متن درس
گفتگوهای صمیمی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (742)
مقدمه
در درس‌گفتارهایم، گاه به موضوعاتی پرداخته‌ام که ریشه در تجربه‌های زیسته‌ام دارند و از عمق وجودم برآمده‌اند. این گفتگوها، که اکنون به صورت خاطره‌ای مدون پیش روی شماست، بازتاب تأملاتم درباره موضوعاتی است که هم به جسم و هم به روح انسان گره خورده‌اند: خواب و تأثیر آن بر سلامت روانی و معنوی، و بدن‌سازی معنوی از طریق عبادات. آنچه در این مجموعه می‌خوانید، نه تنها سخنان یک معلم، بلکه تجربه‌های شخصی من است که در خلوت و در دل شب‌های تأمل و عبادت شکل گرفته‌اند. این خاطرات، گویی آیینه‌ای هستند که هم معرفت نفسانی را نشان می‌دهند و هم راهی به سوی اصلاح سبک زندگی می‌گشایند. با زبانی صمیمی، اما سرشار از عمق معرفتی، شما را به این سفر دعوت می‌کنم تا همراه من در این تأملات سهیم شوید.
بخش اول: خواب، آیینه سلامت روح و جسم
خواب و طول عمر
در یکی از جلسات درس، سخن از خواب و تأثیر شگرف آن بر زندگی انسان به میان آمد. همیشه باور داشتم که خواب، تنها استراحت جسم نیست، بلکه دریچه‌ای به سوی سلامت روح و روان است. آن‌هایی که راحت به خواب می‌روند، گویی با آرامش طبیعت هم‌نوا شده‌اند و عمرشان طولانی‌تر می‌شود. اما کسانی که خوابشان با سختی و التهاب همراه است، گویی در جدال با خودشان هستند؛ این التهاب، پیری زودرس را به ارمغان می‌آورد و عمر را کوتاه می‌کند.
درنگ: کیفیت خواب بر طول عمر اثر مستقیم دارد؛ خواب آرام، عمر را دراز و خواب ناآرام، آن را کوتاه می‌کند.
وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا (قرآن کریم، نبأ: ۹)؛ «و خواب شما را مایه آرامش قرار دادیم». این آیه، گواهی است بر این که خواب، هدیه‌ای الهی برای آرامش انسان است. من در تجربه‌هایم دیده‌ام که کسانی که خوابشان منظم و آرام است، گویی جسم و روحشان در تعادل به سر می‌برد.
التهاب روانی و خواب
بارها به شاگردانم گفته‌ام: اگر خوابتان با سختی همراه است، باید به دنبال عوارض نفسانی آن باشید. التهاب روانی، مانند سمی است که آرامش خواب را می‌رباید. کسانی که با اضطراب به بستر می‌روند، نه تنها خوابشان آشوب‌زده است، بلکه این آشوب، جسم و روحشان را فرسوده می‌کند. پیری زودرس و کاهش عمر، نتیجه همین ناآرامی‌هاست.
درنگ: التهاب روانی ناشی از خواب ناآرام، به پیری زودرس و کاهش عمر منجر می‌شود.
وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ (قرآن کریم، روم: ۲۳)؛ «و از نشانه‌های او خواب شما در شب و روز است». این آیه به ما یادآوری می‌کند که خواب، بخشی از نظم الهی در زندگی انسان است. من همیشه به شاگردانم توصیه می‌کردم که برای اصلاح خواب، باید موانع روانی را شناخت و برطرف کرد.
تفاوت‌های فردی در خواب
در یکی از جلسات، به تفاوت‌های فردی در الگوهای خواب اشاره کردم. هر انسانی، گویی طبیعت ویژه‌ای در خوابیدن دارد. برخی به‌آرامی به خواب می‌روند، و برخی دیگر با سختی. این تفاوت‌ها، چه طبیعی باشند و چه مقطعی، بر کیفیت زندگی اثر می‌گذارند. گاه یک عارضه مقطعی، مانند نگرانی یا بیماری، خواب را مختل می‌کند، اما حتی این عوارض موقت نیز اثری ماندگار بر جسم و روح دارند.
درنگ: تفاوت‌های فردی در الگوهای خواب، چه طبیعی و چه مقطعی، بر کیفیت زندگی اثر می‌گذارند.
وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ (قرآن کریم، زخرف: ۳۲)؛ «و برخی از شما را بر برخی دیگر به درجاتی برتری دادیم». این تفاوت‌های طبیعی، فرصتی است برای شناخت بهتر خود و تنظیم زندگی معنوی.
شناخت ساختار نفسانی
در یکی از درس‌گفتارها، به شاگردانم گفتم: برای خوب خوابیدن، باید خودتان را بشناسید. باید بدانید چه موانعی در وجودتان مانع خواب آرام می‌شود. اگر این موانع را نشناسید و برطرف نکنید، خوابتان آشوب‌زده خواهد بود و این آشوب، به همه ابعاد زندگی‌تان سرایت می‌کند. شناخت ساختار نفسانی، گامی است به سوی اصلاح خواب و در نتیجه، اصلاح زندگی.
درنگ: شناخت و رفع موانع نفسانی، کلید بهبود کیفیت خواب و رشد معنوی است.
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا (قرآن کریم، شمس: ۹)؛ «به‌راستی رستگار شد کسی که نفسش را پاک کرد». این آیه، راهنمای من در تأکید بر اصلاح نفس برای بهبود خواب بود.
خواب و شناخت انسان
در یکی از جلسات، از اهمیت خواب در سال‌های اولیه زندگی سخن گفتم. کودکی، زمانی است که ساختار روانی و شناختی انسان شکل می‌گیرد. خواب در این دوره، گویی نقشه‌ای است که آینده شخصیت کودک را ترسیم می‌کند. یک روان‌شناس با تجربه، می‌تواند از الگوهای خواب یک کودک، آینده او را پیش‌بینی کند.
درنگ: خواب در سال‌های اولیه زندگی، ساختار روانی و شناختی انسان را شکل می‌دهد.
وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا (قرآن کریم، نحل: ۷۸)؛ «و خدا شما را از شکم مادرانتان در حالی که چیزی نمی‌دانستید بیرون آورد». این آیه، مرا به تأمل در اهمیت خواب در شکل‌گیری شخصیت واداشت.
خواب و رویاها
در یکی از درس‌گفتارها، از تأثیر کیفیت خواب بر رویاها گفتم. وقتی خواب با التهاب همراه باشد، رویاها نیز آشوب‌زده می‌شوند. گاه انسان خواب می‌بیند، اما یادش نمی‌ماند؛ گاه رویاهایش پراکنده و بی‌نظم‌اند. این آشفتگی، نتیجه ناآرامی در خوابیدن است. اما آن‌هایی که آرام به خواب می‌روند، رویاهایشان نیز نظم و معنا می‌یابد.
درنگ: کیفیت خواب، بر محتوای رویاها و نظم آن‌ها اثر می‌گذارد.
وَإِذْ جَعَلْنَا بَيْتَكُمْ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا (قرآن کریم، بقره: ۱۲۵)؛ «و چون خانه شما را جای بازگشت و امنیت مردم قرار دادیم». آرامش در خواب، مانند امنیت در خانه، به نظم رویاها کمک می‌کند.
یادگیری خوابیدن
به شاگردانم می‌گفتم: خوابیدن، مهارتی است که باید آموخت. انسان باید آگاهانه برای بهبود خواب خود تلاش کند. گاه لازم است از دیگران بخواهید که الگوهای خوابتان را مشاهده کنند تا عادات نادرست را اصلاح کنید. من خودم تجربه‌ای داشتم که در یازده دقیقه، نه بار خوابیدم و بیدار شدم. این تجربه، نشان داد که خواب، پدیده‌ای قابل تحلیل و اصلاح است.
درنگ: یادگیری نحوه خوابیدن، نیازمند تمرین و آگاهی از عادات نادرست است.
وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا (قرآن کریم، نبأ: ۹)؛ «و خواب شما را مایه آرامش قرار دادیم». این آیه، مرا به تأکید بر یادگیری خواب هدایت کرد.
بخش دوم: بدن‌سازی معنوی با نماز، قرآن و دعا
سادگی در عبادت
روزی از یکی از عالمان دینی شنیدم که می‌گفت: «من روی سجاده یا با تسبیح نماز نمی‌خوانم، زیرا هرچه ابزار عبادت را بیشتر کنی، احتمال مشوب شدن اخلاص بیشتر می‌شود.» این سخن، تأثیری عمیق بر من گذاشت. گاه یک سجاده یا تسبیح، اگر حلال نباشد، مانع اخلاص می‌شود. من همیشه به شاگردانم می‌گفتم که عبادت باید ساده و خالص باشد، تا قلب به خدا نزدیک‌تر شود.
درنگ: سادگی در عبادت، به اخلاص و نزدیکی به خدا کمک می‌کند.
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ (قرآن کریم، بینة: ۵)؛ «و به آنان جز این فرمان داده نشده بود که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند».
علم و معرفت
در یکی از جلسات، تفاوت علم و معرفت را برای شاگردانم شرح دادم. علم، چیزی است که حتی غیرمؤمنان نیز می‌توانند به آن دست یابند، اما معرفت، نفوذ در باطن انسان می‌طلبد. معرفت، گویی جرقه‌ای است که باید در دل انسان زده شود و با اخلاص و تمرین، شعله‌ور گردد.
درنگ: معرفت، برخلاف علم، به اخلاص و نفوذ باطنی وابسته است.
كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ (قرآن کریم، غافر: ۱۳)؛ «این‌گونه خدا آیاتش را به آنان نشان می‌دهد».
کاهش عبادات در علم دینی
با حسرتی در دل، از کاهش عبادات در علم دینی سخن گفتم. روزگاری، عالمان پیش از درس، دو رکعت نماز تحیت می‌خواندند، اما امروز این سنت‌ها کم‌رنگ شده‌اند. این کاهش، گویی معرفت را نیز کم‌رنگ کرده است. من به شاگردانم توصیه می‌کردم که نافله و تحیت را زنده نگه دارند، زیرا این عبادات، روح را صیقل می‌دهند.
درنگ: کاهش عبادات مانند نافله و تحیت، به تضعیف معرفت در علم دینی منجر شده است.
إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ (قرآن کریم، عنکبوت: ۴۵)؛ «به‌راستی نماز از زشتی و ناپسندی بازمی‌دارد».
تلاوت قرآن و بدن‌سازی معنوی
در جوانی، در یازده ساعت یک ختم قرآن می‌کردم. این تجربه، گویی روحم را جلا می‌داد. تلاوت قرآن، نه تنها معرفت را تقویت می‌کند، بلکه جسم را نیز برای سلوک معنوی آماده می‌سازد. به شاگردانم می‌گفتم: اگر روزی چند آیه قرآن بخوانید، گویی چراغی در دلتان روشن می‌شود.
درنگ: تلاوت منظم قرآن، روح و جسم را برای سلوک معنوی آماده می‌کند.
وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا (قرآن کریم، مزمل: ۴)؛ «و قرآن را با ترتیل بخوان».
جایگزینی عبادت با روزمرگی
با تأسف از این سخن گفتم که امروز، بسیاری قرآن و عبادت را با کوهنوردی و مهمانی جایگزین کرده‌اند. این جایگزینی، گویی معرفت را از زندگی ما ربوده است. من به شاگردانم توصیه می‌کردم که زمانی برای قرآن و عبادت در نظر بگیرند، تا روحشان از این روزمرگی‌ها آزاد شود.
درنگ: جایگزینی عبادت با فعالیت‌های روزمره، به کاهش معرفت منجر می‌شود.
وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا (قرآن کریم، مزمل: ۸)؛ «و نام پروردگارت را یاد کن و یکسره به او بپرداز».
تأثیر عبادات بر روح و جسم
به شاگردانم می‌گفتم: حتی اگر معنای کامل آیات قرآن را نفهمید، تلاوت آن بر روح و جسم شما اثر می‌گذارد. نماز، قرآن و دعا، گویی نور الهی را در وجود انسان می‌تابانند و او را از تاریکی‌ها نجات می‌دهند.
درنگ: عبادات، حتی بدون درک کامل معانی، بر روح و جسم اثر مثبت می‌گذارند.
أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (قرآن کریم، رعد: ۲۸)؛ «آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد».
تغذیه و معرفت
بارها از اهمیت تغذیه در سلوک معنوی سخن گفتم. غذای حلال و متنوع، گویی جسم را برای دریافت معرفت آماده می‌کند. اما اگر تغذیه یکنواخت باشد یا افراط در آن صورت گیرد، مانند مصرف بیش از حد زعفران، جسم و روح از تعادل خارج می‌شوند.
درنگ: تغذیه حلال و متنوع، جسم را برای سلوک معنوی آماده می‌کند.
كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ (قرآن کریم، بقره: ۵۷)؛ «از پاکیزه‌هایی که به شما روزی داده‌ایم بخورید».
جوانی و معرفت
همیشه به جوانان توصیه می‌کردم که از جوانی برای بدن‌سازی معنوی بهره ببرند. ذهن جوان، مانند زمینی حاصلخیز است که آماده پذیرش بذر معرفت است. اگر این فرصت از دست برود، اصلاح ذهن در سنین بالاتر دشوارتر خواهد بود.
درنگ: جوانی، بهترین زمان برای پرورش معنوی و دریافت معرفت است.
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا (قرآن کریم، اعراف: ۲۰۵)؛ «و پروردگارت را در دل خود با تضرع یاد کن».
دعاهای مأثور
در درس‌گفتارها، از اهمیت دعاهای مأثور مانند کمیل، ندبه و صحیفه سجادیه سخن گفتم. این دعاها، گویی چشمه‌هایی هستند که حیات معرفتی را سیراب می‌کنند. روزگاری، طلاب این دعاها را با جان و دل می‌خواندند، اما امروز این سنت کم‌رنگ شده است.
درنگ: دعاهای مأثور، حیات معرفتی را تقویت می‌کنند.
ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (قرآن کریم، غافر: ۶۰)؛ «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم».
شتابزدگی در عبادت
در سفری به اماکن مقدسه، از شتابزدگی برخی زائران در عبادت متأثر شدم. گویی عجله در خواندن نماز و دعا، مانع حضور قلب می‌شود. من به شاگردانم می‌گفتم که عبادت باید با آرامش و تأمل باشد، تا روح را جلا دهد.
درنگ: عبادت با آرامش و حضور قلب، به اثربخشی معنوی آن کمک می‌کند.
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا (قرآن کریم، اعراف: ۲۰۵)؛ «و پروردگارت را در دل خود با تضرع یاد کن».
تعادل در تغذیه و عبادت
همیشه بر تعادل در زندگی تأکید داشتم. پرخوری و کم‌خوری، هر دو زیان‌بارند. خوش‌خوری و تعادل در عبادت، گویی دو بال برای پرواز در مسیر معرفت‌اند. انسان باید با تغذیه مناسب و عبادت متعادل، جسم و روحش را برای سلوک آماده کند.
درنگ: تعادل در تغذیه و عبادت، جسم و روح را برای سلوک معنوی آماده می‌کند.
وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا (قرآن کریم، فرقان: ۶۷)؛ «و کسانی که چون انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه تنگ‌چشمی».
نماز با کیفیت
به شاگردانم می‌گفتم: نماز را با آرامش و حضور قلب بخوانید. نمازی که با شتاب یا بی‌توجهی خوانده شود، گویی جانی ندارد. نماز با کیفیت، روح را به خدا نزدیک می‌کند و معرفت را در دل انسان زنده می‌سازد.
درنگ: اقامه نماز با حضور قلب، به تقویت ارتباط با خدا و رشد معنوی کمک می‌کند.
إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ (قرآن کریم، عنکبوت: ۴۵)؛ «به‌راستی نماز از زشتی و ناپسندی بازمی‌دارد».
فقها و حکما در عبادت
در یکی از جلسات، از تفاوت دیدگاه فقها و حکما در عبادت سخن گفتم. فقها به صحت ظاهری عبادت توجه دارند، اما حکما به آثار باطنی آن می‌نگرند. حکیم می‌گوید: نمازی که قلب را به خدا نزدیک نکند، کامل نیست، حتی اگر از نظر فقهی درست باشد.
درنگ: حکما به آثار باطنی و معرفتی عبادت توجه دارند، برخلاف فقها که بر صحت ظاهری تأکید می‌کنند.
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ (قرآن کریم، بینة: ۵)؛ «و به آنان جز این فرمان داده نشده بود که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند».
صحیفه سجادیه و دعاها
بارها از عظمت صحیفه سجادیه سخن گفتم. این کتاب، گویی گنجینه‌ای از معرفت است که حیات معنوی را در انسان زنده می‌کند. دعاهای مأثور، مانند کمیل و ندبه، روح را جلا می‌دهند و انسان را به خدا نزدیک‌تر می‌کنند.
درنگ: دعاهای مأثور مانند صحیفه سجادیه، حیات معرفتی را تقویت می‌کنند.
ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (قرآن کریم، غافر: ۶۰)؛ «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم».
تغذیه و سلامت روان
از تأثیر تغذیه بر سلامت روان و جسم سخن گفتم. تغذیه نامناسب، مانند مصرف یکنواخت نان و گوشت، یا افراط در موادی مانند زعفران، جسم و روح را از تعادل خارج می‌کند. انسان باید با تنوع و تعادل در تغذیه، جسمش را برای معرفت آماده سازد.
درنگ: تغذیه نامناسب، به کاهش عمر و رخوت منجر می‌شود.
وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا (قرآن کریم، اعراف: ۳۱)؛ «بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید».
الگوگیری از انبیا و ائمه
به شاگردانم می‌گفتم: به زندگی انبیا و ائمه نگاه کنید. آن‌ها با وجود سختی‌ها، سرشار از حیات معنوی بودند. سبک زندگی‌شان، الگویی است برای ما تا با معرفت و عبادت، به حیات طیبه دست یابیم.
درنگ: الگوگیری از انبیا و ائمه، به تنظیم زندگی معنوی و رشد معرفت کمک می‌کند.
وَلَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (قرآن کریم، احزاب: ۲۱)؛ «و برای شما در رسول خدا الگویی نیکوست».
تفکیک زمان برای معرفت
به شاگردانم توصیه می‌کردم: زمانی برای معرفت و عبادت در نظر بگیرید. اگر امور روزمره با عبادت درآمیزند، معرفت کم‌رنگ می‌شود. باید ساعتی از روز را به قرآن، نماز و دعا اختصاص داد.
درنگ: تخصیص زمان برای معرفت، به تمرکز و رشد معنوی کمک می‌کند.
وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا (قرآن کریم، مزمل: ۸)؛ «و نام پروردگارت را یاد کن و یکسره به او بپرداز».
جمع‌بندی
این گفتگوهای صمیمی، که از درس‌گفتارهایم برآمده‌اند، تلاشی است برای نشان دادن راهی به سوی معرفت و اصلاح سبک زندگی. خواب، عبادت و تغذیه، سه رکنی هستند که اگر درست تنظیم شوند، انسان را به حیات طیبه هدایت می‌کنند. من در این مسیر، همیشه کوشیده‌ام تا با ساده‌زیستی و اخلاص، به شاگردانم راهی نشان دهم که هم جسم و هم روح را به سوی خدا رهنمون سازد.
با نظارت صادق خادمی