متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 573

مقدمه

این مجموعه، بازتابی از خاطراتی است که در درس‌گفتارهایم به‌صورت گذرا بیان شده‌اند. اکنون، این روایت‌ها را با دقتی بیش‌تر و به‌گونه‌ای که گویی خود در برابر شما نشسته‌ام و سخن می‌گویم، بازگو می‌کنم. هدفم آن است که شما را به لحظه‌های زندگی‌ام، تأملاتم در باب علم دینی و دغدغه‌هایم برای اصلاح حوزه‌های علمی ببرم. این خاطرات، نه‌تنها شرح وقایع گذشته، بلکه تلاشی برای روشن ساختن راهی است که حوزه‌های علمی باید در آن گام نهند تا به جایگاه راستین خویش دست یابند.

بخش اول: فقاهت، وارستگی و اصلاح حوزه‌های علمی

تجلیل از عالمان وارسته

سال‌ها پیش، در محضر عالمی وارسته بودم که نامش در دلم به‌عنوان نمادی از فقاهت و تقوا حک شده است. او را می‌توان به شیخ انصاری تشبیه کرد؛ فقیهی که تمام وجودش وقف فقه بود و از فلسفه و عرفان غیرضروری دوری می‌جست. این عالم، با زندگی ساده و بی‌آلایش خود، الگویی بود از تعهد به علم دینی اصیل. یادم می‌آید که چگونه از وارستگی او سخن می‌گفتند؛ مردی که در جوانی، برای رفع گرسنگی، پوست هندوانه‌ای را که دیگران دور انداخته بودند، می‌شست و با قاشق از آن می‌خورد. این تصویر، هرچند طنزآمیز به نظر آید، عمق فقری را نشان می‌دهد که برخی عالمان دینی در راه علم تحمل کردند.

قرآن کریم: قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ (زمر: ۹)
ترجمه: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟

تلاش برای تبلیغ دینی

آن عالم وارسته، طرحی داشت برای اعزام طلاب مسن‌تر به شهرستان‌ها برای تبلیغ دین. اما این طرح به سرانجام نرسید. چرا؟ طلاب می‌گفتند: «ما سال‌هاست با سختی زندگی کرده‌ایم، فرزندانمان را بزرگ کرده‌ایم، حالا چگونه بدون حمایت مالی به مناطق محروم برویم؟» این سخن، منطقی بود. نمی‌توان از طلبه‌ای که سال‌ها بدون پشتیبانی مالی درس خوانده، انتظار داشت که بدون تأمین معاش، به تبلیغ دین بپردازد. این تجربه، مرا به این باور رساند که نظام‌مندی مالی در حوزه‌ها، ضرورتی غیرقابل‌انکار است.

قرآن کریم: ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ (نحل: ۱۲۵)
ترجمه: به راه پروردگارت با حکمت و موعظه نیکو دعوت کن.

نقد اجبار بدون حمایت

یادم می‌آید که آن عالم می‌گفت: «اجبار طلاب به تبلیغ در مناطق محروم بدون تأمین مالی، ظلم است.» خود او طعم فقر را چشیده بود و می‌دانست که این اجبار، با عدالت دینی سازگار نیست. طلبه‌ای که خانواده‌ای دارد و سال‌ها با سختی درس خوانده، نمی‌تواند بدون پشتیبانی مالی، رسالت خود را به‌درستی انجام دهد. این سخن، مرا به تأمل واداشت که حوزه‌ها باید نظامی عادلانه برای حمایت از طلاب ایجاد کنند.

قرآن کریم: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ (نحل: ۹۰)
ترجمه: خدا به عدالت و احسان فرمان می‌دهد.

تجربه فقر و مشکلات معیشتی

فقر، زخمی است که بسیاری از طلاب آن را تجربه کرده‌اند. آن عالم وارسته، خود در جوانی چنان فقیر بود که پوست هندوانه را برای رفع گرسنگی می‌خورد. این تصویر، هرچند خنده‌دار به نظر آید، عمق مشکلات معیشتی در حوزه‌ها را نشان می‌دهد. این فقر، نه‌تنها به طلاب آسیب می‌رساند، بلکه به اعتبار حوزه‌ها نیز لطمه می‌زند. باید نظامی مالی ایجاد شود که طلاب را از این سختی‌ها نجات دهد.

قرآن کریم: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ (بقره: ۱۵۵)
ترجمه: و قطعاً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی می‌آزماییم.

خودزنی در حوزه‌ها

مشکلات معیشتی طلاب، مانند زخمی است که اگر درمان نشود، عفونی می‌شود. ما به جای حل این مشکلات، گاهی با بی‌توجهی، خودزنی می‌کنیم. این خودزنی، به کاهش اعتبار حوزه‌ها و روحانیت منجر می‌شود. به جای تمرکز بر فقه و فلسفه، باید ابتدا زندگی طلاب را سامان دهیم. این باور من است که اصلاح معیشت، مقدم بر هر چیز دیگر است.

قرآن کریم: وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ (بقره: ۱۹۵)
ترجمه: و خود را با دستان خود به هلاکت نیفکنید.

اصلاح نظام مالی حوزه‌ها

یادم می‌آید روزی در محضر آن عالم بودم و از نظام شهريه سخن گفتم. با طنزی تلخ پیشنهاد دادم که برای مدیریت شهريه، فردی غیرمرتبط استخدام کنند تا شأن عالمان دینی حفظ شود. او خندید و گفت: «فکر شهريه خودت باش!» اما این طنز، به عمق مشکل اشاره داشت. نظام شهريه، که گاهی با تأخیر پرداخت می‌شود یا به‌صورت غیرمنظم است، شأن طلاب را خدشه‌دار می‌کند. باید نظامی شفاف و عادلانه ایجاد شود که طلاب را از تحقیر نجات دهد.

قرآن کریم: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا (نساء: ۵۸)
ترجمه: خدا به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بازگردانید.

حفظ شأن عالمان دینی

روزی در گفت‌وگو با عالمی دیگر، از توزیع وجوهات سخن گفتیم. او تأکید داشت که این وجوهات باید چنان توزیع شود که طلاب تحقیر نشوند. یادم می‌آید که گفت: «اگر طلبه را کوچک کنی، او به دنبال منابع دیگر می‌رود و این به دین آسیب می‌رساند.» این سخن، مرا به تأمل واداشت. عالم دینی باید شأن خود را حفظ کند و از کارهای تحقیرآمیز دوری جوید.

قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ (مائده: ۸)
ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برای خدا به عدالت گواهی دهید.

موانع اصلاح حوزه‌ها

همیشه گروه‌هایی بوده‌اند که از اصلاح حوزه‌ها هراس دارند. این هراس، از ترس شفافیت علمی و مالی سرچشمه می‌گیرد. آن‌ها می‌خواهند آب گل‌آلود بماند تا ضعف‌هایشان پنهان شود. اما من باور دارم که شفافیت، تنها راه نجات حوزه‌هاست. اگر نظام علمی و مالی حوزه‌ها اصلاح شود، اعتبار علم دینی نیز احیا خواهد شد.

قرآن کریم: وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا (هود: ۱۱۳)
ترجمه: و به سوی کسانی که ستم کردند متمایل نشوید.

نقش حوزه‌ها در انقلاب

حوزه‌های علمی، شارژر اصلی دین و انقلاب‌اند. اگر بخواهیم انقلابمان قوت یابد، باید حوزه‌ها را تقویت کنیم. این تقویت، نه با شعار، بلکه با تحقیق، اختراع و نظام‌مندی ممکن است. یادم می‌آید که در گفت‌وگویی، از نبود آزمایشگاه‌های علمی در حوزه‌ها گلایه کردم. بدون رویکرد تجربی، علم دینی نمی‌تواند به نیازهای روز پاسخ دهد. حوزه‌ها باید به‌روز شوند تا بتوانند نقش خود را به‌درستی ایفا کنند.

قرآن کریم: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ (انفال: ۶۰)
ترجمه: و هرچه در توان دارید از نیرو برای آنها آماده کنید.

افول جایگاه حوزه‌ها

روزی با عالمی سخن می‌گفتم که از افول حوزه‌های علمی، مانند نجف و تهران، گلایه داشت. او می‌گفت: «کفگیر به ته دیگ خورده است.» این سخن، تلخ اما واقعی بود. حوزه‌هایی که روزگاری مایه افتخار بودند، به دلیل فقدان نظام‌مندی و حمایت مالی، از جایگاه خود دور شده‌اند. این افول، به کاهش اقتدار علم دینی منجر شده و باید با اصلاحات ساختاری جبران گردد.

قرآن کریم: وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ (آل‌عمران: ۱۳۹)
ترجمه: و سست نشوید و غمگین نباشید که شما برترید.

جمع‌بندی

این خاطرات، بازتاب دغدغه‌هایم برای اصلاح حوزه‌های علمی و حفظ شأن عالمان دینی است. از تجربه فقر عالمان وارسته تا نقد نظام شهريه و موانع اصلاح، همه نشان‌دهنده نیاز به تحول در حوزه‌هاست. من باور دارم که با نظام‌مندی، شفافیت و حفظ کرامت طلاب، می‌توان جایگاه علم دینی را احیا کرد. این گفتگوهای صمیمی، دعوتی است به تأمل در نقش حوزه‌ها به‌عنوان شارژر دین و انقلاب، تا با اصلاح خود، راه را برای آینده‌ای روشن هموار کنیم.