متن درس
جلسات دورهمی: بازسازی علوم دینی در عصر فناوری
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۸۹)
دیباچه
این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی چالش‌های پیش روی علوم دینی در روزگار معاصر می‌پردازد. محور این اثر، بازسازی علوم دینی با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و حذف موانع غیرضروری است که چونان زنجیرهایی، پویایی این علوم را محدود ساخته‌اند. علوم دینی، چونان درختی تنومند، نیازمند شاخ و برگ‌هایی تازه است تا در سایه پیشرفت‌های جهانی، به بار نشیند. این نوشتار، با نگاهی به گذشته و آینده، در پی ارائه راهکارهایی برای همگام‌سازی علوم دینی با نیازهای زمانه و تقویت جایگاه آن در عرصه جهانی است.
بخش نخست: چالش‌های علوم دینی در عصر حاضر
پیرایه‌های دینی و موانع نشر آثار علمی
علوم دینی، چونان گوهری گران‌بها، گاه در زیر انبوه سنت‌های غیرضروری و پیرایه‌ها مدفون می‌مانند. این پیرایه‌ها، که شامل موانع فرهنگی، ساختاری و روش‌شناختی‌اند، فرآیند نشر آثار علمی و دینی را دشوار ساخته‌اند. برای نمونه، کتاب‌هایی که با تلاش عالمان نگاشته می‌شوند، به دلیل این موانع، گاه از انتشار بازمی‌مانند. این چالش، چونان سدی استوار، مانع از جریان یافتن دانش در جامعه می‌شود. بازنگری در این سنت‌ها و ساده‌سازی فرآیندهای نشر، چونان کلیدی زرین، راه را برای توسعه علوم دینی هموار می‌سازد.
نقد فتاوای غیرمستند و ضرورت بازنگری
بسیاری از فتاوای موجود در علوم دینی، چونان بناهایی بدون پی، فاقد مستندات محکم‌اند. ادعاهایی نظیر اجماع یا شهرت، گاه بدون پشتوانه علمی مطرح می‌شوند و به دشواری‌های مردم می‌افزایند. این فتاوا، که گاه از سر احتیاط بیش از حد یا فقدان استدلال صادر شده‌اند، چونان ابرهایی تیره، شفافیت علوم دینی را کاهش می‌دهند. بازنگری در این فتاوا و تکیه بر استدلال‌های قرآنی و روایی، چونان نوری درخشان، راه را برای اجتهادی پویا و متناسب با زمانه هموار می‌سازد.
نقد محتوای غیرکارآمد در علوم دینی
بخش عمده‌ای از محتوای علوم دینی، مانند برخی مباحث فلسفی و عرفانی، چونان شاخه‌هایی بی‌ثمر، فاقد کارایی لازم برای پاسخگویی به نیازهای روز است. این علوم، که گاه تا هشتاد درصد آن‌ها غیرضروری یا غیرکاربردی‌اند، نیازمند بازسازی و تمرکز بر جنبه‌های عملی‌اند. علوم دینی باید چونان جویباری زلال، به مسائل معاصر پاسخ دهند و از انباشت مطالب نظری بدون کاربرد پرهیز کنند. این بازنگری، علوم دینی را به ابزاری قدرتمند برای هدایت جامعه تبدیل می‌کند.
بخش دوم: ضرورت تحول در نظام‌های آموزشی دینی
عقب‌ماندگی نسبی نظام‌های آموزشی
نظام‌های آموزشی دینی، در مقایسه با پیشرفت‌های جهانی، چونان کاروانی در راهی صعب، از سرعت بازمانده‌اند. امکانات مالی فراوان، بدون بهره‌وری علمی، چونان گنجی قفل‌شده بدون کلید، بی‌فایده است. در حالی که کشورهای پیشرفته، با بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند دوربین‌های مداربسته و سیستم‌های ضبط، آموزش را متحول ساخته‌اند، نظام‌های آموزشی دینی همچنان به روش‌های سنتی وابسته‌اند. این عقب‌ماندگی، چونان سایه‌ای سنگین، مانع از شکوفایی علوم دینی می‌شود.
کاستی فارغ‌التحصیلان حوزه و دانشگاه
فارغ‌التحصیلان حوزه و دانشگاه، چونان سربازانی بدون سلاح، فاقد مهارت‌های علمی و فنی لازم برای بازار کارند. بسیاری از این افراد، پس از سال‌ها تحصیل، توانایی کار با فناوری‌های نوین مانند کامپیوتر را ندارند. این کاستی، چونان زنجیری بر پای پیشرفت، طلاب و دانشجویان را از ایفای نقش مؤثر در جامعه بازمی‌دارد. آموزش مهارت‌های عملی و فناوری‌محور، چونان پلی استوار، راه را برای کارآیی این افراد هموار می‌سازد.
ضرورت یادگیری سواد دیجیتال
یادگیری فناوری‌های نوین، مانند کار با کامپیوتر، برای طلاب چونان ضرورتی حیاتی است. هر طلبه باید، حتی به قیمت فروش دارایی‌های اندک خود، به ابزارهای دیجیتال مجهز شود. این سواد، چونان مشعلی فروزان، راه تبلیغ جهانی دین را روشن می‌سازد. وب‌سایت‌ها و رسانه‌های دیجیتال، چونان پنجره‌هایی به سوی جهان، امکان گسترش پیام دینی را در سطحی جهانی فراهم می‌کنند. طلاب باید با این ابزارها آشنا شوند تا چونان سفیرانی توانمند، معارف دینی را به جهانیان عرضه کنند.
نقد روش‌های سنتی تبلیغ دینی
روش‌های سنتی تبلیغ دینی، مانند منبرهای غیرمؤثر یا استفاده از ابزارهای ناکارآمد، چونان صدایی در بیابان، اثربخشی خود را از دست داده‌اند. این روش‌ها، گاه به وجهه دین آسیب می‌زنند و از جذابیت آن می‌کاهند. تبلیغ دینی باید با بهره‌گیری از رسانه‌های مدرن، چونان جریانی خروشان، به قلب جوامع نفوذ کند. استفاده از وب‌سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی و فناوری‌های تصویری، دین را به زبانی جهانی و جذاب ارائه می‌دهد.
بخش سوم: نقش عالمان گذشته و مسئولیت نسل حاضر
تقدیر از عالمان گذشته
عالمان گذشته، چونان ستارگانی در آسمان معرفت، با وجود محدودیت‌های علمی و فناوری، دین را در شرایط دشواری چون تقيه، ریاضت و شهادت حفظ کردند. این عالمان، که چونان قدیسان و صدیقان در تاریخ می‌درخشند، با تلاش‌های بی‌وقفه خود، میراث دینی را به نسل حاضر رساندند. احترام به این بزرگان، چونان ادای دینی به پیشینیان، واجب است و نسل امروز را به قدردانی از این تلاش‌ها فرا می‌خواند.
محدودیت‌های تاریخی عالمان گذشته
عالمان گذشته، مانند شیخ طوسی و شیخ مفید، در عصری زیستند که علم و فناوری، چونان جویباری کم‌آب، محدود بود. آنان با امکانات اندک، چونان باغبانانی صبور، به حفظ و انتقال دین پرداختند. این محدودیت‌ها، چونان دیوارهایی بلند، مانع از توسعه گسترده علوم دینی در آن دوران شد. نسل حاضر، با دسترسی به فناوری‌های نوین، وظیفه دارد این میراث را با ابزارهای روز گسترش دهد.
مسئولیت نسل حاضر
نسل حاضر، وارث میراث عالمان گذشته، چونان نگهبانانی امانتدار، وظیفه دارد علوم دینی را با بهره‌گیری از امکانات جدید بازسازی کند. این مسئولیت، چونان مشعلی در دست، نیازمند حرکت به سوی نوآوری و همگام‌سازی با پیشرفت‌های جهانی است. احترام به گذشته و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، چونان دو بال، علوم دینی را به سوی قله‌های پیشرفت هدایت می‌کنند.
بخش چهارم: اصلاح ساختارهای آموزشی و مالی
پیشنهاد تأسیس نهاد تخصصی برای علوم دینی
برای توسعه علوم دینی، تأسیس نهادی تخصصی، متشکل از دانشمندان و پژوهشگران، چونان ضرورتی انکارناپذیر است. این نهاد، به جای رویکردهای کارمندی، باید به پژوهش‌های علمی و کاربردی بپردازد. چنین نهادی، چونان قلبی تپنده، علوم دینی را با نیازهای معاصر هماهنگ می‌سازد و به استانداردسازی پژوهش‌ها یاری می‌رساند.
اصلاح ساختارهای مالی حوزه‌ها
وابستگی مالی طلاب، چونان زنجیری بر پای، مانع از تمرکز آن‌ها بر علم و پژوهش است. بودجه‌های دینی باید به‌صورت هدفمند برای رفع فقر طلاب و توسعه علمی حوزه‌ها هزینه شود. این اصلاح، چونان جریانی زلال، طلاب را از فقر رها ساخته و به سوی تولید علم هدایت می‌کند.
لزوم هم‌افزایی جمعی
تحول در علوم دینی، چونان بنایی عظیم، نیازمند هم‌افزایی جمعی است. یک نفر، هرچند توانمند، نمی‌تواند به‌تنهایی این بار سنگین را به دوش کشد. همکاری همه‌جانبه، چونان رشته‌هایی که به هم تنیده می‌شوند، به استحکام و پویایی علوم دینی می‌انجامد. طلاب و پژوهشگران باید با تحقیق و تفکر، راهکارهای نوین برای اصلاح علوم دینی ارائه دهند.
بخش پنجم: اصول پیشنهادی برای طلاب در عصر حاضر
اصول عملی و اخلاقی برای طلاب
طلاب، چونان سفیران دین، باید به اصولی چون پاکیزگی، رفع فقر، پرهیز از اجبار و یادگیری فناوری پایبند باشند. پاکیزگی ظاهری و باطنی، چونان آینه‌ای صیقلی، هویت حرفه‌ای طلاب را تقویت می‌کند. پرهیز از اجبار و زور، چونان نسیمی روح‌نواز، فضایی آزاد برای رشد معنوی و علمی فراهم می‌آورد. این اصول، چونان ستون‌هایی استوار، پایه‌های فرهنگ‌سازی دینی را تشکیل می‌دهند.
نقد مقاومت در برابر فناوری
مقاومت در برابر فناوری‌های نوین، مانند تماس تصویری یا رسانه‌های دیجیتال، چونان دیواری در برابر پیشرفت، مانع از پویایی علوم دینی است. این مقاومت، که گاه با ادعای مفسده‌انگاری همراه است، ریشه در دیدگاه‌های منسوخ دارد. فناوری، چونان ابزاری قدرتمند، باید در خدمت دین قرار گیرد تا پیام آن را به جهانیان برساند.
نقد مفسده‌انگاری فناوری
ادعای مفسده‌انگاری فناوری، چونان سایه‌ای بی‌اساس، مانع از بهره‌گیری از ابزارهای نوین می‌شود. مشکلات واقعی، نه از فناوری، بلکه از محدودیت‌ها و اجبارهای غیرضروری ناشی می‌شوند. ایجاد فضایی آزاد برای یادگیری و رشد، چونان بستری حاصلخیز، به شکوفایی علوم دینی یاری می‌رساند.
جمع‌بندی
این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی چالش‌ها و راهکارهای بازسازی علوم دینی در عصر فناوری پرداخت. پیرایه‌های غیرضروری، فتاوای غیرمستند و محتوای غیرکارآمد، چونان موانعی بر سر راه پویایی علوم دینی‌اند. نظام‌های آموزشی دینی، با وجود امکانات مالی، از پیشرفت‌های جهانی عقب مانده‌اند و نیازمند همگام‌سازی با فناوری‌های نوین‌اند. عالمان گذشته، با وجود محدودیت‌ها، دین را حفظ کردند و نسل حاضر وظیفه دارد این میراث را با ابزارهای روز گسترش دهد. تأسیس نهادهای تخصصی، اصلاح ساختارهای مالی، هم‌افزایی جمعی و پایبندی به اصولی چون پاکیزگی و سواد دیجیتال، علوم دینی را به سوی قله‌های پیشرفت هدایت می‌کنند. این نوشتار، پژوهشگران را به سوی بازسازی علوم دینی با نگاهی نوین و جهانی فرا می‌خواند.