متن درس

نهایات: بازخوانی و تبیین درس‌گفتارهای فقهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۲)

دیباچه

این نوشتار به بازخوانی و تبیین درس‌گفتار بیست‌ودوم از سلسله مباحث فقهی اختصاص دارد که با نگاهی ژرف به موضوعات، احکام، اخلاق و اهداف آن‌ها در پرتو مصالح و مفاسد می‌پردازد.

بخش یکم: جامعیت فقه و پیوند آن با مصالح و مفاسد

فقه به‌مثابه نظام معرفتی و عملیاتی

فقه، دانشی است که فراتر از احکام ظاهری، به موضوعات، ملاکات، اخلاق و اهداف آنها توجه دارد. این دانش، چونان دریایی ژرف، تمامی ابعاد حیات انسانی را در بر می‌گیرد و از یک نظام صرفاً حکمی به نظامی معرفتی و عملیاتی ارتقا می‌یابد. این جامعیت، فقه را به ابزاری برای هدایت فرد و جامعه در مسیر سلامت و سعادت تبدیل می‌کند.

تحلیل کردار انسانی در پرتو سود و زیان

در بررسی کردار انسانی، توجه به سود و زیان آن برای فرد و جامعه، چونان نوری است که مسیر حقیقت را روشن می‌سازد. این تحلیل، وظایف فردی و اجتماعی را در افقی گسترده و بلندمدت مورد ارزیابی قرار می‌دهد تا سلامت جسمی، روانی و سعادت معنوی تأمین گردد.

سطوح بررسی موضوعات فقهی

موضوعات فقهی باید در دو سطح مورد مطالعه قرار گیرند: سطح مبادی برای نوآموزان و سطح تفصیلی برای محققان. این تفکیک، فقه را به‌سان پلكانی می‌سازد که هر فرد بر اساس توان و دانش خویش بر آن گام می‌نهد، از مبادی ساده تا قله‌های معرفت عمیق.

بخش دوم: فقه و دانش حیوان‌شناسی

نقصان کتب فقهی در تبیین موضوعات حیوانات

منابع فقهی موجود، در تبیین موضوعات مرتبط با حیوانات، به کلیات بسنده کرده و از جزئیات غفلت ورزیده‌اند. این کاستی، چونان خلأیی در بنای فقه، نیازمند پژوهش‌های گسترده و نظام‌مند است تا شناخت کاملی از انواع حیوانات و احکام آنها به دست آید.

ضرورت شناخت جامع حیوانات

شناسایی تمامی حیوانات، اعم از خوردنی و غیرخوردنی، و بررسی کاربردهای آنها، چونان نقشه‌ای است که فقیه را در مسیر تبیین احکام هدایت می‌کند. این شناخت، از ملزومات فقه پویا و پاسخگو به نیازهای جامعه است.

پیوند حیوان‌شناسی با فقه و اخلاق

دانش حیوان‌شناسی، چونان کلیدی است که درهای روان‌شناسی و اخلاق حیوانات را می‌گشاید و به فهم احکام و منافع آنها یاری می‌رساند. این پیوند، فقه را با علوم طبیعی درآمیخته و آن را به نظامی میان‌رشته‌ای تبدیل می‌کند.

بخش سوم: رژیم غذایی و تأثیرات آن بر سلامت و جامعه

محدودیت‌های غذایی و غفلت از تنوع

جامعه به مصرف تعداد محدودی از حیوانات، مانند گاو و گوسفند، اکتفا کرده و از تنوع غذایی غافل مانده است. این محدودیت، چونان قفسی است که انسان را از بهره‌مندی از نعمت‌های الهی بازمی‌دارد.

مصرف حیوانات غیرمتعارف و ضرورت آگاهی

مصرف برخی حیوانات غیرمتعارف، مانند سگ و گربه، به دلیل ناآگاهی رواج یافته است. این امر، چونان گمراهی در مسیری ناشناخته، نیازمند پژوهش و آگاهی برای تعیین احکام و آثار آنهاست.

تأثیر فرهنگ غذایی بر سلامت و آگاهی

عادات غذایی سنتی، مانند مصرف اشکنه و دمی استنبولی، نشان‌دهنده ناآگاهی از تنوع غذایی، مانند ماهی، است. این ناآگاهی، چونان سایه‌ای است که نور دانش را از جامعه دور می‌سازد.

تنوع غذایی و رفع نیازهای جامعه

شناخت و تولید انواع غذاها، چونان پلی است که فقر و نداری را به سوی فراوانی و رفاه رهنمون می‌سازد. فقه با ترویج تنوع غذایی، می‌تواند به بهبود معیشت جامعه یاری رساند.

پیچیدگی احکام حلال و حرام

برخی حیوانات حلال زیانبار و برخی حرام مفیدند. فقیه، چونان راهنمایی دانا، باید نگرش مثبت یا منفی نسبت به آنها را با تحلیل مصالح و مفاسد تبیین کند.

تأثیر رژیم غذایی بر طول عمر

رژیم غذایی نامناسب، چونان بادی است که شمع عمر را خاموش می‌سازد، درحالی‌که تنوع غذایی می‌تواند عمر را تا قله‌های بلند حیات امتداد دهد. وجود ۲۰۰۰ نوع ماده غذایی، پتانسیل افزایش عمر تا ۲۰۰ سال را دارد.

مصرف مواد غیرمتعارف

برخی مواد غیرمتعارف، مانند سنگ، در صورت آماده‌سازی مناسب، می‌توانند مفید باشند. این دیدگاه، چونان دریچه‌ای نو به سوی بازنگری در مفاهیم سنتی غذا، نیازمند پژوهش است.

بخش چهارم: فقه، سلامت و سعادت

فحص و یأس در موضوعات و احکام

اصل فحص و یأس، چونان مشعلی است که تاریکی‌های نادانی را روشن می‌سازد. این اصل، فقیه را ملزم می‌کند تا پیش از صدور حکم، تحقیق کاملی انجام دهد و از نبود دلیل اطمینان یابد.

نقش روش مصرف در سلامت

روش مصرف مواد غذایی، مانند نان جو با گلابی یا زردآلو، بر سلامت تأثیر دارد، درحالی‌که مصرف نادرست، مانند نان جو با سیب، می‌تواند زیانبار باشد. این امر، چونان کلیدی است که درهای سلامت را می‌گشاید.

نوشابه‌های طبیعی و سلامت معده

نوشابه‌های طبیعی، مانند نوشآبه، چونان جویباری زلال، به هضم غذا و سلامت معده یاری می‌رسانند. این مواد، رسوبات و چربی‌ها را از معده پاک می‌کنند.

نقد رژیم غذایی در علم دینی

مشکلات سلامت در میان طلاب، اغلب ریشه در رژیم غذایی نامناسب دارد. این کاستی، چونان آینه‌ای است که ضعف‌های علم دینی در توجه به سلامت را بازمی‌تاباند.

ورزش و سلامت در اسلام

ورزش، از جمله نماز به‌مثابه فعالیتی آیروبیک، چونان نسیمی است که جسم و روح را طراوت می‌بخشد. اسلام، ورزش را بخشی از سبک زندگی مؤمنانه می‌داند.

تبیین آیه کریمه

هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ


اوست اول و آخر و پیدا و پنهان (قرآن کریم، سوره حدید، آیه ۳). این آیه، چونان ستاره‌ای درخشان، به جامعیت و کمال الهی اشاره دارد. معصوم این مفهوم را چنین تبیین کرده است: «او اول است بی‌آنکه اولی پیش از او باشد و آخر است بی‌آنکه آخری پس از او باشد».

نقش فقه در تبیین موضوعات و اهداف

فقه، چونان نگهبانی دانا، مسئول تبیین موضوعات، احکام و اهداف آنهاست. این مسئولیت، فقه را به راهنمایی برای هدایت جامعه در مسیر سعادت تبدیل می‌کند.

ریاضت غذایی و سلامت معده

عادات نادرست غذایی، مانند مصرف آب با غذا، چونان خاری در گلوی سلامت معده است. رعایت اصول غذایی، کلید حفظ سلامت گوارشی است.

نقش روزه در سلامت و سعادت

روزه، چونان جویباری زلال، برای سلامت و سعادت تجویز شده است، اما عادات نادرست غذایی می‌تواند این نعمت را به زیان تبدیل کند.

نتیجه‌گرایی در احکام

برخلاف دیدگاه «مأمور به وظیفه‌ایم»، احکام دینی باید نتیجه‌گرا باشند و به سلامت و سعادت منجر شوند. این دیدگاه، چونان مشعلی است که مسیر فقه را روشن می‌سازد.

دانش نسبی و فهم انسانی

هر فرد به اندازه فهم خویش از معارف دینی بهره‌مند می‌شود، چونان ظرفی که به قدر گنجایش خود آب می‌گیرد.

فقه و علوم مرتبط

فقیه باید به علوم مرتبط، مانند صرف، نحو، منطق، اصول، حیوان‌شناسی و موضوع‌شناسی، مسلط باشد. این دانش‌ها، چونان ستون‌هایی هستند که بنای فقه را استوار می‌سازند.

نقد دیدگاه «مأمور به وظیفه»

دیدگاه «مأمور به وظیفه‌ایم»، چونان سدی در برابر تحلیل مصالح و مفاسد، مانع پویایی علم دینی می‌گردد. این دیدگاه، نیازمند بازنگری برای توجه به نتایج احکام است.

عدالت اجتماعی و اجرای احکام

اجرای حدود در جامعه‌ای که حداقل‌های معیشتی فراهم نیست، چونان کاشتن بذر در زمینی خشک، ناعادلانه است. تأمین نیازهای اولیه، پیش‌نیاز اجرای احکام است.

غسل و التیام جسمی و روانی

غسل جنابت و حیض، چونان جویباری زلال، نه‌تنها بدن را پاک می‌کند، بلکه التیام جسمی و روانی را به ارمغان می‌آورد.

نقش غسل در سلامت روان

غسل با نیت صحیح، چونان سپری در برابر اعتیاد به لذت‌های زیانبار، سلامت روان را تقویت می‌کند. این امر، از حکمت‌های الهی در احکام است.

نقش فقیه در تحلیل مصالح و مفاسد

فقیه، چونان مهندسی معرفت، باید مصالح و مفاسد احکام را تحلیل کرده و اهداف آنها را تبیین کند تا جامعه را به سوی سعادت هدایت نماید.

نقد ادعای اجتهاد

ادعای اجتهاد بدون زحمت و دانش کافی، چونان ساختن بنایی بدون پی استوار، غیرقابل قبول است. اجتهاد، نیازمند تلاش و دانش گسترده است.

مهندسی معرفتی و پاسخ به پرسش‌های بنیادین

مهندسی معرفتی، چونان نقشه‌ای دقیق، برای پاسخ به پرسش‌های بنیادین و رسیدن به حقیقت ضروری است. این رویکرد، فقه را به سوی پویایی و پاسخگویی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی

این بازخوانی از درس‌گفتار بیست‌ودوم، فقه را به‌مثابه نظامی جامع و پویا به تصویر می‌کشد که نه‌تنها به احکام، بلکه به موضوعات، مصالح، مفاسد، اخلاق و اهداف آنها توجه دارد. پیوند فقه با علوم طبیعی، مانند حیوان‌شناسی، و تأکید بر تنوع غذایی و سلامت، نشان‌دهنده عمق و گستردگی این دانش است. فقه، چونان درختی تناور، با ریشه‌های معرفتی و شاخسارهای عملی، به بهبود سلامت جسمی، روانی و سعادت اجتماعی یاری می‌رساند. این دیدگاه، علم دینی را به‌عنوان نظامی میان‌رشته‌ای معرفی می‌کند که با تحلیل عمیق و نتیجه‌گرا، پاسخگوی نیازهای جامعه است.