استوار می‌کنند. علم دینی باید با خلق علوم جدید، پاسخگوی چالش‌های روز باشد.

بخش سوم: نقش عالمان دینی در تحولات اجتماعی

تلاش عالمان در گذشته

استاد فرزانه قدس‌سره به تلاش‌های عالمان دینی در گذشته اشاره می‌کنند که با وجود محدودیت‌ها، تحولات بزرگی ایجاد کردند. این تلاش‌ها، مانند بذرهایی است که در خاک سخت کاشته شده و میوه‌های انقلاب را به بار آورد.

پیشرفت انقلاب

انقلاب در سی سال، پیشرفتی معادل سیصد سال داشته است. این پیشرفت، مانند رودی خروشان است که از زحمات عالمان و فداکاری شهدا و جانبازان سرچشمه گرفته و به رشد جامعه منجر شده است.

نقد تقيه غیرضروری

تقيه در شرایط کنونی غیرضروری است و علم دینی باید با صراحت مشکلات را مطرح کند. این صراحت، مانند آفتابی است که تاریکی‌های ابهام را می‌زداید و به شفافیت کمک می‌کند.

نقد خودستایی و عدم همکاری

خودستایی و عدم همکاری، مانع از پیشرفت علم دینی شده است. این خودمحوری، مانند دیواری است که هم‌افزایی علمی را مسدود می‌کند و به پراکندگی منجر می‌شود.

ضرورت همکاری جمعی

اصلاح علم دینی، مانند تهیه غذا برای جمعی بزرگ، نیازمند همکاری جمعی است. هر فرد باید بخشی از وظایف را بر عهده گیرد تا نتیجه‌ای مطلوب حاصل شود.

نقد عدم مسئولیت‌پذیری

برخی به جای مشارکت در اصلاح علم دینی، منتظر دیگران هستند. این انفعال، مانند کشاورزی است که بذر نمی‌کارد و انتظار برداشت دارد.

نقد بدبینی به اصلاحات

بدبینی برخی عالمان، مانع از مشارکت در اصلاح علم دینی شده است. این بدبینی، مانند سایه‌ای است که نور امید را کم‌رنگ می‌کند.

مثال از نقد عالمان

استاد فرزانه قدس‌سره به عالمی اشاره می‌کنند که با ارائه چهل اشکال، به جای کمک به اصلاح، به نقد منفی پرداخت. این نقد، مانند بادی است که به جای برافروختن آتش علم، آن را خاموش می‌کند.

نقد عدم تمرکز در شرایط بحرانی

برخی عالمان در شرایط بحرانی، به جای تمرکز بر مسائل اصلی، به حاشیه‌ها پرداختند. این عدم تمرکز، مانند ناخدایی است که در طوفان، به جای هدایت کشتی، به نظاره امواج مشغول است.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم این درس‌گفتار، بر نقش عالمان دینی در تحولات اجتماعی تأکید دارد. تلاش‌های گذشته، پیشرفت انقلاب، و ضرورت همکاری جمعی، مانند ستون‌هایی هستند که بنای علم دینی را استوار می‌کنند. نقد خودستایی، بدبینی، و عدم مسئولیت‌پذیری، مانند آینه‌ای است که ضعف‌های کنونی را نمایان می‌سازد و راه را برای اصلاح هموار می‌کند.

بخش چهارم: اصلاح آموزش‌های حوزوی و نیازهای معاصر

نیاز به آموزش‌های جدید

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید مهارت‌هایی مانند ویرایش، کامپیوتر، و زبان خارجی را در بر گیرد. این مهارت‌ها، مانند ابزارهایی هستند که طلاب را برای تأثیرگذاری در دنیای مدرن مجهز می‌کنند.

اهمیت ادبیات عربی

ضعف در ادبیات عربی، مانع از فهم دقیق متون دینی می‌شود. این مهارت، مانند کلیدی است که درهای فهم متون فقهی و روایی را می‌گشاید.

نقد ضعف فصاحت و بلاغت

برخی مجتهدان به دلیل ضعف در ادبیات، در تحلیل متون دچار مشکل می‌شوند. این ضعف، مانند دیواری است که فهم عمیق متون را مسدود می‌کند.

نیاز به آموزش‌های عملی

طلاب باید مهارت‌های عملی مانند ویرایش، کامپیوتر، و ورزش را بیاموزند. این مهارت‌ها، مانند بال‌هایی هستند که طلاب را برای پرواز در آسمان علم و تبلیغ آماده می‌کنند.

اهمیت ورزش و چالاکی

طلاب باید بدنی چالاک داشته باشند تا در فعالیت‌های علمی و تبلیغی مقاوم باشند. ورزش، مانند آبی است که جسم و روح را تازه می‌کند.

نقد ضعف در ارائه محتوا

علم دینی در ارائه محتوای علمی و دینی ضعیف عمل کرده و به روضه‌خوانی محدود شده است. این ضعف، مانند نغمه‌ای ناکوک است که گوش مخاطبان را آزار می‌دهد.

نقد محتوای رسانه‌ای

محتوای برخی رسانه‌ها، به جای تقویت علم دینی، به تضعیف آن منجر می‌شود. این محتوا، مانند بادی است که به جای برافروختن آتش حقیقت، آن را خاموش می‌کند.

نیاز به آموزش زبان خارجی

تسلط بر زبان خارجی، مانند پلی است که علم دینی را به جهان متصل می‌کند و از سوءتفاهمات در موقعیت‌های بین‌المللی جلوگیری می‌کند.

مثال از ضعف در موقعیت‌های بین‌المللی

برخی طلاب در سفرهای خارجی، به دلیل ندانستن زبان یا مهارت‌های ساده، دچار مشکل می‌شوند. این ضعف، مانند سایه‌ای است که اعتبار علم دینی را کم‌رنگ می‌کند.

پیشنهاد تشکیل گروه‌های کاری

تشکیل گروه‌های کاری برای آموزش مهارت‌های مختلف، مانند باغی است که هر باغبان بخشی از آن را پرورش می‌دهد تا میوه‌های علم به بار نشیند.

نقد آموزش صرف و نحو به‌تنهایی

آموزش صرف و نحو به‌تنهایی کافی نیست و باید با مهارت‌های مدرن ترکیب شود. این ترکیب، مانند افزودن رنگ‌های نو به تابلویی کهن است که آن را زنده می‌کند.

اهمیت آموزش‌های کوتاه‌مدت

مهارت‌هایی مانند ویرایش و کامپیوتر در مدت کوتاهی قابل یادگیری هستند. این آموزش‌ها، مانند بذرهایی هستند که به‌سرعت جوانه می‌زنند و میوه می‌دهند.

نقد وضعیت جسمانی طلاب

برخی طلاب به دلیل عدم ورزش، دچار ضعف جسمانی و پیری زودرس می‌شوند. این ضعف، مانند درختی است که ریشه‌هایش خشکیده و نمی‌تواند میوه دهد.

پیشنهاد رفع موانع اولیه

رفع موانع اولیه، مانند ضعف در ادبیات و فناوری، اولویت علم دینی است. این رفع موانع، مانند پاکسازی مسیری است که به سوی قله‌های علم راه می‌گشاید.

تشویق به همکاری عالمان

عالمان با سابقه باید در اصلاح علم دینی مشارکت کنند. این همکاری، مانند جریانی است که از تجربه پیشینیان به سوی آینده جاری می‌شود.

نقد حرف بدون عمل

حرف زدن بدون عمل، مانند بادی است که بدون کاشت بذر، انتظار برداشت دارد. اصلاح علم دینی نیازمند اقدامات عملی و برنامه‌ریزی‌شده است.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم این درس‌گفتار، بر ضرورت اصلاح آموزش‌های حوزوی تأکید دارد. آموزش‌های مدرن، ادبیات عربی، فصاحت، و مهارت‌های عملی، مانند ابزارهایی هستند که علم دینی را برای دنیای معاصر مجهز می‌کنند. نقد ضعف‌های کنونی و پیشنهاد گروه‌های کاری، مانند چراغ‌هایی هستند که مسیر تحول علم دینی را روشن می‌سازند.

نتیجه‌گیری نهایی

درس‌گفتار شماره ۱۶۹ استاد فرزانه قدس‌سره، مانند مشعلی است که مسیر پویایی علم دینی را روشن می‌سازد. آیه شریفه «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ»، چارچوبی الهی برای فعالیت‌های علمی حوزه‌ها ارائه می‌دهد. تأکید بر مجاهده، نوآوری، و همکاری جمعی، مانند ستون‌هایی است که بنای علم دینی را استوار می‌کند. نقد تکرار علوم گذشته، خودستایی، و عدم مسئولیت‌پذیری، مانند آینه‌ای است که ضعف‌های کنونی را نمایان می‌سازد. آموزش‌های مدرن، مانند ادبیات، فناوری، و ورزش، به طلاب امکان می‌دهد تا در دنیای معاصر تأثیرگذار باشند. این نوشتار، با دعوت به تولید دانش نوین و حفظ اصالت علمی، طلاب و پژوهشگران را به سوی علم دینی پویا هدایت می‌کند.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ

خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست