متن درس
جلسات دورهمی: ورزش و فرهنگ دینی در ترازوی علم و معنویت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۴۰)
دیباچه
این نوشتار، بازنویسی و تدوینی از گفت‌وگویی است که در تاریخ سوم شهریور ۱۳۹۳ در قالب مصاحبه‌ای با پژوهشگاه شفق برگزار شده و به بررسی اهمیت ورزش و پیوند آن با فرهنگ دینی در جامعه ایرانی می‌پردازد. این گفتار، مانند جویباری زلال، به تبیین نقش ورزش به‌عنوان یک ضرورت جسمانی و معنوی در پرتو ارزش‌های دینی پرداخته و با نگاهی نقادانه، چالش‌های موجود در نظام ورزشی و فرهنگی کشور را تحلیل می‌کند. محتوای این اثر، با زبانی روشن و متین، تلاش دارد تا تأملات عمیق استاد فرزانه قدس‌سره را در قالبی منسجم و علمی ارائه دهد، به‌گونه‌ای که هم معارف دینی را منتقل کند و هم راه را برای فهمی نوین از تلفیق ورزش و فرهنگ در چارچوب ارزش‌های اسلامی هموار سازد.
بخش نخست: پژوهشگاه شفق و فعالیت‌های آن
معرفی پژوهشگاه شفق
پژوهشگاه شفق از سال ۱۳۹۱ با مجوز وزارت ورزش و جوانان فعالیت خود را آغاز کرده و در ۳۱ استان و ۲۵۰ شهرستان ایران گسترش یافته است. این پژوهشگاه، مانند درختی تناور که شاخه‌هایش در سراسر جهان گسترده شده، در ۷۲ کشور نمایندگی دارد و برنامه‌های فرهنگی، ورزشی، و اقتصادی را برگزار کرده است.
این گستردگی، نشان‌دهنده ظرفیت بالای سازمان‌های غیردولتی در ترویج فرهنگ و ورزش است، اما نیازمند مدیریت علمی و محتوامحور است تا مانند بنایی استوار، تأثیر پایداری بر جامعه بگذارد.
| درنگ: پژوهشگاه شفق با فعالیت در ۳۱ استان و ۷۲ کشور، ظرفیت بالایی برای ترویج فرهنگ و ورزش دارد، اما نیازمند مدیریت علمی و محتوامحور است. |
تمرکز بر ورزش و حرکت به سوی فرهنگ
پژوهشگاه شفق در ابتدا بر مسائل ورزشی متمرکز بود، اما با درک اهمیت فرهنگ دینی، برنامه‌هایی برای توسعه فعالیت‌های فرهنگی در دستور کار قرار داده است، مانند کشاورزی که پس از کاشت بذر، به پرورش نهال‌های فرهنگی نیز می‌پردازد.
این تغییر جهت‌گیری، ضرورت تلفیق ورزش و فرهنگ را نشان می‌دهد. علم دینی بر پیوند میان جسم و روح تأکید دارد و این رویکرد می‌تواند به تربیت نسلی سالم و متدین منجر شود.
اهمیت نظرات عالمان دینی
پژوهشگاه شفق برای پیشبرد برنامه‌های فرهنگی خود به دنبال نظرات عالمان دینی است، مانند مسافری که برای یافتن مسیر درست، به راهنمایی حکیمان نیاز دارد.
این رویکرد، لزوم استناد به منابع معتبر دینی در سیاست‌گذاری فرهنگی را نشان می‌دهد. علم دینی می‌تواند با ارائه راهکارهای مبتنی بر نیازهای روز، به جذب جوانان به فرهنگ دینی کمک کند.
بخش دوم: نقد وضعیت ورزش در ایران
نقد آمارهای کمی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که آمارهای کمی، مانند تعداد نمایندگی‌ها یا پروژه‌ها، بدون توجه به کیفیت و محتوا، مانند شمارش ستارگان بدون درک آسمان، ارزش محدودی دارند. کار واقعی باید محتوامحور و حقیقی باشد.
از منظر علمی، ارزیابی عملکرد سازمان‌ها باید مبتنی بر شاخص‌های کیفی باشد، مانند باغی که ارزش آن به میوه‌هایش است، نه تعداد شاخه‌هایش.
| درنگ: آمارهای کمی بدون محتوای کیفی، ارزش محدودی دارند و کار واقعی باید محتوامحور باشد. |
وضعیت نامطلوب ورزش در ایران
ایران با وجود پتانسیل بالای ورزشی، به دلیل مدیریت ناکارآمد و فقدان برنامه‌ریزی علمی، در ورزش عملکرد ضعیفی دارد. استعدادهای ورزشی، مانند گنج‌هایی که در خاک مدفون می‌مانند، به دلیل نبود حمایت مناسب هدر می‌روند.
این نقد، ضرورت بازنگری در سیاست‌های ورزشی را برجسته می‌کند. علم ورزش بر اهمیت مدیریت استعدادها و ایجاد زیرساخت‌های آموزشی تأکید دارد.
نقد مدیریت غیرتخصصی
انتصاب افراد غیرمتخصص در پست‌های مدیریتی ورزشی، مانند سپردن کشتی به ناخدایی ناآشنا با دریا، به کاستی منجر شده است.
مدیریت ورزشی نیازمند تخصص و تجربه است. علم مدیریت بر شایسته‌سالاری در انتخاب مدیران تأکید دارد.
بخش سوم: ورزش به‌عنوان یک علم و ضرورت آن
ورزش به‌عنوان یک علم
استاد ورزش را یک علم می‌دانند که نیازمند آموزش در مدارس و دانشگاه‌هاست، مانند دانشی که با نظم و منطق، جسم و روح را پرورش می‌دهد. فقدان آموزش ورزشی در نظام آموزشی ایران، مانع توسعه فرهنگ ورزشی شده است.
علم ورزش شامل اصول تغذیه، روان‌شناسی ورزشی، و تربیت بدنی است. آموزش این علم از سنین پایین، مانند کاشتن بذری در خاک حاصلخیز، می‌تواند به بهبود سلامت جامعه کمک کند.
| درنگ: ورزش یک علم است که نیازمند آموزش در نظام آموزشی است تا فرهنگ ورزشی در جامعه نهادینه شود. |
تأثیر ورزش بر سلامت جسمانی و روانی
فقدان ورزش منجر به پیری زودرس و بیماری‌های جسمانی می‌شود، مانند بنایی که بدون نگهداری فرو می‌ریزد. ورزش منظم، سلول‌های مرده بدن را دفع کرده و سلامت جسمانی را تضمین می‌کند.
از منظر زیست‌شناسی، ورزش باعث بازسازی سلولی و بهبود متابولیسم بدن می‌شود. این امر با اصول علم دینی که بر سلامت جسم و روح تأکید دارد، هم‌راستاست.
نمونه عملی تأثیر ورزش
استاد از تجربه شخصی خود در استفاده از ورزش برای پیشگیری از بیماری‌ها سخن می‌گویند، مانند راهرویی که با گام‌های استوار، مسیر سلامت را پیموده است.
این نمونه عملی، ضرورت ترویج ورزش در میان عالمان دینی و طلاب را نشان می‌دهد، مانند مشعلی که راه سلامت را روشن می‌کند.
بخش چهارم: پیوند ورزش و فرهنگ دینی
نماز به‌عنوان ورزش و فرهنگ
استاد نماز را هم یک فعالیت ورزشی موزون (ایروبیک) و هم دارای جنبه‌های فرهنگی و معنوی می‌دانند، مانند نغمه‌ای که جسم و روح را همزمان نوازش می‌دهد. حرکات موزون در نماز، مانند رکوع و سجود، با اصول علم ورزش هم‌خوانی دارد، و نیت و طهارت، جنبه‌های معنوی را تقویت می‌کنند.
این دیدگاه نشان‌دهنده جامعیت اسلام است که ورزش و فرهنگ را به‌صورت توأمان ارائه کرده است. حدیث «مثل من نماز بخوانید» بر اهمیت الگوبرداری از پیامبر در انجام حرکات موزون و معنوی نماز تأکید دارد: «مانند من نماز بخوانید.»
| درنگ: نماز الگویی کامل از تلفیق ورزش (حرکات موزون) و فرهنگ (نیت و طهارت) است. |
تمایز بین غَسل و غُسل، وضو و وُضو
استاد تأکید دارند که غَسل به معنای شستن و غُسل به معنای شستن با نیت است. به همین ترتیب، وضو با نیت، وُضو می‌شود و جنبه فرهنگی و معنوی به آن اضافه می‌کند، مانند آبی که با نیت، روح را نیز پاکیزه می‌سازد.
این تمایز، اهمیت نیت در اعمال دینی را نشان می‌دهد که ورزش را نیز به فعالیتی معنوی تبدیل می‌کند.
تلفیق ورزش و فرهنگ در اسلام
اسلام ورزش و فرهنگ را به‌صورت توأمان در قالب اعمالی مانند نماز ارائه کرده است، مانند دو بال که پرنده را به سوی آسمان معنویت و سلامت پرواز می‌دهند.
این دیدگاه، جامعیت اسلام در توجه به ابعاد جسمانی و معنوی را نشان می‌دهد و علم دینی را به تبیین این پیوند دعوت می‌کند.
بخش پنجم: نقد علم دینی و ضرورت به‌روزرسانی
نقد علم دینی در ترویج ورزش
استاد معتقدند که علم دینی به اهمیت ورزش به‌عنوان یک واجب شرعی توجه کافی نداشته است، مانند باغبانی که به آبیاری درخت سلامت بی‌توجه مانده است.
علم دینی باید با نیازهای روز جامعه هماهنگ شود. فتوای واجب بودن ورزش می‌تواند نگرش جامعه را به سوی سلامت و تحرک تغییر دهد.
| درنگ: علم دینی به ورزش به‌عنوان یک واجب شرعی توجه کافی نداشته و نیازمند بازنگری است. |
نقد فقدان آگاهی در علم دینی
فقدان آگاهی برخی عالمان از علوم روز، مانند سدی در برابر جریان دانش، مانع ارائه راهکارهای متناسب با نیازهای جامعه شده است.
علم دینی باید با علوم مدرن مانند روان‌شناسی و جامعه‌شناسی تلفیق شود تا به نیازهای روز پاسخ دهد.
تأکید بر به‌روزرسانی علم دینی
استاد علم دینی را به هماهنگی با نیازهای روز و بهره‌گیری از علوم تجربی و معرفتی دعوت می‌کنند، مانند کشتی‌ای که برای پیمودن دریای زمان، به بادبان‌های نو نیاز دارد.
این دیدگاه با اصول پویایی فقه اسلامی هم‌خوانی دارد که بر انطباق با شرایط زمان و مکان تأکید دارد.
بخش ششم: چالش‌های اجتماعی و راهکارها
نقد تمدن‌ستیزی و دین‌گریزی
استاد جامعه ایرانی را نه به‌طور کامل متمدن و نه به‌طور کامل متدین می‌دانند، مانند زمینی که نه به تمامی آباد است و نه به تمامی ویران. این امر به مشکلات اجتماعی مانند فساد و سرقت منجر شده است.
یک جامعه اسلامی باید هم متمدن (به‌روز) و هم متدین (معتقد به ارزش‌های دینی) باشد، مانند شهری که با نظم و ایمان ساخته می‌شود.
نقد اعتیاد و مشکلات اخلاقی در ورزش
فقدان تربیت معنوی در ورزشکاران، مانند خاکی بدون بذر، به مشکلات اخلاقی و اعتیاد منجر شده است.
تربیت معنوی می‌تواند انگیزه‌های درونی ورزشکاران را تقویت کرده و رفتارهای ناسالم را کاهش دهد.
ورزش به‌عنوان یک صنعت اقتصادی
استاد ورزش را یک صنعت اقتصادی می‌دانند که می‌تواند به ایجاد اشتغال و حمایت از نیازمندان کمک کند، مانند جویباری که زمین‌های خشک را سیراب می‌کند.
اقتصاد ورزش، حوزه‌ای رو به رشد است که می‌تواند به توسعه اقتصادی و اجتماعی منجر شود.
تأکید بر شجاعت و آزادی در ورزش
ورزشکار باید شجاع و آزاد باشد، مانند عقابی که در آسمان بی‌کران پرواز می‌کند. محدودیت‌های غیرضروری، مانند قفسی برای این عقاب، مانع پیشرفت او می‌شود.
روان‌شناسی ورزشی بر اهمیت اعتماد به نفس و آزادی عمل در عملکرد ورزشکاران تأکید دارد.
بخش هفتم: ضرورت تربیت ورزشکار متدین
تربیت ورزشکار متدین
استاد ورزشکار را به تربیت با انگیزه‌های معنوی دعوت می‌کنند، مانند درختی که با آب ایمان و نور علم رشد می‌کند. این تربیت، ورزشکار را در شرایط دشوار، مانند روزه‌داری، توانمند می‌سازد.
این دیدگاه با اصول روان‌شناسی ورزشی که بر انگیزه‌های درونی تأکید دارد، هم‌خوانی دارد.
| درنگ: تربیت ورزشکار با انگیزه‌های معنوی، او را در شرایط دشوار توانمند می‌سازد. |
تأکید بر استدلالی بودن اسلام
استاد اسلام را دینی استدلالی و مستند می‌دانند، مانند بنایی که بر پایه‌های منطق و علم استوار است. برنامه‌های ورزشی و فرهنگی باید بر اساس استدلال و علم طراحی شوند.
این دیدگاه، ضرورت رویکرد علمی در برنامه‌ریزی‌های دینی و ورزشی را تقویت می‌کند. آیه هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ (توبه: ۳۳) بر این جامعیت تأکید دارد: «اوست کسی که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان غالب گرداند.»
بخش هشتم: نتیجه‌گیری
این درس‌گفتار، با محوریت پیوند ورزش و فرهنگ دینی، چارچوبی علمی برای ترویج سلامت جسمانی و معنوی در جامعه اسلامی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر ورزش به‌عنوان یک واجب شرعی و الگویی مانند نماز، راه را برای تلفیق جسم و روح در پرتو ارزش‌های دینی هموار می‌کنند. نقدهای مطرح‌شده به علم دینی، بر ضرورت به‌روزرسانی و تلفیق آن با علوم مدرن مانند روان‌شناسی و جامعه‌شناسی تأکید دارند. راهکارهای پیشنهادی، از آموزش ورزش در نظام آموزشی تا تربیت ورزشکاران متدین و ایجاد شوراهای تخصصی، مانند نقشه‌ای دقیق، مسیر توسعه ورزش و فرهنگ را روشن می‌سازد. این اثر، مانند آیینه‌ای است که جامعیت اسلام را در توجه به جسم و روح منعکس می‌کند و راه را برای گفت‌وگوی علمی در این حوزه باز می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |