متن درس
جلسات دورهمی: بشارت و تبلیغ در مسیر هدایت دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دویست و چهل و چهارم)
دیباچه
این نوشتار، بازتاب درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای است که در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۹۳ برگزار شده و به موضوع بشارت و تبلیغ در مسیر هدایت دینی اختصاص دارد. محور این گفتار، تبیین نقش عالمان دینی و مؤمنان در تبلیغ دین با تأکید بر بشارت و هشدار، پرهیز از خشونت، و ترویج فرهنگ اخلاص و رفاقت است. متن پیش رو، با ساختاری منظم و با پیوندی عمیق به آیات قرآن کریم، به دنبال ارائه دیدگاهی جامع از تبلیغ دینی به‌عنوان جریانی زنده و پویا در هدایت جامعه است. گویی این نوشتار، مشعلی است که راه تبلیغ دین را با نور حکمت و محبت روشن می‌سازد.
بخش نخست: بشارت و هشدار به‌عنوان ارکان تبلیغ دینی
نقش پیامبر در بشارت و هشدار
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیات شریفه وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاءَ أَن يَتَّخِذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا (و تو را جز به‌عنوان بشارت‌دهنده و هشداردهنده نفرستادیم. بگو: من از شما برای آن هیچ مزدی نمی‌خواهم، جز اینکه هر کس بخواهد به سوی پروردگارش راهی برگزیند)، نقش پیامبر اکرم (ص) را به‌عنوان مبشر و نذیر تبیین می‌کنند. این نقش، به‌عنوان دو رکن اصلی تبلیغ دینی، به عالمان و مؤمنان نیز تعمیم داده می‌شود.
از منظر قرآنی، این آیات بر محوریت بشارت و هشدار در رسالت پیامبران تأکید دارند. بشارت، با ایجاد شادمانی و امید، و هشدار، با آگاه‌سازی از خطرات، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کنند. این دیدگاه، تبلیغ دین را جریانی مثبت و سازنده معرفی می‌کند که با محبت و حکمت همراه است.
معنای بشارت در تبلیغ دینی
استاد، بشارت را فراتر از یک پیام ساده می‌دانند و آن را ایجاد سرور، شادمانی، حسن نیت و امیدواری در مردم تعریف می‌کنند. این مفهوم، گویی نسیمی است که قلب‌های مؤمنان را به سوی امید و رحمت الهی هدایت می‌کند.
از منظر عرفانی، بشارت به‌عنوان ابزاری برای تقویت روحیه و ایجاد انگیزه در مسیر سلوک معنوی عمل می‌کند. این رویکرد، دین را به‌عنوان منبعی از شادمانی و امید معرفی می‌کند که با روح رحمانی اسلام همخوانی دارد.
معنای نذیر در تبلیغ دینی
استاد، نذیر را به معنای هشداردهنده تعریف می‌کنند، نه به معنای خشونت یا تهدید. هشدار، گویی نشانه‌ای است که انسان را از افتادن در پرتگاه‌های گمراهی بازمی‌دارد، مانند پدری که فرزندش را از خطر سقوط آگاه می‌سازد.
از منظر اخلاقی، این تعریف بر نقش تربیتی هشدار در تبلیغ دینی تأکید دارد. نذیر، با آگاه‌سازی و دعوت به احتیاط، انسان را به سوی مسیر درست هدایت می‌کند، بدون آنکه به تهدید یا ارعاب نیاز باشد.
بخش دوم: پرهیز از خشونت در تبلیغ دینی
نقد خشونت در رفتارهای دینی
استاد با تأکید قاطع، هرگونه خشونت در تبلیغ دین را نفی می‌کنند و آن را مغایر با روح دین می‌دانند. خشونت، حتی اگر در ظاهر دینی باشد، گویی تاریکی است که نور هدایت الهی را مخدوش می‌سازد.
از منظر فقهی و اخلاقی، این نقد بر ضرورت تبلیغ دین با نرمی و محبت تأکید دارد. خشونت، به‌عنوان ابزاری غیرمشروع، نه تنها به هدایت منجر نمی‌شود، بلکه جایگاه دین را در نگاه جامعه تضعیف می‌کند.
نقد روش‌های تربیتی خشن
استاد با اشاره به روش‌های تربیتی گذشته، مانند تنبیه بدنی در مدارس، این روش‌ها را غیرانسانی و مغایر با تربیت اصیل می‌دانند. این نقد، گویی آینه‌ای است که کاستی‌های روش‌های تربیتی نادرست را نمایان می‌سازد.
از منظر روان‌شناسی تربیتی، این نقد بر اهمیت روش‌های تربیتی مبتنی بر محبت و علم تأکید دارد. تربیت اصیل، با جذب قلب‌ها و پرورش عقل و اخلاق، به جای تنبیه و اجبار، به هدایت انسان منجر می‌شود.
نقد گروه‌های افراطی
استاد، گروه‌های افراطی را که با خشونت و تهدید به دنبال قدرت هستند، از دین جدا می‌دانند، خواه این گروه‌ها به هر آیینی منتسب باشند. این دیدگاه، گویی خطی است که مرز میان دین حقیقی و گمراهی را مشخص می‌کند.
از منظر جامعه‌شناسی دینی، این نقد بر ضرورت حفظ اصالت دین در برابر تحریف‌های افراطی تأکید دارد. دین، به‌عنوان منبعی از رحمت و حکمت، با هرگونه خشونت و ارعاب ناسازگار است.
بخش سوم: استقلال علم دینی و نقش عالمان
استقلال حوزه‌های شیعه
استاد با اشاره به نظام خمس در مکتب شیعه، استقلال مالی و فکری حوزه‌های علمیه را مزیتی برای حفظ اصالت علم دینی می‌دانند. این استقلال، گویی ستونی است که بنای علم دینی را استوار نگه می‌دارد.
از منظر فقهی، این استقلال به حوزه‌ها امکان می‌دهد تا بدون تأثیرپذیری از قدرت‌های سیاسی، به تولید و ترویج علم دینی بپردازند. این ویژگی، علم دینی را به جریانی پویا و مستقل تبدیل می‌کند.
چالش‌های علم دینی
استاد با اذعان به استقلال علم دینی، به وجود چالش‌هایی در این مسیر اشاره دارند و بر ضرورت اصلاح و به‌روزرسانی ساختارهای علمی و آموزشی تأکید می‌کنند. این نقد، گویی دعوتی است به سوی پویایی و تحول در علم دینی.
از منظر فلسفه علم دینی، این دیدگاه بر ضرورت پویایی و انطباق علم دینی با مقتضیات زمانه تأکید دارد. اصلاح ساختارها، علم دینی را به ابزاری کارآمد برای هدایت جامعه تبدیل می‌کند.
نقد وابستگی‌های دینی در ادیان دیگر
استاد با اشاره به وابستگی نهادهای دینی در ادیان دیگر به دولت‌ها، این وضعیت را ناقض استقلال فکری علم دینی می‌دانند. این نقد، گویی آیینه‌ای است که تفاوت‌های مکتب شیعه را با دیگر ادیان نمایان می‌سازد.
از منظر جامعه‌شناسی دینی، این نقد بر اهمیت استقلال فکری در حفظ اصالت دین تأکید دارد. وابستگی به قدرت‌های سیاسی، دین را از مسیر اصلی خود منحرف می‌کند و به ابزار سیاسی تبدیل می‌سازد.
بخش چهارم: نقش همگانی در تبلیغ دینی
تبلیغ دین، وظیفه‌ای همگانی
استاد تأکید دارند که تبلیغ دین منحصر به پیامبران یا عالمان نیست؛ مؤمنان و جوانان نیز می‌توانند با تربیت فرهنگ ذهنی خود، در این مسیر مشارکت کنند. این دیدگاه، گویی پلی است که همه اقشار جامعه را به تبلیغ دین متصل می‌کند.
از منظر تربیتی، این مفهوم بر نقش فعال همه اقشار جامعه در گسترش ارزش‌های دینی تأکید دارد. تبلیغ دین، با مشارکت همگانی، به جریانی فراگیر و اثرگذار تبدیل می‌شود.
اخلاص در تبلیغ دین
استاد، تبلیغ دین را باید بدون انتظار مزد مادی انجام داد، همان‌گونه که پیامبر اکرم (ص) در آیه قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاءَ أَن يَتَّخِذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا به این اصل اشاره دارند. این اخلاص، گویی نوری است که تبلیغ دین را از هرگونه منفعت‌طلبی پاک می‌سازد.
از منظر عرفانی، اخلاص به تبلیغ دین اصالت می‌بخشد و آن را به ابزاری برای جلب رحمت الهی تبدیل می‌کند. این دیدگاه، تبلیغ را به عملی معنوی و خالصانه تبدیل می‌سازد.
ایجاد موج فرهنگی و علمی
استاد، مؤمنان را به ایجاد موج علمی و فرهنگی در شهر و کشور خود دعوت می‌کنند و آن را وظیفه‌ای دینی می‌دانند. این دعوت، گویی بذری است که در خاک جامعه کاشته می‌شود تا نهال فرهنگ دینی را بارور سازد.
از منظر جامعه‌شناسی دینی، این مفهوم بر نقش فعال مؤمنان در تحول فرهنگی و علمی جامعه تأکید دارد. این موج، می‌تواند جامعه را به سوی ارزش‌های الهی هدایت کند.
بخش پنجم: آداب زیارت و ارزش‌های معنوی
ارزش زیارت امام رضا (ع)
استاد، زیارت امام رضا (ع) را سعادتی بزرگ می‌دانند که فرصتی برای تقویت ارتباط با اهل بیت و تعمیق باورهای دینی فراهم می‌آورد. این زیارت، گویی دری است که به سوی رحمت و معرفت الهی گشوده می‌شود.
از منظر عرفانی، زیارت به‌عنوان عملی معنوی، قلب انسان را به سوی معرفت و محبت اهل بیت هدایت می‌کند. این عمل، به‌عنوان پلی میان انسان و ارزش‌های الهی، جایگاه ویژه‌ای در سلوک معنوی دارد.
آداب زیارت
استاد، آداب زیارت را در سه اصل طهارت (وضو)، استغفار، و رفتار مودبانه خلاصه می‌کنند. این اصول، گویی کلیدهایی هستند که درهای معنویت زیارت را می‌گشایند.
از منظر فقهی و اخلاقی، این اصول بر ضرورت آمادگی معنوی و اخلاقی در زیارت تأکید دارند. رعایت این آداب، زیارت را به تجربه‌ای عمیق و اثرگذار تبدیل می‌کند.
نقد رفتارهای غیرمودبانه در زیارت
استاد با انتقاد از رفتارهای غیرمودبانه در زیارت، مانند هل دادن و فشار آوردن، آن‌ها را ناپسند و حرام می‌دانند. این نقد، گویی هشداری است که زائران را به رعایت ادب در اماکن مقدس دعوت می‌کند.
از منظر اخلاقی، این نقد بر اهمیت حفظ احترام و متانت در اماکن مقدس تأکید دارد. رفتار مودبانه، زیارت را به تجربه‌ای معنوی و ارزشمند تبدیل می‌کند.
زیارت با اخلاص
استاد تأکید دارند که زیارت باید با اخلاص و بدون تظاهر انجام شود و نیازی به تشریفات خاص، مانند خواندن زیارتنامه خاص، نیست. این اخلاص، گویی نوری است که زیارت را از هرگونه ریا پاک می‌سازد.
از منظر عرفانی، اخلاص به زیارت اصالت می‌بخشد و آن را به تجربه‌ای عمیق و معنوی تبدیل می‌کند. این دیدگاه، زائر را به سوی نیت خالص و ارتباط بی‌واسطه با اهل بیت هدایت می‌کند.
بخش ششم: رفاقت و ارزش‌های اجتماعی در دین
نقش رفاقت در تبلیغ دینی
استاد، رفاقت را به‌عنوان ابزاری برای هدایت و نجات دیگران از انحراف معرفی می‌کنند. رفاقت، گویی پلی است که انسان‌ها را به سوی محبت و هدایت الهی متصل می‌کند.
از منظر عرفانی، رفاقت به‌عنوان یکی از اسمای الهی (رفیق)، ابزاری برای تقویت روابط انسانی و ترویج محبت در جامعه است. این دیدگاه، رفاقت را به یکی از ارکان تبلیغ دینی تبدیل می‌کند.
رفاقت پایدار، ارزشی دینی
استاد، رفاقت پایدار را ارزشی دینی می‌دانند و بر استمرار آن تأکید دارند. این رفاقت، گویی درختی است که با پایداری و محبت، میوه‌های هدایت و وحدت را به بار می‌آورد.
از منظر جامعه‌شناسی دینی، رفاقت پایدار به تقویت پیوندهای اجتماعی و ترویج ارزش‌های دینی کمک می‌کند. این دیدگاه، رفاقت را به ابزاری برای ساخت جامعه‌ای متحد و معنوی تبدیل می‌کند.
نقد رفاقت‌های موقت
استاد، رفاقت‌های موقت و غیرپایدار را فاقد ارزش دینی می‌دانند و بر اهمیت رفاقت‌های پایدار تأکید دارند. این نقد، گویی هشداری است که انسان را از روابط سطحی و ناپایدار برحذر می‌دارد.
از منظر اخلاقی، این نقد بر ضرورت تعهد و استمرار در روابط انسانی تأکید دارد. رفاقت پایدار، به‌عنوان ارزشی دینی، به تقویت وحدت و محبت در جامعه کمک می‌کند.
خودکفایی در هدایت گروهی
استاد، مؤمنان را از وابستگی به سرپرست دائمی بی‌نیاز می‌دانند و بر خودکفایی آن‌ها در هدایت گروهی تأکید دارند. این دیدگاه، گویی مشعلی است که مسیر خودکفایی و مسئولیت‌پذیری را روشن می‌سازد.
از منظر تربیتی، این مفهوم بر اهمیت استقلال و مسئولیت‌پذیری مؤمنان در تبلیغ و هدایت دینی تأکید دارد. خودکفایی، مؤمنان را به عاملان فعال در مسیر هدایت تبدیل می‌کند.
بخش هفتم: نقد رفتارهای غیراخلاقی و ترویج وحدت
نقد شوخی‌های توهین‌آمیز
استاد، شوخی‌هایی که به اقوام و گروه‌ها توهین می‌کند را از نظر شرعی حرام می‌دانند و بر ضرورت احترام به همه گروه‌ها تأکید دارند. این نقد، گویی آیینه‌ای است که ضرورت وحدت و احترام متقابل را نمایان می‌سازد.
از منظر فقهی و اخلاقی، این نقد بر اهمیت حفظ احترام و وحدت در جامعه تأکید دارد. شوخی‌های توهین‌آمیز، با ایجاد تفرقه، به روح دین که بر محبت و وحدت استوار است، آسیب می‌رساند.
نقد جک‌های قومیتی
استاد، جک‌های قومیتی را ابزار تفرقه‌افکنی می‌دانند و بر پرهیز از آن‌ها تأکید دارند. این دیدگاه، گویی هشداری است که جامعه را از تفرقه‌های فرهنگی برحذر می‌دارد.
از منظر جامعه‌شناسی دینی، این نقد بر ضرورت هوشیاری در برابر تفرقه‌افکنی‌های فرهنگی تأکید دارد. وحدت اجتماعی، به‌عنوان ارزشی دینی، با پرهیز از این‌گونه رفتارها تقویت می‌شود.
اهمیت شادی و تفریح در دین
استاد، شادی و تفریح را بخشی از زندگی دینی می‌دانند، اما تأکید دارند که نباید به توهین و اذیت دیگران منجر شود. این دیدگاه، گویی جریانی است که شادی را در چارچوب ارزش‌های دینی هدایت می‌کند.
از منظر اخلاقی، این مفهوم بر جامعیت دین در تأمین شادی و سلامت روانی تأکید دارد. شادی، به‌عنوان بخشی از زندگی دینی، باید با احترام و محبت همراه باشد.
بخش هشتم: قدرشناسی از عالمان و طلاب
قدرشناسی از عالمان دینی
استاد، بر ضرورت قدرشناسی از عالمان دینی و طلاب ارزشمند و بهره‌گیری از دانش و مدیریت آن‌ها تأکید دارند. این قدرشناسی، گویی بذری است که در خاک جامعه کاشته می‌شود تا نهال هدایت دینی را بارور سازد.
از منظر جامعه‌شناسی دینی، این دیدگاه بر نقش عالمان در هدایت علمی و معنوی جامعه تأکید دارد. قدرشناسی از آن‌ها، به تقویت جایگاه علم دینی در جامعه کمک می‌کند.
جمع‌بندی
این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی بشارت و تبلیغ در مسیر هدایت دینی پرداخته است. تبلیغ دین، به‌عنوان وظیفه‌ای همگانی، با بشارت و هشدار، اخلاص، و پرهیز از خشونت همراه است. آیات قرآن کریم، مانند وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاءَ أَن يَتَّخِذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا، چارچوبی الهی برای این رسالت ارائه می‌دهند. زیارت امام رضا (ع)، با رعایت آداب طهارت، استغفار و رفتار مودبانه، به‌عنوان عملی معنوی، قلب انسان را به سوی معرفت الهی هدایت می‌کند. رفاقت پایدار، پرهیز از شوخی‌های توهین‌آمیز، و ایجاد موج علمی و فرهنگی، از دیگر محورهای این گفتار هستند که به تقویت وحدت و هدایت جامعه کمک می‌کنند. این نوشتار، انسان را به سوی تبلیغ دینی با محبت، نرمی و اخلاص دعوت می‌کند.