متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۸۳۵

مقدمه

این گفتارها، که از درس‌گفتارهایم در جلسه ۸۳۵ برگرفته شده‌اند، بازتاب تأملات عمیق من در باب مسائل معرفت‌شناختی، اخلاقی و تربیتی در حوزه دین و علم دینی است. در این مجموعه، که آن را «گفتگوهای صمیمی» نامیده‌ام، کوشیده‌ام با زبانی ساده اما عمیق، تجربیات، نقدها و پیشنهادهایم را با شما در میان بگذارم. این خاطرات، گاه به‌صورت گذرا در درس‌گفتارهایم مطرح شده‌اند، اما اکنون با شرح و تفصیل، شما را به دنیای اندیشه‌ها و دغدغه‌هایم دعوت می‌کنند. آنچه در این بخش می‌خوانید، تأملی است بر ضرورت تحول در علم دینی، عملیاتی کردن مفاهیم قرآنی و اصلاح نظام‌های تربیتی و آموزشی در جامعه اسلامی، همراه با خاطراتی که این اندیشه‌ها را زنده‌تر می‌کنند.

بخش اول: نقد و بازاندیشی در علم دینی

امید به نسل جدید

سال‌هاست که در حوزه‌های علمی تدریس می‌کنم، اما باید اعتراف کنم که گاه از وضعیت کنونی علم دینی ناامید می‌شوم. این ناامیدی نه از سر یأس، بلکه از عمق دغدغه‌ای است که برای اصلاح این مسیر دارم. در یکی از درس‌گفتارهایم گفتم: «من به نسل جوان امید دارم. شاید عمر ما کفاف ندهد، اما شما جوان‌ها می‌توانید این مسیر را اصلاح کنید.» این سخن از ایمانی عمیق به ظرفیت نسل جدید سرچشمه می‌گیرد. علم دینی امروز نیازمند تحولی ساختاری است؛ تحولی که نه در کلام، بلکه در عمل نمایان شود.

ضرورت عملیاتی کردن مفاهیم قرآنی

قرآن کریم، گنجینه‌ای بی‌پایان از هدایت است. در درس‌گفتارهایم بارها تأکید کرده‌ام که قرآن ۹۷۰ مورد وظایف پروردگار (رب) و ۲۸۰ مورد وظایف بنده (عبد) را بیان کرده است. این اعداد، نه صرفاً آماری، بلکه دعوتی به نظام‌مندی در فهم و اجرای تعالیم قرآنی هستند. در یکی از جلسات، با شور و شوق به طلاب گفتم: «بیایید این وظایف را استخراج کنید، شرح دهید و چارچوبی بسازید که هر فرد بداند رب چه می‌کند و عبد چه باید بکند. قرآن باید عملی شود، نه فقط در کلام بماند.» این دیدگاه، نقشه‌ای است برای زندگی فردی و اجتماعی که از دل قرآن برمی‌آید.

نقد گفتار بدون عمل

یکی از دردهایم این است که علم دینی گاه به گفت‌وگوهای بی‌ثمر محدود شده است. بارها به طلاب گفته‌ام: «حرف زدن بدون عمل، مانند آبی است که در ظرف سوراخ می‌ریزی. تا وقتی مفاهیم قرآنی را اجرا نکنیم، هیچ نتیجه‌ای نمی‌گیریم.» این نقد، از تجربه‌هایم در حوزه برمی‌آید، جایی که دیده‌ام چگونه بحث‌های نظری بدون پشتوانه عملی، راه به جایی نمی‌برند.

رؤیای دانشکده اسلامی کاربردی

یکی از آرزوهای دیرینه‌ام، تأسیس دانشکده‌ای اسلامی است که تعالیم دینی را به‌گونه‌ای آموزش دهد که در هر نقطه از جهان، حتی در جوامع غیراسلامی، قابل اجرا باشد. با طنزی تلخ به طلاب گفتم: «برای این کار، یا باید دو میلیارد پول جمع کنیم یا چند بانک را تخلیه کنیم!» این طنز، از دشواری‌های مالی چنین پروژه‌هایی حکایت دارد، اما در پس آن، عزمی راسخ برای جهانی‌سازی تعالیم اسلامی نهفته است.

بخش دوم: اخلاق و تربیت در دینداری

اخلاق و ادب، دو بال عبادت

همیشه باور داشته‌ام که تربیت قرآنی دو شعبه دارد: اخلاق (باطن) و ادب (کردار). عبادت بدون این دو، مانند پرنده‌ای بی‌بال است. در یکی از درس‌گفتارهایم، با اشاره به آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ﴾ (قرآن کریم، البقرة: ۲۱، «ای مردم، پروردگارتان را که شما را آفرید، بپرستید»)، گفتم که این آیه، محوریت خدا و بنده را در تربیت نشان می‌دهد. عبادت باید با اخلاق و ادب همراه باشد، وگرنه ناقص است.

نقد عبادت‌های کلیشه‌ای

یکی از انتقادات همیشگی‌ام، عبادت‌هایی است که به عادت یا نمایش تبدیل شده‌اند. در جلسه‌ای به طلاب گفتم: «نماز بدون حضور قلب، مانند غذایی است که نمکش بیش از اندازه باشد. همه چیز را باید به تناسب تنظیم کرد.» عبادت باید با اخلاص و تربیت همراه باشد، وگرنه نتیجه‌ای ندارد.

خاطره‌ای از مادرم

مادرم، که در ۹۵ سالگی همچنان با جانمازهای متعددش عبادت می‌کرد، نمونه‌ای از دینداری خالص بود. شب و روز، از این جانماز به آن جانماز می‌رفت و می‌گفت: «این یکی را ملائکه پر می‌کنند.» این اخلاص و مداومت، مرا به فکر فرو می‌برد که چرا گاهی ما از چنین خلوصی دور می‌مانیم.

بخش سوم: موانع رستگاری

ربا و نظام بانکی

یکی از انتقاداتم به نظام بانکی است که با وعده جوایز هنگفت، مردم را به سپرده‌گذاری تشویق می‌کند. با استناد به آیه ﴿وَلَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (قرآن کریم، آل‌عمران: ۱۳۰، «ربا را به صورت مضاعف نخورید و از خدا بترسید، باشد که رستگار شوید»)، تأکید کرده‌ام که ربا مانع رستگاری است. این نظام، به جای تزکیه، به انحراف اقتصادی دامن می‌زند.

ظلم و ریا

با استناد به آیه ﴿مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا ۚ أُولَٰئِكَ لَا يَفْلَحُونَ﴾ (قرآن کریم، الأنعام: ۲۱، «کیست ستمکارتر از آن که بر خدا دروغ بندد؟ اینان رستگار نمی‌شوند»)، ظلم و ریا را موانع رستگاری دانسته‌ام. ریا، مانند جادوگری است که قلب عبادت را تهی می‌کند.

بخش چهارم: مسیر رستگاری

صبر و تقوا

رستگاری، مسیری دشوار اما دست‌یافتنی است. با استناد به آیه ﴿وَاصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (قرآن کریم، آل‌عمران: ۲۰۰، «شکیبایی کنید و پایداری ورزید و رابطه خود را با خدا استوار دارید و از خدا بترسید، باشد که رستگار شوید»)، تأکید کرده‌ام که صبر، تقوا و ارتباط با خدا، کلیدهای رستگاری‌اند.

خاطره‌ای از نوحه‌خوانی

روزی در قم، در ایام محرم، قرار شد نوحه بخوانم. با خود گفتم چه بخوانم که هم دل‌انگیز باشد و هم معنوی؟ آیه ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ﴾ (قرآن کریم، النمل: ۶۲، «یا آن که دعای مضطر را چون بخواندش اجابت می‌کند و رنج و سختی را برمی‌دارد») را خواندم. مردم چنان تحت تأثیر قرار گرفتند که گفتند: «این نوحه عربی است!» این خاطره، مرا به یاد تأثیر عمیق آیات قرآنی بر دل‌ها می‌اندازد.

جمع‌بندی

این گفتگوهای صمیمی، بازتاب دغدغه‌هایم برای اصلاح علم دینی، عملیاتی کردن مفاهیم قرآنی و ترویج اخلاق و ادب در کنار عبادت است. از نقد نظام بانکی تا پیشنهاد تأسیس دانشکده اسلامی کاربردی، همه از عشق به تحولی بنیادین در جامعه اسلامی سرچشمه می‌گیرند. همیشه به طلاب می‌گفتم: «عبادت، مانند قطاری در حرکت است. باید خود را با سرعت آن هماهنگ کنیم تا به حقیقت الهی وصل شویم.» رستگاری، در گرو صبر، تقوا و اخلاص است، و این مسیر، جز با اصلاح خود و جامعه به دست نمی‌آید.