متن درس
جلسات دورهمی: بازتابی از گفتمان علمی و دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۳)
دیباچه
این نوشتار، بازنویسی و تدوینی است از گفتمانی ژرف و روشنگرانه که در قالب گفت‌وگویی صمیمی و عالمانه شکل گرفته است. هدف از این نگارش، ارائه محتوایی است که در عین وفاداری به پیام‌های اصلی، با زبانی روشن، متین و متناسب با فضای علمی، به تبیین و تحلیل دیدگاه‌های مطرح‌شده می‌پردازد. این متن با ساختاری منظم و با بهره‌گیری از زبانی فصیح، در پی آن است که اندیشه‌های والا را به گونه‌ای منتقل کند که چونان آیینه‌ای، بازتاب‌دهنده نیازهای زمان و مکان باشد و راهگشای گفت‌وگوهای علمی و دینی در جامعه معاصر گردد.
بخش نخست: ضرورت دانش‌آموزی جامع و به‌روز در علوم دینی
دانش چندرشته‌ای: پلی میان سنت و مدرنیته
جهان امروز، جهانی است آکنده از دانش‌های گوناگون که چونان رودی خروشان، مرزهای سنتی را درمی‌نوردد. در این میان، طلاب علوم دینی، که نگهبانان میراث معنوی و فکری اسلام‌اند، باید به دانش‌های نوین چون روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فیزیک و شیمی آراسته شوند. این آگاهی نه تنها برای فهم مقتضیات زمان و مکان ضروری است، بلکه به مثابه کلیدی است که درهای فقه پویا را می‌گشاید. فقه، که از موضوع‌شناسی، ملاکات و احکام تشکیل شده، بدون بهره‌مندی از علوم معاصر، از نیازهای روز جامعه فاصله می‌گیرد. برای نمونه، فهم مسائل اقتصادی مدرن، نیازمند دانش اقتصاد و جامعه‌شناسی است، چنان‌که فقیهی بدون این دانش، چونان ناخدایی است که در دریای طوفانی بی‌جهت سرگردان می‌ماند.
درنگ: طلاب علوم دینی باید با دانش‌های روز مجهز شوند تا فقهی پویا و کارآمد ارائه دهند که پاسخگوی نیازهای جامعه مدرن باشد.
جمع‌بندی
تأکید بر دانش چندرشته‌ای، دعوتی است به سوی فقهی زنده و پویا که نه تنها ریشه در سنت‌های دینی دارد، بلکه با نیازهای روز جامعه هم‌نوا می‌شود. این رویکرد، طلاب را به سوی تعاملی سازنده با علوم انسانی و طبیعی سوق می‌دهد و از آنان عالمانی می‌سازد که چونان ستارگان در آسمان دانش، راهنمای جامعه باشند.
بخش دوم: گزینش کیفی در نظام آموزش دینی
از پذیرش همگانی تا گزینش نخبگان
نظام پذیرش در حوزه‌های علمیه، که گاه بدون سنجش دقیق استعدادها و انگیزه‌ها صورت می‌گیرد، نیازمند بازنگری است. گزینش کیفی، که بر ارزیابی استعداد، حسن نیت و اصالت افراد استوار است، می‌تواند به تربیت عالمانی کارآمد و متناسب با نیازهای زمان منجر شود. این گزینش، چونان غربالگری دانه‌های ناب از سنگ‌ریزه‌هاست که تنها گوهرهای درخشان را برای خدمت به دین و جامعه برمی‌گزیند.
درنگ: نظام پذیرش حوزه‌های علمیه باید به گزینش کیفی تبدیل شود تا طلابی با استعدادهای برجسته و انگیزه‌های اصیل تربیت شوند.
جمع‌بندی
گزینش کیفی، ضرورتی است که حوزه‌های علمیه را از کمی‌گرایی به سوی کیفی‌گرایی سوق می‌دهد. این رویکرد، با تمرکز بر تربیت نخبگان، عالمانی را پرورش می‌دهد که توانایی هدایت جامعه را با دانش و بینش عمیق دارند.
بخش سوم: جایگاه رفیع عالمان دینی و مسئولیت‌های اجتماعی
تناسبی میان دانش و مسئولیت
اگر برای مشاغل ساده‌ای چون رانندگی در شهرداری، داشتن دیپلم ضروری است، عالمان دینی که عهده‌دار هدایت جامعه‌اند، باید به بالاترین مراتب علمی آراسته باشند. مجتهد، فیلسوف یا رهبر جامعه، چونان قله‌ای است که تنها با دانشی جامع و چندوجهی می‌توان به آن دست یافت. این تناسب، نشان‌دهنده جایگاه والای عالمان دینی و مسئولیت سنگین آنان در هدایت جامعه است.
درنگ: عالمان دینی، به سبب مسئولیت‌های خطیر اجتماعی، باید از بالاترین توانمندی‌های علمی برخوردار باشند.
جمع‌بندی
این تأکید بر دانش جامع، عالمان دینی را به سوی جایگاهی رفیع هدایت می‌کند که در آن، مسئولیت‌های اجتماعی و دینی با آگاهی و توانمندی ادا می‌شود. این دیدگاه، عالمان را به مثابه مشعل‌دارانی می‌بیند که راه جامعه را روشن می‌کنند.
بخش چهارم: نقش علوم انسانی در هدایت جامعه
دانش روان‌شناسی و جامعه‌شناسی: ضرورتی برای فهم جامعه
طلاب علوم دینی باید به علوم انسانی چون روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و سیاست علمی مسلط باشند تا بتوانند جامعه را به درستی هدایت کنند. این علوم، چونان چراغی در تاریکی، رفتارهای اجتماعی و نیازهای روانی افراد را روشن می‌کنند و در استنباط احکام شرعی نقش کلیدی دارند.
درنگ: آگاهی از علوم انسانی، به‌ویژه روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، برای هدایت دقیق و مؤثر جامعه ضروری است.
جمع‌بندی
علوم انسانی، به مثابه ابزاری برای فهم پیچیدگی‌های جامعه مدرن، عالمان دینی را قادر می‌سازد تا راهکارهای دینی متناسب با نیازهای روز ارائه دهند. این آگاهی، پلی است میان دین و جامعه که هدایت را معنادار و کارآمد می‌کند.
بخش پنجم: تسلط بر زبان‌های خارجی
جهان‌نگری از دریچه زبان
تسلط بر زبان‌های خارجی چون عربی، انگلیسی و فرانسه برای طلاب علوم دینی ضرورتی انکارناپذیر است. عالم تک‌زبانه، چونان پرنده‌ای است که تنها در قفس زبان خویش پرواز می‌کند. زبان عربی برای فهم متون دینی و زبان‌های بین‌المللی برای دسترسی به دانش‌های روز و گفت‌وگو با جوامع جهانی، چونان دو بال برای عالم دینی‌اند.
درنگ: تسلط بر زبان‌های خارجی، به‌ویژه عربی و انگلیسی، برای عالمان دینی در جهان معاصر ضروری است.
جمع‌بندی
آگاهی زبانی، عالمان دینی را به نمایندگان فرهنگ اسلامی در سطح جهانی تبدیل می‌کند. این توانایی، درهای دانش و تعامل را می‌گشاید و عالمان را به سوی گفت‌وگویی سازنده با جهان هدایت می‌کند.
بخش ششم: ورزش و سلامت جسمانی عالمان دینی
ورزش: واجبی شرعی برای طلاب
سلامت جسمانی، چونان پایه‌ای است که بنای اراده و توانمندی ذهنی بر آن استوار می‌شود. ورزش، به‌ویژه ورزش‌های رزمی چون بوکس، تکواندو و کشتی، نه تنها به تقویت جسم کمک می‌کند، بلکه اعتماد به نفس و توانایی دفاع شخصی را در طلاب پرورش می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، خود از کودکی به این ورزش‌ها پرداخته و همچنان به بدن‌سازی ادامه می‌دهند.
درنگ: ورزش به‌عنوان واجب شرعی، برای حفظ سلامت جسمانی و تقویت اراده طلاب ضروری است.
جمع‌بندی
ورزش، ضرورتی است که عالمان دینی را برای انجام وظایف سنگین خود آماده می‌کند. این تأکید بر سلامت جسمانی، نشان‌دهنده نگاهی جامع به تربیت عالمانی است که هم از نظر ذهنی و هم جسمانی توانمند باشند.
بخش هفتم: خانواده و نقش آن در تربیت دینی
روابط خانوادگی: بستری برای تربیت معنوی
روابط صمیمی و عاشقانه در خانواده، چونان خاک حاصلخیزی است که نهال‌های تربیت دینی در آن می‌رویند. فرزندان استاد فرزانه قدس‌سره، همگی با انتخاب آزادانه، مسیر طلبگی را برگزیده‌اند. این انتخاب آزادانه، نشان‌دهنده اهمیت اختیار در تربیت دینی است.
درنگ: محیط خانوادگی سالم و آزاد، بستری کلیدی برای تربیت نسلی متعهد به ارزش‌های دینی است.
جمع‌بندی
خانواده، به‌عنوان اولین نهاد تربیتی، نقش بی‌بدیلی در شکل‌گیری شخصیت دینی و علمی افراد دارد. این تأکید بر روابط صمیمی و آزادی انتخاب، راه را برای تربیت نسلی متعهد و آگاه هموار می‌کند.
بخش هشتم: تربیت نخبگان برای حوزه‌های علمیه
نخبگی: شرط ورود به حوزه
طلاب باید از میان نخبگان انتخاب شوند، کسانی که چونان ستارگان درخشان، توانایی‌های استثنایی دارند. انتخاب طلبه شدن برای افرادی با توانایی‌های متوسط، چونان کاشتن بذری ناسالم در خاکی بارور است که ثمری جز ناکامی ندارد.
درنگ: حوزه‌های علمیه باید نخبگان را برگزینند تا عالمانی برجسته و تأثیرگذار تربیت شوند.
جمع‌بندی
تأکید بر تربیت نخبگان، حوزه‌های علمیه را به کانون‌هایی برای پرورش عالمان برجسته تبدیل می‌کند که توانایی پاسخگویی به نیازهای پیچیده جامعه را دارند.
بخش نهم: سفر و فهم جامعه‌شناختی
سفر: دانشگاهی برای شناخت جوامع
سفر، چونان آینه‌ای است که تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی را بازمی‌تاباند. استاد فرزانه قدس‌سره، سفر را فرصتی برای مطالعه جامعه‌شناختی می‌دانند و به مکان‌هایی علاقه دارند که تجربه‌ای نو ارائه کنند.
درنگ: سفر، ابزاری برای فهم تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی و غنای دانش عالمان دینی است.
جمع‌بندی
سفر، به‌عنوان دانشگاهی واقعی، عالمان دینی را با فرهنگ‌ها و جوامع گوناگون آشنا می‌کند و دانش آنان را برای هدایت جامعه غنی‌تر می‌سازد.
بخش دهم: فرهنگ‌سازی علمی در برابر سنت‌های عام
از سنت به فرهنگ: گامی به سوی تعالی
جامعه ایران، بیش از آنکه بر فرهنگ دینی و اجتماعی پیشرفته استوار باشد، بر سنت‌های عام تکیه دارد. علم دینی نتوانسته فرهنگ جامعه را به سوی تعالی سوق دهد و گاه به عام‌گرایی و سوداگری محدود شده است.
درنگ: فرهنگ‌سازی علمی، ضرورتی برای ارتقای جامعه از سنت‌های عام به سوی ارزش‌های دینی و اجتماعی پیشرفته است.
جمع‌بندی
فرهنگ‌سازی علمی، راهی است برای رهایی از محدودیت‌های سنت‌های عام و حرکت به سوی جامعه‌ای آگاه و متعالی که در آن ارزش‌های دینی با دانش روز هم‌نوا می‌شوند.
بخش یازدهم: پوشش به جای حجاب
ترویج پوشش: رویکردی فقهی و فرهنگی
در متون فقهی، مفهوم «ستر» یا پوشش، بر پوشاندن بدن با متانت و سنگینی تأکید دارد. تبلیغ «پوشش» به جای «حجاب»، از طریق خانواده‌ها و فرهنگ‌سازی اجتماعی، راهی است برای ترویج ارزش‌های دینی بدون اجبار.
درنگ: تبلیغ پوشش به جای حجاب، از طریق فرهنگ‌سازی اجتماعی و خانوادگی، مؤثرتر از رویکردهای اجباری است.
جمع‌بندی
ترویج پوشش با تکیه بر فرهنگ‌سازی، راهی است برای حفظ ارزش‌های دینی در جامعه‌ای که به اختیار و آگاهی ارج می‌نهد.
بخش دوازدهم: نقد قوانین اجباری در مسائل فرهنگی
فرهنگ‌سازی در برابر اجبار
قوانین اجباری در مسائل فرهنگی، چونان قفسی است که پرنده اختیار را اسیر می‌کند. فرهنگ‌سازی علمی و اختیاری، راهی مؤثرتر برای تغییر رفتارهای اجتماعی است.
درنگ: فرهنگ‌سازی علمی و اختیاری، جایگزینی کارآمد برای قوانین اجباری در مسائل فرهنگی است.
جمع‌بندی
تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد که تغییرات فرهنگی پایدار، از طریق آموزش و آگاهی‌بخشی به دست می‌آیند، نه از طریق اجبار.
بخش سیزدهم: فناوری‌های مدرن و فرهنگ‌سازی
آزادی در استفاده از فناوری
فناوری‌هایی چون اینترنت، ماهواره و رایتل، ابزارهایی خنثی‌اند که با فرهنگ‌سازی و تعهد به وظایف شرعی، می‌توانند به گسترش دانش و فرهنگ دینی کمک کنند. محدودیت و فیلترینگ، چونان بستن راه‌های دانش است که نتیجه‌ای جز انحراف ندارد.
درنگ: فناوری‌های مدرن باید با فرهنگ‌سازی و آموزش مسئولانه به کار گرفته شوند، نه با محدودیت و فیلترینگ.
جمع‌بندی
آزادی در استفاده از فناوری، همراه با فرهنگ‌سازی، راهی است برای بهره‌مندی از فرصت‌های دانش و تعامل در جهان معاصر.
بخش چهاردهم: پرهیز از قضاوت‌های شخصی
تمرکز بر اصول به جای اشخاص
اظهارنظر درباره اشخاص، چونان گامی در راهی لغزنده است که به قضاوت‌های ناعادلانه می‌انجامد. تمرکز بر قواعد، قوانین و مسائل کلی، گفتمانی سازنده‌تر و عاری از تعصب را رقم می‌زند.
درنگ: گفتمان علمی و دینی باید بر اصول و مسائل کلی متمرکز باشد، نه قضاوت درباره اشخاص.
جمع‌بندی
پرهیز از قضاوت‌های شخصی، گفتمان دینی را به سوی اصولی علمی و عادلانه هدایت می‌کند که به وحدت و سازندگی در جامعه می‌انجامد.
بخش پانزدهم: پیوند دین و سیاست
سیاست: بخشی از فلسفه و دین
سیاست، به‌عنوان روش زندگی، از دین که منش الهی است، جدا نیست. تعریف دقیق این دو مفهوم، به رفع سوءتفاهم‌ها کمک می‌کند و نشان می‌دهد که دین و سیاست، چونان دو روی یک سکه‌اند که زندگی را معنا می‌بخشند.
درنگ: دین و سیاست، با تعریف دقیق، مکمل یکدیگرند و جدایی آن‌ها به کاستی می‌انجامد.
جمع‌بندی
پیوند دین و سیاست، با فهمی علمی و دقیق، راه را برای زندگی‌ای هموار می‌کند که در آن ارزش‌های الهی و روش‌های زندگی هماهنگ‌اند.
بخش شانزدهم: انتخابات و مشارکت آگاهانه
آزادی و آگاهی در انتخابات
انتخابات، چونان آیینه‌ای است که اراده جمعی را بازمی‌تاباند. پرهیز از حزب‌گرایی و شخصی‌گرایی، و تأکید بر انتخاب آزادانه و آگاهانه، به تحقق مشارکت دموکراتیک کمک می‌کند.
درنگ: انتخابات، فرصتی برای مشارکت آگاهانه و آزاد است که باید از حزب‌گرایی و تحمیل دور بماند.
جمع‌بندی
مشارکت آگاهانه در انتخابات، جامعه را به سوی انتخاب‌هایی سوق می‌دهد که بازتاب‌دهنده شعور جمعی و تعهد به ارزش‌های دینی و ملی است.
بخش هفدهم: معیارهای سخت‌گیرانه برای کاندیداتوری
شایستگی: شرط مسئولیت‌های کلان
شرایط کنونی کاندیداتوری برای مسئولیت‌های کلان، چونان دروازه‌ای گشوده است که هر کس را به سوی خود می‌خواند. معیارهای سخت‌گیرانه‌تر، چونان فیلتری است که تنها شایستگان را برای هدایت جامعه برمی‌گزیند.
درنگ: معیارهای سخت‌گیرانه برای کاندیداتوری، به انتخاب رهبران شایسته و توانمند منجر می‌شود.
جمع‌بندی
معیارهای دقیق و سخت‌گیرانه، راه را برای انتخاب رهبرانی هموار می‌کند که با دانش و توانمندی، جامعه را به سوی تعالی هدایت کنند.
بخش هجدهم: ارتقای فرهنگ در کشورهای اسلامی
وحدت و آگاهی: راه رهایی از آشوب
آشوب در کشورهای اسلامی، چونان طوفانی است که از ضعف فرهنگی و تفرقه سرچشمه می‌گیرد. ارتقای فرهنگ و وحدت، چونان سپری است که جامعه اسلامی را از گزند استعمار حفظ می‌کند.
درنگ: ارتقای فرهنگ و وحدت، راه‌حلی برای رفع آشوب و تفرقه در کشورهای اسلامی است.
جمع‌بندی
ارتقای فرهنگ دینی و اجتماعی، همراه با وحدت، کشورهای اسلامی را به سوی آینده‌ای روشن و متحد هدایت می‌کند.
بخش نوزدهم: پرهیز از پیش‌بینی‌های غیرعلمی ظهور
انطباق علمی: شرط قضاوت درباره ظهور
هرگونه ارتباط اتفاقات کنونی با ظهور، فاقد انطباق علمی و تاریخی است. روایات مربوط به ظهور، چونان گنجینه‌ای است که تنها با کلید دانش و شواهد محکم گشوده می‌شود.
درنگ: پیش‌بینی‌های ظهور باید از تفسیرهای غیرعلمی پرهیز کنند و بر شواهد تاریخی و علمی استوار باشند.
جمع‌بندی
پرهیز از تفسیرهای شتاب‌زده درباره ظهور، گفتمان دینی را به سوی مسیری علمی و معتبر هدایت می‌کند.
بخش بیستم: اهمیت تألیفات علمی
تألیفات: گنجینه‌ای برای رفع نیازهای جامعه
تألیفات علمی در حوزه‌های فقه، عرفان و تفسیر قرآن کریم، چونان چشمه‌ای زلال، نیازهای فکری و معنوی جامعه را سیراب می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره با حدود هشتصد اثر تألیفی، به پی‌ریزی علمی و رفع مشکلات جامعه پرداخته‌اند.
درنگ: تألیفات علمی، منابعی ارزشمند برای آموزش و ترویج فرهنگ دینی در جامعه‌اند.
جمع‌بندی
تألیفات علمی، چونان مشعل‌هایی هستند که راه دانش و فرهنگ دینی را روشن می‌کنند و به رفع نیازهای جامعه کمک می‌کنند.
نتیجه‌گیری کلی
این گفتمان، چونان دری گران‌بها، نگرشی جامع و چندوجهی به مسائل دینی، اجتماعی و فرهنگی ارائه می‌دهد. تأکید بر دانش به‌روز، گزینش کیفی، تسلط بر علوم و زبان‌های خارجی، و فرهنگ‌سازی علمی، نشان‌دهنده رویکردی پیشرو است که دین را با نیازهای جهان معاصر پیوند می‌زند. این دیدگاه، با نقد سنت‌های عام و رویکردهای اقتدارگرا، بر آموزش و آگاهی‌بخشی تأکید دارد و عالمان دینی را به سوی جایگاهی رفیع هدایت می‌کند که در آن، علم و دین در هم‌آمیخته و راهگشای جامعه‌ای متعالی می‌شوند.
با نظارت صادق خادمی