متن درس
جلسات دورهمی: بازتابی از گفتمان احزاب در قرآن کریم و جامعه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۸)
دیباچه
این نوشتار، تدوینی است از گفتمانی ژرف و روشنگرانه که در پیوند با مفهوم احزاب در قرآن کریم و نقش آن در جامعه اسلامی شکل گرفته است. این متن، با الهام از گفت‌وگویی صمیمی و عالمانه، در صدد است تا با زبانی روشن و متین، دیدگاه‌های استاد فرزانه قدس‌سره را در قالبی منظم و متناسب با نیازهای فکری جامعه معاصر ارائه دهد. نوشتار حاضر، چونان آیینه‌ای است که بازتاب‌دهنده پیوند میان مفاهیم قرآنی و نیازهای اجتماعی است و با بهره‌گیری از تشبیهات و تلویحات، به تبیین نقش احزاب در نظام اسلامی می‌پردازد. هدف، نه تنها حفظ اصالت محتوای اصلی، بلکه غنای آن با توضیحات تکمیلی و پیوندهای معنایی است تا راهگشای گفت‌وگوهای علمی و دینی در جامعه باشد.
بخش نخست: پرس‌وجوی آزاد در گفتمان احزاب
دعوت به گفت‌وگوی پویا
استاد فرزانه قدس‌سره در آغاز گفتمان، شاگردان را به طرح پرسش‌های آزاد در باب احزاب دعوت می‌کنند. این دعوت، چونان گشایش دریچه‌ای به سوی گفت‌وگویی خلاق و پویا، زمینه‌ساز بررسی عمیق موضوعی است که در نظام اجتماعی اسلام از اهمیتی بسزا برخوردار است. این رویکرد، نه تنها به آزادی در طرح مسائل اشاره دارد، بلکه بر ضرورت گفت‌وگویی بی‌قید و شرط برای فهم بهتر مسائل اجتماعی تأکید می‌ورزد.
فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (نحل: ۴۳؛ ترجمه: اگر نمی‌دانید، از اهل دانش بپرسید.) این آیه شریفه، بر اهمیت پرس‌وجو از عالمان در موضوعات ناشناخته تأکید دارد و دعوت استاد را به گفت‌وگویی آزاد، با ریشه‌های قرآنی پیوند می‌زند.
درنگ: دعوت به پرس‌وجوی آزاد، زمینه‌ساز گفتمانی پویا و خلاق در بررسی مسائل اجتماعی مانند احزاب است.
جمع‌بندی
این دعوت به گفت‌وگوی آزاد، چونان بذری است که در خاک حاصلخیز ذهن‌های کنجکاو کاشته می‌شود تا نهال‌های معرفت و آگاهی برویند. این رویکرد، راه را برای بررسی عمیق و چندوجهی مفهوم احزاب در نظام اسلامی هموار می‌سازد.
بخش دوم: احزاب و دموکراسی در جامعه‌شناسی مدرن
پیوند احزاب با نظام‌های دموکراتیک
در جامعه‌شناسی مدرن، احزاب به مثابه ستون‌های نظام دموکراتیک شناخته می‌شوند که در بستر مشارکت مردمی رشد می‌یابند. استاد فرزانه قدس‌سره اشاره دارند که در نظام‌های استبدادی، به دلیل تمرکز قدرت در دست یک نفر، احزاب جایگاهی ندارند، اما در جوامع دموکراتیک، این نهادها به مثابه پلی میان مردم و حاکمیت عمل می‌کنند. این دیدگاه، چونان نوری است که تاریکی‌های استبداد را می‌شکافد و راه را برای مشارکت جمعی روشن می‌سازد.
وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ (شوری: ۳۸؛ ترجمه: و کارشان به مشورت میان خودشان است.) این آیه شریفه، بر نقش مشورت و مشارکت در نظام اجتماعی تأکید دارد و پیوند احزاب با دموکراسی را از منظر قرآنی تأیید می‌کند.
درنگ: احزاب، به‌عنوان نهادهای واسطه، نقش مهمی در تقویت مشارکت مردمی و کاهش استبداد دارند.
جمع‌بندی
احزاب، چونان رگ‌های حیات‌بخش در پیکره نظام دموکراتیک، جریان مشارکت و گفت‌وگو را در جامعه تقویت می‌کنند. این نهادها، با ایجاد فضایی برای بیان سلایق و نیازهای اجتماعی، به کاهش تمرکز قدرت و افزایش هم‌افزایی کمک می‌کنند.
بخش سوم: مفهوم حزب در قرآن کریم
حضور پررنگ واژه حزب در قرآن
استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به کاربرد واژه‌های «حزب» و «احزاب» در هجده مورد از قرآن کریم، بر اهمیت این مفهوم در نظام اجتماعی اسلام تأکید دارند. واژه «حزب» هفت بار به‌صورت مفرد و یازده بار به‌صورت جمع (احزاب) در قرآن کریم آمده است که نشان‌دهنده توجه ویژه این کتاب آسمانی به ساختارهای اجتماعی است. این حضور پررنگ، چونان نشانه‌ای است از اهمیت تشکل‌های اجتماعی در هدایت و سامان‌دهی جامعه.
كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ (روم: ۳۲؛ ترجمه: هر حزبی به آنچه نزد اوست شادمان است.) این آیه، شمولیت مفهوم حزب را در بر می‌گیرد که می‌تواند مثبت یا منفی باشد.
درنگ: واژه «حزب» در قرآن کریم، نشان‌دهنده اهمیت ساختارهای اجتماعی در نظام اسلامی است که می‌تواند در خدمت اهداف الهی یا انحرافی باشد.
جمع‌بندی
قرآن کریم، با تکرار واژه‌های «حزب» و «احزاب»، بر نقش این نهادها در شکل‌دهی به نظام اجتماعی تأکید دارد. این توجه، چونان چراغی است که مسیر تشکل‌های اجتماعی را در راستای اهداف الهی روشن می‌سازد.
بخش چهارم: احزاب مثبت و منفی در قرآن کریم
دوگانگی حزب‌الله و حزب‌الشیطان
استاد فرزانه قدس‌سره حزب را مفهومی عام می‌دانند که در ظرف خاص، می‌تواند به دو گونه متضاد ظاهر شود: حزب‌الله، که در راستای اهداف الهی گام برمی‌دارد، و حزب‌الشیطان، که به انحراف و فساد می‌انجامد. این دوگانگی، چونان دو سوی یک سکه است که یک سوی آن نور هدایت و سوی دیگر تاریکی گمراهی را نمایان می‌سازد.
أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (مجادله: ۲۲؛ ترجمه: آگاه باشید که حزب خدا همان رستگارانند.) این آیه، حزب‌الله را به‌عنوان گروهی رستگار معرفی می‌کند که در مسیر حق گام برمی‌دارند.
إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا (غافر: ۵۱؛ ترجمه: ما پیامبرانمان و کسانی را که ایمان آورده‌اند در زندگی دنیا یاری می‌کنیم.) این آیه نیز بر یاری الهی به مؤمنان تأکید دارد.
درنگ: حزب در قرآن کریم، مفهومی عام است که در ظرف خاص می‌تواند به حزب‌الله (مثبت) یا حزب‌الشیطان (منفی) تبدیل شود.
جمع‌بندی
تمایز میان حزب‌الله و حزب‌الشیطان، چونان خط‌کشی است که مسیر هدایت را از گمراهی جدا می‌سازد. این دوگانگی، عالمان دینی را به تأمل در نقش احزاب در راستای اهداف الهی دعوت می‌کند.
بخش پنجم: اصل اجتماعی حزب در اسلام
حزب به‌عنوان روند مثبت اجتماعی
استاد فرزانه قدس‌سره اصل حزب را به‌عنوان روندی مثبت و اجتماعی معرفی می‌کنند که در شرایط خاص می‌تواند به انحراف کشیده شود. این دیدگاه، حزب را چونان جویباری می‌داند که اگر در مسیر درست هدایت شود، به سرزمین‌های حاصلخیز می‌رسد، اما در غیر این صورت، به باتلاق گمراهی فرومی‌ریزد.
وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى (مائده: ۲؛ ترجمه: و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید.) این آیه، بر همکاری در امور خیر تأکید دارد که با نقش مثبت احزاب هم‌خوانی دارد.
درنگ: اصل حزب، روندی مثبت و اجتماعی است که در راستای خیر عمومی عمل می‌کند، اما در شرایط خاص می‌تواند به انحراف کشیده شود.
جمع‌بندی
احزاب، چونان ابزارهایی برای هم‌افزایی و همکاری در جامعه اسلامی، می‌توانند در راستای خیر عمومی عمل کنند، مشروط بر آنکه از مسیر حق منحرف نشوند.
بخش ششم: فقدان احزاب در نظام‌های استبدادی
استبداد و نبود تشکل‌های مردمی
استاد فرزانه قدس‌سره به فقدان احزاب در نظام‌های استبدادی پیش از انقلاب اشاره دارند و آن را نتیجه تک‌محوری و تمرکز قدرت در دست یک نفر می‌دانند. این نظام‌ها، چونان قفسی آهنین، هرگونه تشکل مردمی را سرکوب می‌کردند و مانع از ظهور احزاب به‌عنوان نمایندگان مردم می‌شدند.
وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا (هود: ۱۱۳؛ ترجمه: و به ستمگران متمایل نشوید.) این آیه، بر پرهیز از نظام‌های ظالم تأکید دارد که با فقدان احزاب در نظام‌های استبدادی هم‌خوانی دارد.
درنگ: نظام‌های استبدادی، با سرکوب تشکل‌های مردمی، مانع از شکل‌گیری احزاب به‌عنوان نهادهای واسطه اجتماعی می‌شوند.
جمع‌بندی
نبود احزاب در نظام‌های استبدادی، چونان سدی است که جریان مشارکت مردمی را متوقف می‌سازد. این واقعیت، ضرورت ایجاد تشکل‌های مردمی در نظام‌های اسلامی را برجسته می‌کند.
بخش هفتم: تمایز هیئت‌های مذهبی از احزاب
هیئت‌های مذهبی: سنت‌های دینی یا تشکل‌های سیاسی؟
استاد فرزانه قدس‌سره هیئت‌های مذهبی، مانند هیئت‌های عزاداری و سینه‌زنی، را به دلیل فقدان تنوع در اهداف و رویکردها، از احزاب متمایز می‌دانند. این هیئت‌ها، هرچند در بستر دین و مسجد شکل گرفته‌اند، اما به دلیل تمرکز بر مناسک دینی و نبود تفاوت‌های سیاسی، نمی‌توانند نقش احزاب را ایفا کنند. این تمایز، چونان خطی است که میان سنت‌های دینی و تشکل‌های سیاسی مرز می‌کشد.
وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا (حج: ۳۴؛ ترجمه: و برای هر امتی آیینی قرار دادیم.) این آیه، بر تفاوت در سنت‌های اجتماعی تأکید دارد که با تمایز هیئت‌های مذهبی از احزاب هم‌خوانی دارد.
درنگ: هیئت‌های مذهبی، به دلیل تمرکز بر مناسک دینی و فقدان تنوع سیاسی، از احزاب متمایزند و نمی‌توانند نقش آن‌ها را ایفا کنند.
جمع‌بندی
هیئت‌های مذهبی، چونان چشمه‌های زلال مناسک دینی، در حفظ سنت‌های معنوی نقش دارند، اما نمی‌توانند جایگزین احزاب به‌عنوان نهادهای سیاسی و اجتماعی شوند.
بخش هشتم: نظام طاغوتی و ناپذیری احزاب
حزب رستاخیز: تشکلی صوری
استاد فرزانه قدس‌سره نظام طاغوتی را به دلیل ماهیت استبدادی، ناتوان از پذیرش احزاب واقعی می‌دانند. حزب رستاخیز، که در آن دوران شکل گرفت، تشکلی صوری بود که فاقد استقلال و نمایندگی واقعی مردم بود. این حزب، چونان سایه‌ای بود که تنها در خدمت اهداف نظام طاغوتی عمل می‌کرد.
وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ (مائده: ۵۱؛ ترجمه: و هر کس از شما با آن‌ها دوستی کند، از آن‌هاست.) این آیه، بر پرهیز از همسویی با نظام‌های ظالم تأکید دارد.
درنگ: احزاب صوری در نظام‌های استبدادی، فاقد استقلال و کارکرد واقعی برای نمایندگی مردم هستند.
جمع‌بندی
نظام‌های طاغوتی، با ایجاد تشکل‌های صوری مانند حزب رستاخیز، مانع از شکل‌گیری احزاب واقعی شدند که این امر، ضرورت ایجاد احزاب مردمی در نظام اسلامی را برجسته می‌سازد.
بخش نهم: تلاش برای تشکیل احزاب اسلامی پس از انقلاب
حزب جمهوری اسلامی و حزب ولایت
استاد فرزانه قدس‌سره به تلاش‌های پس از انقلاب برای تشکیل احزاب اسلامی، مانند حزب جمهوری اسلامی و حزب ولایت، اشاره دارند. این تلاش‌ها، با هدف ایجاد تشکل‌هایی در راستای اهداف انقلاب ۵۷ شکل گرفت، اما موانعی مانع از تحقق کامل آن‌ها شد. این حرکت، چونان کوششی بود برای کاشت بذر تشکل‌های اسلامی در خاک انقلاب.
وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ (انفال: ۶۰؛ ترجمه: و برای آن‌ها هر چه در توان دارید از نیرو آماده کنید.) این آیه، بر تقویت ساختارهای اجتماعی در راستای اهداف اسلامی تأکید دارد.
درنگ: تشکیل احزاب اسلامی پس از انقلاب، تلاشی برای نهادینه‌سازی مشارکت مردمی در نظام اسلامی بود، اما موانع ساختاری مانع تحقق کامل آن شد.
جمع‌بندی
تلاش برای تشکیل احزاب اسلامی، چونان گامی بود به سوی نهادینه‌سازی مشارکت مردمی در نظام اسلامی، اما موانع ساختاری، این مسیر را ناهموار ساخت.
بخش دهم: نقد دیدگاه‌های علم دینی در تشکیل احزاب
اختلاف‌نظر در رویکردهای ولایی
استاد فرزانه قدس‌سره به نقد برخی دیدگاه‌های علم دینی در خصوص احزاب ولایی می‌پردازند و با رویکرد برخی عالمان که معتقد بودند همه امور باید به ولایت ختم شود، موافق نبودند. این اختلاف‌نظر، چونان نشانه‌ای است از نیاز به گفتمان‌سازی و اجماع در این حوزه.
وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ (آل‌عمران: ۱۵۹؛ ترجمه: و در کارها با آن‌ها مشورت کن.) این آیه، بر ضرورت مشورت در امور اجتماعی تأکید دارد.
درنگ: اختلاف‌نظر در علم دینی درباره احزاب، نشان‌دهنده نیاز به گفتمان‌سازی و اجماع در این حوزه است.
جمع‌بندی
نقد دیدگاه‌های علم دینی، راه را برای گفتمانی باز و پویا در خصوص نقش احزاب در نظام اسلامی هموار می‌سازد، مشروط بر آنکه به اجماع و همکاری منجر شود.
بخش یازدهم: نقش احزاب در کاهش فعالیت‌های زیرزمینی
احزاب به‌عنوان شیر اطمینان
استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که احزاب قانونی و جامعه‌محور، چونان شیر اطمینانی عمل می‌کنند که از شکل‌گیری گروهک‌های زیرزمینی و فعالیت‌های پنهانی جلوگیری می‌کنند. این احزاب، با ایجاد فضایی شفاف و قانون‌مند، امکان نظارت و مشارکت عمومی را فراهم می‌سازند.
وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ (بقره: ۱۹۰؛ ترجمه: و تجاوز نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.) این آیه، بر قانون‌مداری و پرهیز از انحراف تأکید دارد.
درنگ: احزاب قانونی و جامعه‌محور، از شکل‌گیری گروهک‌های زیرزمینی و انحرافات اجتماعی جلوگیری می‌کنند.
جمع‌بندی
احزاب، چونان نگهبانانی هستند که با ایجاد فضایی شفاف و قانون‌مند، از انحرافات اجتماعی و سیاسی جلوگیری کرده و به انسجام جامعه کمک می‌کنند.
بخش دوازدهم: انقلاب به‌مثابه تحول اجتماعی
انقلاب: به‌هم‌ریختگی ساختارهای اجتماعی
استاد فرزانه قدس‌سره انقلاب را به‌عنوان تحول و به‌هم‌ریختگی ساختارهای اجتماعی تعریف می‌کنند که زمینه‌ساز ایجاد احزاب و تشکل‌های جدید است. این تحول، چونان طوفانی است که خاک کهنه را می‌روبد و زمین را برای کاشت بذرهای نو آماده می‌سازد.
إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ (رعد: ۱۱؛ ترجمه: خدا حال قومی را تغییر نمی‌دهد تا زمانی که خودشان حالشان را تغییر دهند.) این آیه، بر نقش تحول اجتماعی در تغییر ساختارها تأکید دارد.
درنگ: انقلاب، به‌مثابه تحول اجتماعی، زمینه‌ساز ایجاد احزاب و تشکل‌های جدید در راستای اهداف اسلامی است.
جمع‌بندی
انقلاب، چونان موجی خروشان، ساختارهای کهنه را درهم می‌شکند و فضایی برای ظهور احزاب اسلامی فراهم می‌سازد که می‌توانند در خدمت اهداف والای انقلاب باشند.
بخش سیزدهم: نقش احزاب در نمایندگی سلایق اجتماعی
تنوع‌بخشی به نظام اجتماعی
استاد فرزانه قدس‌سره احزاب را ابزاری برای نمایندگی سلایق مختلف علمی، اجتماعی و محلی در نظام اسلامی می‌دانند. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در یک تابلوی نقاشی، به نظام اجتماعی زیبایی و پویایی می‌بخشد.
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا (بقره: ۱۴۳؛ ترجمه: و این‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم.) این آیه، بر اعتدال و تنوع در نظام اجتماعی تأکید دارد.
درنگ: احزاب، با نمایندگی سلایق مختلف، به نظام اجتماعی تنوع و پویایی می‌بخشند.
جمع‌بندی
احزاب، با نمایندگی سلایق گوناگون، چونان آینه‌هایی هستند که نیازها و خواسته‌های جامعه را بازتاب می‌دهند و به انسجام و پویایی نظام اسلامی کمک می‌کنند.
بخش چهاردهم: احزاب به‌مثابه وکیل مردم
پاسخ‌گویی و عزل‌پذیری احزاب
استاد فرزانه قدس‌سره احزاب را به وکیلی تشبیه می‌کنند که مردم می‌توانند هر لحظه او را عزل کنند. این ویژگی، احزاب اسلامی را از احزاب استعماری غربی، که در خدمت کارتل‌های اقتصادی‌اند، متمایز می‌سازد.
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا (نساء: ۵۸؛ ترجمه: خدا به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به اهلش بسپارید.) این آیه، بر امانت‌داری و پاسخ‌گویی احزاب تأکید دارد.
درنگ: احزاب اسلامی، به‌عنوان وکیل مردم، پاسخ‌گو و عزل‌پذیرند و از احزاب استعماری متمایز می‌شوند.
جمع‌بندی
احزاب، چونان وکلای امین، باید در خدمت مردم باشند و با پاسخ‌گویی و عزل‌پذیری، اعتماد عمومی را جلب کنند.
بخش پانزدهم: نقد احزاب استعماری غربی
وابستگی به منافع اقتصادی
استاد فرزانه قدس‌سره احزاب غربی را به دلیل وابستگی به کارتل‌های اقتصادی، استعماری و استثماری می‌دانند. این احزاب، به جای نمایندگی مردم، در خدمت منافع قدرت‌های بزرگ عمل می‌کنند.
وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا (هود: ۱۱۳؛ ترجمه: و به ستمگران متمایل نشوید.) این آیه، بر پرهیز از همسویی با نظام‌های ظالم تأکید دارد.
درنگ: احزاب استعماری غربی، به دلیل وابستگی به منافع اقتصادی، نمی‌توانند نماینده واقعی مردم باشند.
جمع‌بندی
احزاب استعماری، چونان زنجیرهایی هستند که مردم را به منافع قدرت‌های بزرگ پیوند می‌زنند، در حالی که احزاب اسلامی باید در خدمت خیر عمومی باشند.
بخش شانزدهم: کاستی احزاب در ایران پس از انقلاب
محدودیت و صوری بودن احزاب
استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که احزاب در ایران پس از انقلاب، به دلیل محدودیت و صوری بودن، نتوانستند نقش مؤثری ایفا کنند. این کاستی، چونان سایه‌ای است که بر ظرفیت‌های بالقوه احزاب در نظام اسلامی افتاده است.
وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ (بقره: ۱۹۰؛ ترجمه: و تجاوز نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.) این آیه، بر ضرورت عمل به اصول صحیح تأکید دارد.
درنگ: احزاب در ایران پس از انقلاب، به دلیل محدودیت و صوری بودن، نتوانستند نقش مؤثری در مشارکت مردمی ایفا کنند.
جمع‌بندی
کاستی احزاب، مانعی است که باید با تقویت ساختارهای قانونی و مردمی برطرف شود تا احزاب بتوانند نقش خود را در نظام اسلامی به درستی ایفا کنند.
بخش هفدهم: نقد شوراهای صوری و دولتی
شوراها: مردمی یا دولتی؟
استاد فرزانه قدس‌سره شوراهای موجود را به دلیل ماهیت دولتی و غیرمردمی، ناکارآمد می‌دانند. این شوراها، به جای نمایندگی اکثریت جامعه، در خدمت ساختارهای حکومتی عمل کرده‌اند.
وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ (شوری: ۳۸؛ ترجمه: و کارشان به مشورت میان خودشان است.) این آیه، بر ضرورت شوراهای مردمی تأکید دارد.
درنگ: شوراهای صوری و دولتی، نمی‌توانند نقش واقعی در نمایندگی مردم و تقویت مشارکت اجتماعی ایفا کنند.
جمع‌بندی
شوراها، چونان آیینه‌هایی باید باشند که اراده جمعی را بازتاب دهند، اما ماهیت دولتی آن‌ها، این نقش را کم‌رنگ ساخته است.
بخش هجدهم: خشونت به‌عنوان مانع اصلی توسعه احزاب
خشونت: بیماری اجتماعی
استاد فرزانه قدس‌سره خشونت را بزرگ‌ترین بیماری اجتماعی می‌دانند که مانع توسعه احزاب و گفتمان سالم است. این بیماری، چونان سمی است که ریشه‌های انسجام اجتماعی را می‌خشکاند.
وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا (انعام: ۱۵۲؛ ترجمه: و هنگامی که سخنی می‌گویید، عدالت را رعایت کنید.) این آیه، بر انصاف و پرهیز از خشونت تأکید دارد.
درنگ: خشونت، بزرگ‌ترین مانع توسعه احزاب و گفتمان سالم اجتماعی است.
جمع‌بندی
خشونت، چونان طوفانی است که گفتمان و انسجام اجتماعی را درهم می‌شکند. رفع این بیماری، راه را برای توسعه احزاب و مشارکت مردمی هموار می‌سازد.
بخش نوزدهم: نقش احزاب در کاهش خشونت
دیالوگ و شادمانی اجتماعی
استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که احزاب، با ایجاد گفتمان و دیالوگ، می‌توانند خشونت را کاهش داده و شادمانی اجتماعی را تقویت کنند. این نقش، چونان نسیمی است که ابرهای تیره خشونت را پراکنده می‌سازد.
ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ (نحل: ۱۲۵؛ ترجمه: به راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن.) این آیه، بر گفتمان حکیمانه تأکید دارد.
درنگ: احزاب، با تقویت گفتمان، به کاهش خشونت و افزایش شادمانی اجتماعی کمک می‌کنند.
جمع‌بندی
احزاب، با ایجاد فضایی برای دیالوگ و گفت‌وگو، چونان پل‌هایی هستند که مردم را به سوی انسجام و شادمانی هدایت می‌کنند.
بخش بیستم: خشونت به‌عنوان عامل فقر
پیوند خشونت و عقب‌ماندگی
استاد فرزانه قدس‌سره خشونت را عامل اصلی فقر و عقب‌ماندگی می‌دانند و معتقدند که رفع خشونت، به رفع فقر منجر می‌شود. این دیدگاه، خشونت را چونان ریشه‌ای می‌بیند که فقر و ناکامی را تغذیه می‌کند.
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ (دخان: ۳۸؛ ترجمه: و آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌هاست را به بازیچه نیافریدیم.) این آیه، بر هدفمندی نظام اجتماعی تأکید دارد.
درنگ: خشونت، عامل اصلی فقر و عقب‌ماندگی است و رفع آن، به توسعه اقتصادی و اجتماعی منجر می‌شود.
جمع‌بندی
خشونت، چونان سدی است که مانع بهره‌برداری از منابع و توسعه جامعه می‌شود. رفع این مانع، راه را برای شکوفایی اقتصادی و اجتماعی هموار می‌سازد.
بخش بیست‌ویکم: آموزش اخلاق و دیالوگ
تربیت از کودکی برای کاهش خشونت
استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت آموزش اخلاق، دیالوگ و حسن رفتار از کودکی تأکید دارند. این آموزش، چونان کاشتن بذری است که نهال‌های مهربانی و گفت‌وگو را در جامعه می‌رویاند.
وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (إسراء: ۵۳؛ ترجمه: و به بندگانم بگو سخنی را که نیکوتر است بگویند.) این آیه، بر گفتار نیکو و اخلاق حسنه تأکید دارد.
درنگ: آموزش دیالوگ و اخلاق از کودکی، به نهادینه‌سازی فرهنگ گفتمان و کاهش خشونت کمک می‌کند.
جمع‌بندی
آموزش اخلاق و دیالوگ، چونان سرمایه‌ای است که از سنین پایین در جامعه کاشته می‌شود تا میوه‌های انسجام و مهربانی را به بار آورد.
بخش بیست‌ودوم: تأثیر فرهنگ تاریخی خشونت
میراث استبداد و خشونت
استاد فرزانه قدس‌سره فرهنگ تاریخی خشونت را نتیجه نظام‌های استبدادی گذشته می‌دانند که از زمان مادها تا دوران معاصر، جامعه را تحت تأثیر قرار داده است. این میراث، چونان زخمی است که هنوز در پیکره جامعه التیام نیافته است.
سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ (روم: ۴۲؛ ترجمه: در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت پیشینیان چگونه بود.) این آیه، بر تأمل در تاریخ و عبرت‌گیری از آن تأکید دارد.
درنگ: فرهنگ تاریخی خشونت، میراث نظام‌های استبدادی است که نیازمند بازنگری و اصلاح است.
جمع‌بندی
میراث خشونت، چونان زنجیری است که جامعه را به گذشته استبدادی پیوند می‌زند. بازنگری در این فرهنگ، راه را برای توسعه اجتماعی و دینی هموار می‌سازد.
بخش بیست‌وسوم: نمادهای خشونت در اماکن مذهبی
ناسازگاری با سیره ائمه
استاد فرزانه قدس‌سره حضور نمادهای خشونت، مانند شمشیر و خنجر، در اماکن مذهبی مانند حرم امام رضا (ع) را ناسازگار با سیره ائمه می‌دانند و خواستار انتقال آن‌ها به موزه هستند. این نمادها، چونان لکه‌هایی هستند که بر چهره پاک اماکن مقدس نشسته‌اند.
وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا (بقره: ۱۲۵؛ ترجمه: و هنگامی که خانه [کعبه] را جای بازگشت و امنیت برای مردم قرار دادیم.) این آیه، بر امنیت و آرامش در اماکن مقدس تأکید دارد.
درنگ: نمادهای خشونت در اماکن مذهبی، ناسازگار با سیره ائمه است و باید به موزه‌ها منتقل شوند.
جمع‌بندی
حذف نمادهای خشونت از اماکن مذهبی، چونان پاک کردن غبار از آیینه‌ای است که چهره مهربانی ائمه را بازتاب می‌دهد.
بخش بیست‌وچهارم: سیره امام رضا (ع) به‌عنوان الگوی مهربانی
تواضع و مهربانی در سیره ائمه
استاد فرزانه قدس‌سره سیره امام رضا (ع) را به‌عنوان الگویی از مهربانی و تواضع معرفی می‌کنند. ایشان در روایتی نقل می‌کنند که امام رضا (ع) در حمام، با تواضع به درخواست فردی برای کیسه کشیدن پاسخ دادند. این سیره، چونان گوهری است که نور مهربانی را در جامعه می‌پراکند.
روایت: «امام رضا (ع) در حمام بود و شخصی از ایشان خواست که پشتش را کیسه بکشد. امام با تواضع این کار را انجام داد. هنگامی که فردی دیگر به او گفت که آیا می‌دانی این شخص کیست؟ او پاسخ داد: چه اشکالی دارد؟ من در حال کیسه کشیدن برای او هستم.»
وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ (حجر: ۸۸؛ ترجمه: و بال خود را برای مؤمنان فرو نه.) این آیه، بر تواضع و مهربانی تأکید دارد.
درنگ: سیره امام رضا (ع)، الگویی از مهربانی و تواضع است که باید در جامعه نهادینه شود.
جمع‌بندی
سیره امام رضا (ع)، چونان مشعلی است که راه مهربانی و تواضع را در جامعه روشن می‌سازد و باید به‌عنوان الگویی برای رفع خشونت ترویج شود.
بخش بیست‌وپنجم: بازنگری در نمادهای فرهنگی
حذف مظاهر خشونت از اماکن مقدس
استاد فرزانه قدس‌سره خواستار بازنگری در نمادهای فرهنگی و حذف مظاهر خشونت از اماکن مذهبی هستند. این پیشنهاد، چونان دعوتی است به سوی بازسازی هویت دینی بر پایه صلح و مهربانی.
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ (کهف: ۱۱۰؛ ترجمه: بگو من انسانی مانند شما هستم که به من وحی می‌شود.) این آیه، بر سادگی و تواضع تأکید دارد.
درنگ: بازنگری در نمادهای فرهنگی و حذف مظاهر خشونت، به تقویت هویت دینی و انسانی کمک می‌کند.
جمع‌بندی
بازنگری در نمادهای فرهنگی، چونان گامی است به سوی بازسازی هویت دینی که با صلح و مهربانی هم‌نوا باشد و جامعه را به سوی تعالی هدایت کند.
نتیجه‌گیری کلی
این گفتمان، چونان گوهری گران‌بها، نگرشی جامع به نقش احزاب در نظام اسلامی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره با تکیه بر مفاهیم قرآنی، احزاب را به‌عنوان ابزارهایی برای تنوع‌بخشی، مشارکت اجتماعی و کاهش خشونت معرفی می‌کنند. نقد احزاب صوری، تأکید بر آموزش دیالوگ و اخلاق، و حذف نمادهای خشونت از اماکن مذهبی، از نکات برجسته این درس‌گفتار است. این دیدگاه‌ها، چونان چراغ‌هایی هستند که مسیر نظام اسلامی را در مواجهه با نیازهای معاصر روشن می‌سازند و راه را برای پژوهش‌های بیشتر در این حوزه هموار می‌کنند.
با نظارت صادق خادمی