متن درس

گفتگوهای صمیمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 1200

بخش اول: تأملاتی در عرفان و معرفت

نقد رویکردهای غیرعقلانی در عرفان

، سال‌ها پیش در محافل علمی و عرفانی تأمل می‌کردم که چگونه برخی اساتید، فاقد عقلانیت و مصلحت‌اندیشی در ارائه معارف و اذکارشان هستند. گویی طبابت معنوی و اورادشان از پشتوانه منطقی و شرعی محروم است. این نقصان، مرا به این اندیشه واداشت که عرفان حقیقی نیازمند بنیانی استوار از عقل و معرفت است، و بدون آن، هر تلاشی در این مسیر به انحراف می‌انجامد.

کمال ناسوتی، پیش‌نیاز سلوک عرفانی

همواره بر این باور بوده‌ام که برای گام نهادن در مسیر عرفان و معرفت، انسان باید ابتدا در بعد ناسوتی خویش به کمال دست یابد. انسانی که در امور دنیوی‌اش نقصان دارد، نمی‌تواند در سلوک معنوی موفق باشد. این اصل، ریشه در تعادل میان دنیا و آخرت دارد که در علم دینی بر آن تأکید شده است. گویی بدون آبادانی دنیا، آبادانی آخرت نیز دست‌نیافتنی است.

پیوند سعادت اخروی و سلامت دنیوی

سعادت اخروی، معلول سلامت دنیوی است. اگر بخواهیم آخرتی آباد داشته باشیم، باید دنیایمان را با مدیریت صحیح امور مادی و اخلاقی سامان دهیم. این اصل را در قرآن کریم نیز می‌یابیم:
مَن كَانَ فِي هَٰذِهِ أَعْمَىٰ فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَىٰ وَأَضَلُّ سَبِيلًا
(قرآن کریم، سوره اسراء، آیه 72: هر کس در این جهان کور باشد، در آخرت نیز کور و گمراه‌تر است). این آیه نشان می‌دهد که ایمان و کوری معنوی در دنیا، مستقیماً بر وضعیت اخروی انسان اثر می‌گذارد.

نقد روش‌های غیرعلمی در ارائه معارف

همواره از روش‌های غیرمنسجم در ارائه معارف دینی انتقاد کرده‌ام. گویی برخی، علم و معرفت را چون ماده‌ای خام در ظرفی ریخته و به مخاطب عرضه می‌کنند، بی‌آنکه ساختاری منطقی یا تأثیری عمیق داشته باشد. این روش، نه‌تنها به فهم عمیق منجر نمی‌شود، بلکه گاه به سوءتفاهم و انحراف می‌انجامد.

تحلیل رویای پاتیل ترشی

روزی یکی از اهل علم نزد من آمد و رویایی را بازگو کرد که در آن، پاتیلی پر از ترشی را یک‌باره سر کشیده بود. من که او را نظاره می‌کردم، در عالم خواب اعتراضی نکردم. به او گفتم: «متأسفانه گرفتار شده‌ای و کاری از من هم ساخته نیست. مگر می‌توان پاتیلی پر از ترشی را یک‌جا بلعید؟» این رویا برایم نمادی از پذیرش بدون تأمل معارف بود، گویی همان‌طور که نمی‌توان عسل یا زعفران را بی‌محابا مصرف کرد، معرفت نیز نیازمند تدریج و تأمل است.

بخش دوم: نقدهای اجتماعی و دینی

نقد عوامانه شدن دین

دلم از این می‌سوزد که دین گاه در دستان ناشیان قرار گرفته و با رویکردهایی غیرحرفه‌ای عرضه شده است. این برخوردهای ناپخته، ما را دچار عقب‌ماندگی فرهنگی و دینی کرده و گویی آشوب در آشینمان به پا کرده است. دین باید توسط عالمانی آگاه و روشمند ترویج شود تا از تحریف و انحراف مصون بماند.

استغفار و ضرورت معرفت

بسیاری از مؤمنان یا استغفار نمی‌کنند، یا اگر می‌کنند، بدون توجه و معرفت است. استغفار باید جان انسان را روشن کند و تلألویی معنوی به ارمغان آورد. این ذکر، صبح و شام نمی‌شناسد و باید دائماً در قلب و زبان جاری باشد.

خاطره‌ای از مسجد جمکران

روزی در مسجد جمکران، شخصی را دیدم که آیه
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ
(قرآن کریم، سوره فاتحه، آیه 5: تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم) را می‌خواند، اما در حالتی که تمرکز و حضور قلب نداشت. این صحنه چنان در ذهنم حک شد که هرگز فراموشش نکردم. عبادت بدون معرفت، گویی فاقد روح و اثر است.

خاطره راننده تاکسی

روزی قصد سفر به تهران داشتم. راننده‌ای جوان و اهل قم مرا سوار کرد. به قول خودش، «سوپر دولکس» بود و ظاهری متفاوت داشت. به من گفت: «حاج آقا، بهتر است کرایه را ابتدا طی کنیم تا اختلافی پیش نیاید.» با قاطعیت پاسخ دادم: «تو کوچک‌تر از آنی که با من دعوا کنی.» او اعتراف کرد که قصد کلاهبرداری داشته و می‌خواسته کرایه را بیشتر بگیرد. گفتم: «حتی اگر هزار تومان طلب می‌کردی، می‌دادم و کاری از تو ساخته نبود.» در نهایت، او از کرایه گذشت و من که روزه بودم، اصرار کردم کرایه را بپذیرد تا اختلافی پیش نیاید. این ماجرا مرا به اهمیت نگاه استجماعی در روابط اجتماعی رهنمون کرد.

نقد توریه و رفتارهای غیرصادقانه

یکی از استادانم، از طبقه اشراف بود و طلبگی را برگزیده بود. اقوامش به قم می‌آمدند و در هتل اقامت می‌کردند. او برای صله‌رحم به دیدارشان می‌رفت، اما وقتی دعوت به ناهار می‌کردند، می‌گفت: «ناهار صرف شده، چلوکباب خوردیم.» برای آنکه دروغ نگفته باشد، کلمات «کباب» و «مرغ» را روی نان می‌نوشت و می‌خورد. این توریه، گرچه شاید جایز باشد، اما با روح صداقت و اخلاص در دین سازگار نیست.

نقد اقامه نماز با توجیهات شخصی

یکی دیگر از استادانم، که فیلسوفی بزرگوار بود، در میان جمعیت اقامه نماز می‌کرد و برای رفع کراهت، خطی فرضی ترسیم می‌کرد. دیگران اعتراض می‌کردند که این خط فرضی نمی‌تواند مانع عرفی ایجاد کند. این رفتار، نشان‌دهنده برداشت‌های شخصی است که گاه به بدعت در احکام می‌انجامد.

اذکار بی‌اثر و ضرورت اخلاص

اذکاری که بدون حضور قلب و معرفت گفته می‌شوند، مانند غذایی بی‌ارزش‌اند که جسم را تقویت نمی‌کند. ذکر باید با اخلاص و توجه باشد تا روح را تعالی بخشد، وگرنه مانند خوردن بوقلمون یا گنجشکی است که نه چاق می‌کند و نه انرژی می‌بخشد.

بخش سوم: تأملات در محافل عرفانی

نقد محافل خصوصی عرفان

گاه محفل‌هایی خصوصی برای آموزش عرفان شکل می‌گیرد که پشت درهای بسته برگزار می‌شوند. از همان ابتدا با این محافل مخالفت کردم، چرا که عرفان حقیقی باید شفاف و علنی باشد. این محافل، گاه به تحریف معارف و سوءاستفاده منجر می‌شوند.

خاطره‌ای از کلاس درس عرفان

هنگامی که به قم مهاجرت کرده بودم، کنجکاو بودم از اوضاع علمی و عرفانی شهر سر درآورم. روزی وارد کلاسی شدم که استادش از کتاب فصوص‌الحکم چیزی نمی‌دانست. اندکی اشکال کردم، اما او از من خواست در کلاس شرکت نکنم و پس از آن، در جمعشان حضور یابم. چای اعلایی داشتند، اما عرفانشان حقیقی نبود. این تجربه مرا به این باور رساند که اساتید عرفان باید از دانش عمیق برخوردار باشند.

تأکید بر شفافیت در آموزش عرفان

به همین سبب، تدریس فلسفه و عرفان را در مرکز علم آغاز کردم و اعلام کردم که کلاس‌های عرفان باید علنی باشد. مخفی‌کاری در آموزش معارف، گویی قاچاق یا جاسوسی است! اگر اشکالی وارد شد، استاد باید پاسخگو باشد. من همواره تارکخانه‌های عرفان را روشن کرده‌ام و از طالبان معرفت خواسته‌ام که در جستجوی تاریکی عرفان نباشند.

نقد خودخواهی در دعا و عرفان

حتی دعا نیز گاه در مسیر هوای نفس قرار می‌گیرد. این نکته‌ای است که در هیچ کتاب عرفانی نیامده، اما من آن را دریافته‌ام. دعا و عرفان باید از خودخواهی پاک باشد، وگرنه چه فایده‌ای دارد؟ اگر خوبی‌ام به ثبت بدی در لوح جانم منجر شود، این خوبی سودمند نیست.

بخش چهارم: تأملات سیاسی و اجتماعی

تحلیل گروه‌های سیاسی

اهل سیاست، عموماً مؤمن و متعهدند. من به دو جریان راست‌گرا و چپ‌گرا باور دارم. هر دو گروه انسان‌هایی شایسته‌اند، اما تفاوت‌هایی در عملکرد و اعتقاداتشان دارند. راست‌گرایان، ساده‌تر و متعبدترند، در حالی که چپ‌گرایان فعال‌تر اما گاه از نظر اعتقادی ضعیف‌ترند. این تفاوت‌ها نباید به اختلاف منجر شود، بلکه وحدت دینی و ملی باید حفظ گردد.

نقد رفتارهای غیراخلاقی در سیاست

برخی در حوزه سیاست دینی، با اتهام‌زنی به عالمان، به وحدت جامعه آسیب می‌زنند. گویی خلق و خویشان به سگان و گرگان می‌ماند! چنین رفتارهایی، با روح علم دینی که بر احترام و وحدت تأکید دارد، ناسازگار است.

دفاع از احترام به عالمان

من همواره به عالمان دینی ارادت داشته‌ام، اما به کسی بی‌احترامی نکرده‌ام. عالمان، حتی با وجود اختلاف نظر، شایسته احترام‌اند. تفاوت دیدگاه‌ها نباید به اتهام‌زنی منجر شود، چرا که همه در پی حفظ دین‌اند.

نقد افشای اسرار

افشای اسرار خصوصی عالمان، رفتاری غیراخلاقی است که به بدآموزی منجر می‌شود. چنین اقداماتی، هویت واقعی فرد را آشکار می‌کند و با ارزش‌های اسلامی که بر حفظ حریم خصوصی تأکید دارد، ناسازگار است.

اهمیت حفاظت از منافع ملی

هرگونه آسیب به مملکت، معصیت کبیره است. اگر درگیر اختلاف شویم، دین و مملکت از دست می‌رود. باید از منافع شخصی گذشت تا عالمان و مؤمنان از کشور حفاظت کنند و اشخاص نابکار قدرت را در دست نگیرند.

نقد اختلافات و تأثیر آن بر دشمنان

اختلافات داخلی، دشمنان را تقویت می‌کند. گویی لحاف ملا را برمی‌دارند و می‌روند! در چنین معرکه‌هایی، باید از سخنان زیان‌بار پرهیز کرد تا دشمنان سوءاستفاده نکنند.

کنترل زبان و پرهیز از پنهان‌کاری

کنترل زبان، از اصول تربیت اخلاقی است. پنهان‌کاری بی‌مورد، کنجکاوی و سوءتفاهم ایجاد می‌کند. باید از گفتن سخنان غیرضروری پرهیز کرد و صداقت را در گفتار حفظ نمود.

جمع‌بندی

این گفتگوهای صمیمی، که ریشه در درس‌گفتارهایم دارد، تأملاتی است در باب عرفان، اخلاق، و مسائل اجتماعی. از نقد رویکردهای غیرعقلانی در عرفان گرفته تا تأکید بر شفافیت در آموزش معارف، همه در پی آن است که دین و معرفت را از تحریف و انحراف مصون دارد. حفاظت از منافع ملی، احترام به عالمان، و کنترل زبان، اصولی‌اند که به انسجام جامعه اسلامی کمک می‌کنند. این خاطرات، دعوتی است به تأمل در زندگی و ارزش‌های دینی، با امید به اینکه خواننده را به سوی نور معرفت و اخلاص هدایت کند.