متن درس
گفتگوهای صمیمی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 978
مقدمه
در خلوت تأملاتم و در جمع شاگردان، همواره کوشیده‌ام تا با زبانی صمیمی و نگاهی عمیق، از پیوند علوم دینی با معارف عرفانی و اخلاقی سخن بگویم. این گفتگوها، که گاه به‌صورت گذرا در درس‌گفتارهایم بیان شده‌اند، روایت‌هایی هستند از تجربه‌های زیسته، تأملات قرآنی، و نقدهایی بر قضاوت‌های نادرست و کاستی‌های فرهنگی. در این مجموعه، می‌کوشم شما را به لحظه‌هایی ببرم که در آن‌ها شأن والای عالمان، ارزش علوم ادبی، و زیبایی محبت الهی در هم آمیخته‌اند. این خاطرات، دعوتی است به بازاندیشی در نقش عالمان در هدایت جامعه و پیوند عمیق میان علم، عرفان، و اخلاق.
بخش اول: شأن عالمان و ارزش علوم ادبی
ستایش از عالم برجسته
از عالمی بزرگ سخن گفتم که در درس‌هایش، با شور و حال، بهترین عبارات را از کتاب‌های علمی مانند کمپانی شرح می‌داد. او در نمازهای جمعه، دنیا و آخرت را با هم تطبیق می‌داد و می‌گفت: «مطول از کفایه به مراتب علمی‌تر است.» این سخن، نه تنها از عمق دانش او حکایت داشت، بلکه نشان‌دهنده توانایی او در پیوند دادن علوم ظاهری با معانی متعالی بود.
درنگ: تطبیق دنیا و آخرت توسط عالمان، نشان‌دهنده پیوند علوم ظاهری با معانی متعالی است.
نقد قضاوت‌های نادرست درباره عالمان گذشته
بارها با دغدغه‌ای عمیق گفته‌ام: «قضاوت‌های نادرست درباره عالمان گذشته، مانند سکاکی، که او را به خاطر نقد ولایت نکوهش می‌کنند، با عدالت سازگار نیست.» تأکید می‌کردم نمی‌توان بدون شواهد معتبر، عالمی را که در ادبیات و بلاغت پیامبرگونه بود، مورد سرزنش قرار داد. این عالمان، در زمانه‌ای دشوار، با دانش و فضیلت خود، از بسیاری پیشینیان برتر بودند.
درنگ: قضاوت‌های نادرست درباره عالمان گذشته، مانند سکاکی، با عدالت و انصاف سازگار نیست.
ارزش عالمان ادبی در برابر پیشوایان سیاسی
با تأملی عمیق گفتم: «عالمان ادبی، مانند سکاکی، را نباید با پیشوایان سیاسی مقایسه کرد.» اگر قرار است مقایسه‌ای باشد، باید با شخصیت‌هایی چون عایشه صورت گیرد که در فصاحت و بلاغت برجسته بود. این عالمان، با دانش بی‌کران خود، گویی پیامبرانی در حوزه ادبیات بودند.
درنگ: عالمان ادبی، مانند سکاکی، شایسته مقایسه با شخصیت‌های برجسته در فصاحت و بلاغت‌اند، نه پیشوایان سیاسی.
بزرگ‌داشت دشمنان به جای کوچک‌انگاری
بارها تأکید کرده‌ام: «چرا دشمنانمان را کوچک می‌کنیم؟» می‌گفتم: «اگر آن‌ها بزرگ‌اند، باید آن‌ها را بزرگ بشماریم.» این جوانمردی و انصاف، به ما می‌آموزد که ارزش‌های واقعی را، حتی در میان مخالفان، به رسمیت بشناسیم. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم همخوانی دارد: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ (قرآن کریم، نحل: 90). ترجمه: «خداوند به عدالت و احسان فرمان می‌دهد.»
درنگ: بزرگ‌داشت ارزش‌های واقعی، حتی در میان مخالفان، نشانه جوانمردی و انصاف است.
بخش دوم: تأملات قرآنی و عرفانی
محبت الهی به مثابه محبت والدین
با شوری عمیق از آیه‌ای قرآنی سخن گفتم که خداوند محبت خود را به محبت پدر و مادر تشبیه کرده است: فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا (قرآن کریم، بقره: 200). ترجمه: «خدا را یاد کنید، چنان‌که پدرانتان را یاد می‌کنید، یا شدیدتر از آن.» این تشبیه، از محسوس به معقول و از نازل به عالی است. خداوند می‌خواهد محبتش را مانند محبت والدین، در دل ما جای دهد، نه مانند محبت پادشاهان و قدرتمندان.
درنگ: محبت الهی، مانند محبت والدین، عمیق و بی‌قیدوشرط است و از تشبیهات قرآنی برمی‌آید.
تازگی و پویایی خداوند
با تأملی عمیق گفتم: «خداوند تخته‌سنگی در ورای کوه قاف نیست.» او لحظه به لحظه با ما تازه و نو می‌شود، چنان‌که در آیه‌ای آمده است: كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (قرآن کریم، الرحمن: 29). ترجمه: «هر روز او در کاری است.» این پویایی، مرا به تأمل در رابطه زنده و پویا با خداوند واداشت.
درنگ: خداوند لحظه به لحظه با ما تازه و پویاست، نه موجودی ثابت و دور.
تفسیر قرآنی و روان‌شناسی دینی
بارها با شوری عمیق گفته‌ام: «قرآن ما پر از روان‌شناسی است.» می‌گفتم: «هشت هزار روایت و پنجاه جلد کتاب در روان‌شناسی دینی داریم.» آیه فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ نشان‌دهنده پیوند عمیق میان محبت الهی و محبت انسانی است. این دیدگاه، روان‌شناسی دینی را به‌عنوان ابزاری برای رشد معنوی معرفی می‌کند.
درنگ: قرآن و روایات، منابعی غنی برای روان‌شناسی دینی و رشد معنوی‌اند.
بخش سوم: نقدهای اجتماعی و اخلاقی
نقد ارزان‌فروشی ارزش‌های دینی
با حسرتی عمیق گفتم: «ما ارزش‌های دینی و انسانی را ارزان می‌فروشیم.» دین، مردم، و حتی انقلاب را به بهای ناچیز واگذار می‌کنیم. این سخن مرا به تأمل در ضرورت حفظ کرامت ارزش‌های معنوی واداشت. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم همخوانی دارد: وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا (قرآن کریم، بقره: 41). ترجمه: «و آیات مرا به بهای ناچیز نفروشید.»
درنگ: ارزان‌فروشی ارزش‌های دینی و انسانی، کرامت آن‌ها را خدشه‌دار می‌کند.
تجربه شخصی و شجاعت در برابر تهدیدات
روزی با سگی عظیم‌الجثه روبه‌رو شدم و با شجاعت گفتم: «این گوشت‌های سینه‌ام را می‌خواهم به دندان‌هایش بدهم تا لذت ببرد.» این تجربه، نه از سر خودستایی، بلکه از اعتمادبه‌نفس و ایمانی بود که در برابر تهدیدات داشتم. این روایت، مرا به تأمل در تاب‌آوری و شجاعت در مسیر حق واداشت.
درنگ: شجاعت و اعتمادبه‌نفس در برابر تهدیدات، نشانه ایمان و تاب‌آوری است.
جمع‌بندی
این گفتگوهای صمیمی، روایت‌هایی هستند از تأملاتم در شأن عالمان، ارزش علوم ادبی، و زیبایی محبت الهی. من، محمدرضا نکونام، در این خاطرات کوشیده‌ام شما را به لحظه‌هایی ببرم که در آن‌ها عدالت در قضاوت، پیوند عرفان و روان‌شناسی، و نقد کاستی‌های اجتماعی در هم آمیخته‌اند. از ستایش عالمان گذشته تا تفسیر آیات قرآنی، همه و همه دعوتی است به بازاندیشی در نقش علم دینی در هدایت جامعه و تقرب به خدا. امیدوارم این گفتگوها، شما را به تأمل در حفظ ارزش‌های معنوی و تقویت پیوند میان علم و عرفان دعوت کند.
با نظارت صادق خادمی