متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس سره، جلسه ۵۷۶

این روایت‌ها، بازتابی از اندیشه‌ها و تأملات من در مسیر علم و معرفت است که در درس‌گفتارهایم به‌صورت گذرا بیان شده‌اند. اکنون، با نگاهی عمیق‌تر، آن‌ها را برای شما بازگو می‌کنم تا شاید گوشه‌ای از دغدغه‌هایم برای پویایی علم دینی و اعتلای نظام اسلامی را با شما در میان بگذارم.

بخش اول: موانع پویایی علم دینی

سال‌ها پیش، وقتی در کوچه‌های قم قدم می‌زدم و هنوز جوانی پرشور بودم، با خود می‌اندیشیدم که چرا علم دینی ما، با همه عظمتش، آن‌گونه که باید، در خدمت نظام اسلامی قرار نگرفته است؟ انقلاب ما با خون شهدا و تلاش عالمان پیشرو شکل گرفت، اما ما چه کردیم؟ گاهی دعایی خواندیم، صلواتی فرستادیم، یا به روستایی رفتیم و تبلیغ کردیم، اما این‌ها کافی نیست. من از خودم می‌پرسم: ما در ساختار نظام اسلامی چه توانمندی‌ای ایجاد کردیم؟ آیا حوزه‌های ما به تولید علم پرداخته‌اند یا تنها به تکرار درس‌ها بسنده کرده‌ایم؟

روزی در قم، با طلبه‌ای چهل‌ساله هم‌صحبت شدم. از او پرسیدم: «تو چه می‌کنی؟» گفت: «صبح درس می‌خوانم، مباحثه می‌کنم، نماز جماعت می‌خوانم، ناهار می‌خورم، دوباره درس و مباحثه و نماز جماعت.» پرسیدم: «همین؟» گفت: «آری.» با خود فکر کردم، این چه طلبگی است که نتیجه‌ای در پی ندارد؟ ما باید علم تولید کنیم، ابتکار داشته باشیم، قانون بسازیم و به داد دین و انقلاب برسیم.

قرآن کریم می‌فرماید: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ (انفال: ۶۰)؛ «و هرچه در توان دارید از نیرو برای آنها آماده کنید.» این آیه به ما می‌آموزد که باید با تمام توان، برای تقویت بنیان‌های دینی و انقلابی بکوشیم.

نقش عالمان در تولید علم

بارها دیده‌ام که برخی عالمان، به جای تولید علم، به ساختن مسجد و آب‌انبار روی آورده‌اند. این کارها ارزشمند است، اما وظیفه عالم، معماری نیست. عالم باید علم تولید کند، نه اینکه مهندس شود. ما باید به جای دیوار ساختن، به فکر دیوارهای فکری باشیم که نظام اسلامی را استوار کند. روزی در حرم مطهر قم، با دیدن طلاب جوان، به یاد جوانی خودم افتادم که چگونه با شور و شوق به دنبال علم بودم، اما موانع، گاهی ما را از مسیر بازمی‌داشت.

قرآن کریم هشدار می‌دهد: وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا (بقره: ۴۱)؛ «و آیات مرا به بهای اندک نفروشید.» این آیه به ما یادآوری می‌کند که شأن عالم، بالاتر از کارهای روزمره است.

موانع، نه کمبود امکانات

مشکل ما کمبود امکانات نیست، بلکه موانع است که ما را زمین‌گیر کرده. روزگاری فکر می‌کردیم چون نفت و گاز داریم، نیازی به تلاش نداریم. اما این امکانات، ما را تنبل کرد. اگر نداشتیم، شاید بیشتر می‌دویدیم و خلاق‌تر بودیم. موانع، مانند فقدان آزادی فکری یا نبود زمینه‌های کمال، ما را از پرواز بازمی‌دارد. طلبه‌ای را دیدم که گیج و سردرگم بود، نمی‌دانست چه کند، چون موانع او را احاطه کرده بودند.

قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ (حج: ۷۸)؛ «و در دین بر شما هیچ تنگنایی قرار نداده است.» این آیه نشان می‌دهد که دین، راه را برای پیشرفت هموار کرده، اما موانع خودساخته ما را متوقف کرده است.

تأثیر منفی امکانات مادی

منابع طبیعی، گاه به جای کمک، مانع شدند. روزی در جمع طلاب، گفتم: «خداوندا، کاش هیچ نداشتیم تا بیشتر تلاش کنیم.» وابستگی به این منابع، ما را از کوشش بازداشت. باید موانع را شناخت و برطرف کرد تا پرواز علمی ممکن شود.

قرآن کریم می‌فرماید: وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا (هود: ۱۱۳)؛ «و به سوی کسانی که ستم کردند متمایل نشوید.» این آیه به ما هشدار می‌دهد که وابستگی به مادیات، ما را از مسیر حق بازمی‌دارد.

بخش دوم: حکمت نظری و توقف ذهنی

سال‌ها در حوزه، شاهد بودم که فرهنگ دینی ما بیش از حد بر عمل تأکید دارد: نماز، دعا، زیارت، و عبادت. اما حکمت نظری، یعنی تأمل در اعتقادات و معرفت، کمتر مورد توجه بود. یک شب، در خلوت خودم، با یک لیوان چای پررنگ در دست، به این فکر کردم که چرا ذهن ما همیشه پر است؟ چرا لحظه‌ای توقف نمی‌کنیم؟ به طلاب می‌گفتم: «شب که می‌شود، ده دقیقه هیچ کاری نکنید. نه نماز، نه قرآن، نه فکر. فقط بگذارید ذهنتان خالی بچرخد، مثل چرخ گوشتی که برای لحظه‌ای بدون گوشت کار می‌کند تا نفس بکشد.»

قرآن کریم می‌فرماید: وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (اسراء: ۳۶)؛ «و چیزی را که به آن علم نداری دنبال نکن.» این آیه بر اهمیت حکمت نظری تأکید دارد.

ایست ذهنی برای سلامت روان

یادم می‌آید در قم، گاهی کنار پنجره می‌نشستم و به آسمان نگاه می‌کردم. به خودم می‌گفتم: «محمدرضا، ده دقیقه ذهنت را خاموش کن.» این ایست فکری، مثل آبی است که ذهن را شست‌وشو می‌دهد. بدون این توقف، عرفان و معرفت به جایی نمی‌رسد. روان ما نیاز به استراحت دارد، وگرنه فرسوده می‌شود.

قرآن کریم می‌فرماید: وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ (ذاریات: ۲۱)؛ «و در وجود خودتان آیا نمی‌بینید؟» این آیه ما را به تأمل در خود دعوت می‌کند.

خطر حکمت نظری

مشکلات عملی ما، ریشه در نقص‌های نظری دارد. اگر اعتقاداتمان درست نباشد، اعمالمان هم به خطا می‌رود. روزی در درس، به طلاب گفتم: «محاسبه نفس کنید، اما نه فقط اعمالتان را. ببینید در جمجمه‌تان چه اعتقادی دارید.» این حکمت نظری است که پایه عمل را می‌سازد.

قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ (فاطر: ۲۸)؛ «از بندگان خدا تنها عالمان از او می‌ترسند.»

بخش سوم: مسئولیت خواص و مستندسازی علم

خواص، یعنی عالمان و نخبگان، بیش از عوام در خطرند. خطای یک عالم، مثل انفجاری است که جامعه را تکان می‌دهد. حدیثی داریم که می‌فرماید: «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء»؛ «قلم عالمان برتر از خون شهداست.» این ارزش والا، نیازمند حمایت جامعه است. روزی در قم، در صف نانوایی ایستاده بودم و با خود فکر می‌کردم که چرا جامعه ما به خواص خود توجه نمی‌کند؟ عوام باید از عالمان حمایت کنند تا خطراتشان به جامعه سرریز نشود.

قرآن کریم می‌فرماید: تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ (مائده: ۲)؛ «و در نیکوکاری و تقوا با یکدیگر همکاری کنید.»

مستندسازی و حذف خشونت

علم دینی ما نیاز به مستندسازی دارد. بخش زیادی از مباحث ما بی‌سند است و به خرافات منجر شده. باید هر ادعایی با دلیل باشد. روزی در درس، گفتم: «اگر دلیل نداری، چیزی نگو.» همچنین، خشونت باید از مباحث علمی حذف شود. هر کس باید آزادانه نظرش را بگوید، بدون ترس. یادم می‌آید در جوانی، وقتی نظری می‌دادم، گاهی با تندی پاسخ می‌شنیدم. این خشونت، علم را خفه می‌کند.

قرآن کریم می‌فرماید: قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (بقره: ۱۱۱)؛ «بگو دلیل خود را بیاورید اگر راست می‌گویید.»

شفافیت مالی در حوزه‌ها

علم نباید با مسائل مالی قاطی شود. باید شفاف باشد که حوزه‌ها چه درآمدی دارند و چگونه خرج می‌کنند. این شفافیت، اعتماد مردم را جلب می‌کند. روزی در جمع طلاب گفتم: «مردم باید بدانند پولشان کجا می‌رود.»

بخش چهارم: آزمایشگاه علم و تجربه شخصی

حوزه‌ها باید آزمایشگاه علم شوند، نه فقط مرکز مفاهیم انتزاعی. باید قواعد و ابزارهای علمی تولید کنیم. وقتی جوان بودم و به قم آمدم، اولین نمازم را تمام خواندم. گفتم: «اینجا وطنم است.» این نیت قاطع، راه را برایم باز کرد. حوزه‌ها باید به جای مفاهیم، ابزار و قاعده تولید کنند.

قرآن کریم می‌فرماید: سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ (فصلت: ۵۳)؛ «به‌زودی آیات خود را در آفاق و در نفوسشان به آنها نشان خواهیم داد.»

تجربه شخصی در قم

وقتی به قم آمدم، نوزده‌ساله بودم. با خود گفتم: «اینجا خانه من است.» این تصمیم، مثل بذری بود که در دلم کاشتم و مرا در مسیر علم و معرفت نگه داشت. حوزه‌ها باید چنین نیتی را در طلاب بیدار کنند.

قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا (مریم: ۹۶)؛ «کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، به‌زودی خداوند رحمان برایشان محبتی قرار می‌دهد.»

جمع‌بندی

این گفتگوهای صمیمی، بازتاب دغدغه‌های من برای پویایی علم دینی است. ما باید موانع را برداریم، حکمت نظری را تقویت کنیم، و حوزه‌ها را به آزمایشگاه‌های علمی تبدیل کنیم. عالمان باید مورد حمایت جامعه قرار گیرند و علم دینی با مستندسازی و شفافیت، به جایگاه واقعی خود برسد. امیدوارم این روایت‌ها، شما را به تأمل در این مسیر دعوت کند.