متن درس
گفتگوهای صمیمی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 874
مقدمه
در یکی از درس‌گفتارهایم، سخن از عمق و ژرفای آیات قرآن کریم به میان آمد و آنچه در دلم بود را با شاگردانم در میان گذاشتم. این گفتگوها، که گاه به‌صورت گذرا در جلساتم مطرح شده‌اند، بازتابی از تأملاتم درباره جایگاه قرآن در زندگی بشر و ظرفیت‌های بی‌پایان آن برای هدایت در همه اعصار است. در این مجموعه، که آن را «گفتگوهای صمیمی» نامیده‌ام، می‌کوشم تا با زبانی ساده و صمیمی، اما عمیق و معرفتی، شما را به دنیای این تأملات ببرم. این گفتارها نه‌تنها بازتاب دانش و تجربه‌ام در حوزه‌های علمی و عرفانی است، بلکه دعوتی است به تأمل در آیاتی که هنوز رازهایشان برای ما گشوده نشده و منتظر آینده‌ای هستند که بشر به حقیقت آن‌ها دست یابد.
بخش اول: محدودیت‌های دانش بشری و جامعیت قرآن کریم
روزی در جمع شاگردانم، از محدودیت‌های دانش بشری در فهم آیات قرآن سخن گفتم. قرآن کریم، این گنجینه بی‌انتها، آیاتی دارد که معانی عمیق آن‌ها فراتر از درک زمانه ماست. گویی این آیات برای آینده بشریت نازل شده‌اند، زمانی که دانش و معرفت انسان به جایگاهی برسد که بتواند حقیقت آن‌ها را لمس کند. گفتم: «دسته‌ای از آیات قرآن هستند که ما امروز تنها مفاهیم ظاهری‌شان را می‌فهمیم، اما حقیقت و معنای عمیق آن‌ها برای نسل‌های آینده روشن خواهد شد.»
قرآن کریم، کتابی است که برای همه اعصار نازل شده است. بیش از شش هزار آیه آن، نه‌تنها برای مردم صدر اسلام یا زمان ما، بلکه برای تمام تاریخ بشریت سخن می‌گویند. این آیات، گویی در ظرف زمان تقسیم شده‌اند تا هر نسل به فراخور ظرفیتش از آن‌ها بهره‌مند شود. این نکته را با شاگردانم در میان گذاشتم: «ما امروز از این گنج بزرگ، جز بهره‌ای اندک در قالب زیبایی‌های ادبی، شعر و معنویت نمی‌بریم. اما در آینده، بشر از اوصاف و خصوصیاتی که در قرآن آمده، به گونه‌ای بهره خواهد برد که امروز حتی تصورش برای ما دشوار است.»
| درنگ: آیات قرآن کریم، فراتر از زمان حاضر، برای تمام اعصار بشری نازل شده‌اند و معانی عمیق آن‌ها در آینده با پیشرفت دانش بشری آشکار خواهد شد. |
تفاوت میان مفاهیم و معانی آیات
در یکی از جلسات، سخن از تفاوت میان مفاهیم ظاهری و معانی عمیق آیات به میان آمد. ما امروز مفاهیم برخی آیات را می‌دانیم، اما حقیقت و عمق آن‌ها را درک نمی‌کنیم. گویی این آیات منتظر روزگاری هستند که دانش بشر به سطحی برسد که بتواند مصداق و کاربرد آن‌ها را دریابد. برای مثال، آیاتی که درباره ارض و سماء سخن می‌گویند، تنها در حد مفاهیم کلی برای ما قابل فهم‌اند، اما معانی و کاربردهایشان هنوز از دسترس ما دور است. به شاگردانم گفتم: «ما درباره صفات زمین و آسمان سخن می‌گوییم، اما حقیقت و کاربرد این آیات برای آینده جهان است.»
نقد رویکردهای سنتی به قرآن
یکی از دغدغه‌هایم همیشه این بوده که چرا ما از قرآن کریم، این اقیانوس بی‌کران معرفت، تنها به بهره‌های ظاهری بسنده کرده‌ایم؟ روزی با حسرتی در دل گفتم: «ما قرآن را گاه به غزل و شعر فروکاسته‌ایم، در حالی که ظرفیت‌های علمی و کاربردی آن هنوز کشف نشده است.» قرائت، تجوید و حفظ قرآن، هرچند ارزشمند، ما را به عمق این کتاب آسمانی نزدیک نمی‌کند. علم دینی ما نیازمند تحولی است که آیات را نه‌تنها به‌عنوان متون معنوی، بلکه به‌عنوان منابعی برای پیشرفت علمی و معرفتی بنگرد.
| درنگ: رویکردهای سنتی مانند قرائت و حفظ قرآن، هرچند ارزشمند، ما را به فهم عمیق و کاربردی آیات نزدیک نمی‌کنند. علم دینی نیازمند تحول و پیوند با علوم مدرن است. |
بخش دوم: آیات قرآنی و آینده علم
در یکی از درس‌گفتارهایم، مثالی از پیشرفت‌های علمی بشر زدم تا نشان دهم چگونه آنچه در گذشته غیرممکن به نظر می‌رسید، امروز به واقعیت پیوسته است. روزگاری اگر کسی از استفاده از کرات آسمانی سخن می‌گفت، مورد تمسخر قرار می‌گرفت. اما امروز، بشر به سوی اکتشافات فضایی گام برمی‌دارد و حتی در این راه موفقیت‌هایی کسب کرده است. به شاگردانم گفتم: «شاید در آینده‌ای نه‌چندان دور، استفاده از کرات آسمانی مانند استفاده از کامپیوتر در زمان ما شود، چنان‌که حتی کودکان نیز از آن بهره می‌برند.»
این مثال را آوردم تا نشان دهم که آیات قرآنی، به‌ویژه آن‌هایی که به ارض و سماء اشاره دارند، ظرفیت‌هایی دارند که هنوز برای ما ناشناخته‌اند. برای نمونه، در قرآن کریم آمده است:
الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا
قرآن کریم: «آنکه هفت آسمان را به‌صورت طبقات آفرید» (سوره ملک، آیه 3).
این آیه را در نظر بگیرید. در تفاسیر سنتی، آسمان‌ها را به پوست پیاز تشبیه کرده‌اند، اما این تفسیر، فاقد اساس علمی است. من به شاگردانم گفتم: «این‌گونه تفاسیر، تنها به مفاهیم ظاهری اکتفا کرده‌اند، اما معانی عمیق این آیات هنوز برای ما روشن نیست و نیازمند پژوهش‌های علمی در آینده است.»
پیشرفت‌های فناوری و درس‌هایی برای آینده
روزی از شگفتی‌های پیشرفت فناوری سخن گفتم. کامپیوترهایی که زمانی به اندازه یک اتاق بودند و کارایی چندانی نداشتند، امروز به ابزارهایی کوچک و قدرتمند تبدیل شده‌اند. این تحول، نشان‌دهنده ظرفیت‌های عظیم بشر برای کشف و بهره‌برداری از ناشناخته‌هاست. به شاگردانم گفتم: «اگر صد سال پیش از این پیشرفت‌ها سخن می‌گفتیم، کسی باور نمی‌کرد. آیات قرآن نیز چنین‌اند؛ معانی عمیق آن‌ها در آینده، با پیشرفت علم، آشکار خواهد شد.»
| درنگ: پیشرفت‌های علمی، مانند تحولات فناوری کامپیوتر، نشان می‌دهد که معانی عمیق آیات قرآنی در آینده با پیشرفت دانش بشری آشکار خواهد شد. |
بخش سوم: ضرورت تحول در علم دینی
یکی از دغدغه‌های همیشگی‌ام، محدودیت‌های علم دینی در بهره‌برداری از قرآن کریم بوده است. در یکی از جلسات، با شاگردانم از ضرورت تحول در حوزه‌های علمی سخن گفتم. ما نیازمند ایجاد بخش‌های کاربردی هستیم که در آن‌ها، دانشمندان علوم مختلف با قرآن‌شناسان همکاری کنند تا ظرفیت‌های علمی آیات کشف شود. گفتم: «اگر تبادل افکاری میان علوم مدرن و قرآن شکل بگیرد، در آینده شاهد بهره‌برداری‌های شگفت‌انگیزی از این کتاب آسمانی خواهیم بود.»
برای نمونه، آیاتی که به مسائل اجتماعی و اخلاقی پرداخته‌اند، مانند:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ
قرآن کریم: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به عدالت قیام کنید» (سوره نساء، آیه 135).
این آیه، ما را به عدالت و قسط دعوت می‌کند، اما بهره ما از آن، تنها در حد مفاهیم اخلاقی و اجتماعی است. در حالی که آیات قرآنی می‌توانند در حوزه‌های علمی و فناوری نیز راهگشا باشند، اگر رویکردی علمی به آن‌ها داشته باشیم.
نقد مباحث غیرضروری در علم دینی
روزی با شاگردانم از مباحث غیرضروری در علم دینی سخن گفتم. برخی بحث‌ها، مانند اینکه آیا فلان شخصیت تاریخی از سرنوشت خود آگاه بود یا خیر، یا مسائل فقهی غیرکاربردی، از اولویت‌های علمی ما دور است. با لحنی طنزآمیز گفتم: «ما گاه در حوزه‌ها به بحث‌هایی مشغول می‌شویم که هیچ کمکی به فهم عمیق قرآن یا پیشرفت علمی نمی‌کند.» به جای این مباحث، باید بر پژوهش‌های کاربردی تمرکز کنیم تا آیات قرآن را به زندگی بشر پیوند دهیم.
| درنگ: علم دینی نیازمند تمرکز بر پژوهش‌های کاربردی و تبادل علمی با علوم مدرن است تا ظرفیت‌های قرآن کریم در زندگی بشر آشکار شود. |
بخش چهارم: انتظار و صبر در فهم آیات
روزی در جمع شاگردانم، از مفهوم انتظار و صبر در فهم آیات سخن گفتم. برخی آیات، مانند:
لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا
قرآن کریم: «تو هرگز زمین را نخواهی شکافت و به بلندای کوه‌ها نخواهی رسید» (سوره شوری، آیه 42).
این آیه را مثال زدم تا نشان دهم که برخی از معانی قرآن، از جمله مغیبات، نیازمند صبر و پیشرفت علمی است. به شاگردانم گفتم: «ما نباید شتاب‌زده باشیم. فهم این آیات، مانند پختن غذایی است که باید به‌آرامی آماده شود تا طعم واقعی‌اش آشکار گردد.»
درباره انتظار ظهور نیز سخن گفتم و با لحنی طنزآمیز به ساده‌انگاری برخی اشاره کردم که گمان می‌کنند این مسائل به‌زودی رخ خواهد داد. گفتم: «شاید صدها سال دیگر طول بکشد تا حقیقت برخی آیات برای ما روشن شود. ما باید صبور باشیم و راه را برای نسل‌های آینده هموار کنیم.»
| درنگ: فهم عمیق آیات قرآنی نیازمند صبر، پژوهش و انتظار برای پیشرفت علمی است، نه شتابزدگی و ساده‌انگاری. |
بخش پنجم: نقش ائمه معصومین در فهم قرآن
در یکی از جلسات، از نقش ائمه معصومین (علیهم‌السلام) در فهم قرآن سخن گفتم. آن‌ها، با دانش فرا‌زمانی خود، به حقایق قرآن احاطه داشتند. به شاگردانم گفتم: «وقتی امامی می‌فرماید: از من بپرسید پیش از آنکه مرا از دست بدهید، نشان از آگاهی عمیق آن‌ها به اسرار قرآن دارد.» این دانش، راهنمایی برای ماست تا با تأسی به آن‌ها، به سوی فهم عمیق‌تر آیات گام برداریم.
برای نمونه، آیه‌ای را ذکر کردم:
إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا
قرآن کریم: «خداوند تنها می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را پاکیزه گرداند» (سوره احزاب، آیه 33).
این آیه، نشان‌دهنده جایگاه والای اهل بیت (علیهم‌السلام) است، اما متأسفانه گاه در علم دینی، به جای تمرکز بر معانی عمیق این آیات، به مباحث غیرضروری پرداخته‌ایم. من به شاگردانم گفتم: «ما باید از این آیات، درس معرفت و هدایت بگیریم، نه اینکه درگیر مباحث غیرکاربردی شویم.»
جمع‌بندی
در پایان آن درس‌گفتار، به شاگردانم گفتم: «قرآن کریم، گنجی است که هنوز بخش اعظم آن برای ما ناشناخته مانده است. ما امروز تنها گوشه‌ای از زیبایی‌ها و معارف آن را درک کرده‌ایم، اما آینده، زمانی است که بشر با پیشرفت علم و معرفت، به عمق این آیات دست خواهد یافت.» این گفتگوهای صمیمی، دعوتی است به شما، خوانندگان عزیز، تا در این مسیر همراه من باشید. بیایید با صبر و پژوهش، راه را برای فهم عمیق‌تر قرآن هموار کنیم و علم دینی را به سوی افق‌های نوین هدایت کنیم.
| با نظارت صادق خادمی |