متن درس

شهود و معرفت: بازتابی بر جایگاه عالمان و عارفان در جامعه

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۴)

دیباچه

این نوشتار، با تأمل در جایگاه عالمان دینی و عارفان در جامعه، به بررسی چالش‌های معیشتی، آموزشی و حرفه‌ای این قشر گران‌قدر می‌پردازد و راهکارهایی برای ساماندهی نظام‌مند فعالیت‌هایشان ارائه می‌دهد. با نگاهی ژرف به وضعیت کنونی و با الهام از تعالیم دینی، این متن در پی آن است که چارچوبی برای تقویت جایگاه اجتماعی و علمی این گروه‌ها ترسیم کند. همان‌گونه که باغی پربار نیازمند هرس و مراقبت است، نظام‌های آموزشی و شغلی عالمان و عارفان نیز نیازمند بازنگری و اصلاح است تا میوه‌ای شیرین و ماندگار به بار آورد.

بخش نخست: گستردگی و تنوع عالمان و عارفان

شناخت تنوع در علوم دینی و عرفانی

جامعه عالمان دینی و عارفان از گستردگی و تنوعی چشمگیر برخوردار است. علوم دینی، از فقه و اصول گرفته تا صرف، نحو، منطق، معانی و بیان، و عرفان، با شاخه‌های گوناگون خود، چون شاخسارهای درختی تنومند، گستره‌ای وسیع از دانش را در بر می‌گیرند. این تنوع، گواهی است بر ظرفیت بی‌مانند این علوم برای خدمت به جامعه، اما در عین حال، نبود ساختارهای منظم، این ظرفیت را به چالش کشیده است.

لزوم ساماندهی نظام‌مند

گستردگی این علوم و گروه‌های وابسته به آن، ضرورت ساماندهی نظام‌مند را برجسته می‌سازد. همان‌گونه که شهری بدون نظم و قانون به هرج‌ومرج می‌گراید، فقدان ساختارهای منظم در حوزه‌های علمیه و عرفانی، ظرفیت‌های این قشر را کم‌اثر کرده است. ساماندهی این گروه‌ها، گامی است به سوی بهره‌وری و حفظ شأن والای علم دینی.

بخش دوم: چارچوب‌های پیشنهادی برای ساماندهی

سیستم بدوی: راهکاری محلی برای معیشت

سیستم بدوی، راهکاری است که بر فعالیت‌های محلی و فردی متمرکز است و هدف آن، تأمین معیشت عالمان و عارفان از طریق بهره‌گیری از تخصص‌هایشان در جوامع محلی است. این سیستم، چون پلی است که شکاف میان دانش و عمل را پر می‌کند و به عالمان و عارفان امکان می‌دهد تا در کنار تحصیل، به فعالیت‌های حرفه‌ای بپردازند.

سیستم پیشرفته: ساختارهای دولتی و نهادی

در سطح پیشرفته، دولت و نظام‌های حکومتی می‌توانند با ایجاد ساختارهای منظم، از عالمان و عارفان حمایت کنند. این سیستم، چون عمارتی استوار، نیازمند زیرساخت‌های نهادی و قانونی است که پایداری بلندمدت را تضمین می‌کند. حمایت مالی و شغلی از متخصصان این حوزه، مشابه حمایت از دانشمندان و اساتید دانشگاه، می‌تواند جایگاه اجتماعی این قشر را ارتقا دهد.

بخش سوم: حرفه‌ای‌سازی فعالیت‌های عالمان و عارفان

تدریس و تألیف به‌عنوان مشاغل تخصصی

عالمان و عارفان می‌توانند از طریق تدریس علوم دینی و عرفانی یا تألیف کتب علمی، به‌عنوان مشاغل تخصصی، هم به نشر دانش کمک کنند و هم معیشت خود را تأمین سازند. این فعالیت‌ها، چون جویبارهایی زلال، دانش را به جامعه جاری می‌سازند و از حاشیه‌نشینی این قشر جلوگیری می‌کنند.

ارائه خدمات تخصصی در جامعه

ارائه خدمات تخصصی، مانند تقسیم ارث، آموزش احکام کفن‌ودفن یا ذبح شرعی، می‌تواند به‌عنوان مشاغل حرفه‌ای تعریف شود. برای نمونه، مرکزی تخصصی برای تقسیم ارث، با نظارت شرعی و قانونی، می‌تواند از نزاع‌های خانوادگی جلوگیری کند و عدالت را در توزیع ارث تضمین نماید.

تخصص‌گرایی و جلوگیری از سوءاستفاده

تخصص‌گرایی، چون سپری استوار، از فعالیت‌های غیرحرفه‌ای و سوءاستفاده از عناوین دینی جلوگیری می‌کند. عالمان و عارفان باید مشاغلی متناسب با تخصص خود برگزینند تا از پراکندگی حرفه‌ای و کاهش اعتبار علمی پیشگیری شود.

بخش چهارم: اصلاح نظام‌های آموزشی حوزه‌های علمیه

نیاز به نظام آموزشی منظم

نظام‌های آموزشی مدرن، با امتحانات، نظارت و استانداردهای مشخص، الگویی موفق برای حوزه‌های علمیه ارائه می‌دهند. این ساختار، چون بنایی محکم، از بی‌نظمی و تقلب جلوگیری می‌کند و اعتبار مدارک علمی را تضمین می‌نماید.

گزینش دقیق و شایسته‌سالاری

گزینش دقیق طلاب بر اساس استعداد و شایستگی، چون غربالگری گوهر از سنگ، کیفیت آموزش دینی را ارتقا می‌دهد. این اصل، با نظام‌های آموزشی مدرن که بر شایسته‌سالاری تأکید دارند، هم‌خوانی دارد.

نقد جذب غیراصولی طلاب

جذب غیراصولی طلاب، بدون توجه به استعداد و شایستگی، به کاهش کیفیت علمی حوزه‌های علمیه منجر شده است. این وضعیت، چون کشتزاری بدون مراقبت، به جای محصول ارزشمند، علف‌های هرز به بار می‌آورد.

بخش پنجم: پیوند علم دینی با روش‌های علمی

استفاده از فناوری در احکام فقهی

موضوعات فقهی، مانند حد ترخص یا تشخیص مستی، نیازمند ابزارهای علمی و دقیق است. برای نمونه، استفاده از فناوری GPS برای تعیین حد ترخص یا آزمایش‌های پزشکی برای تشخیص مستی، می‌تواند به اجرای دقیق‌تر احکام فقهی کمک کند.

ایجاد مراکز علمی تخصصی

ایجاد مراکز علمی برای بررسی موضوعات فقهی، مانند تشخیص جنون یا مستی، نیازمند همکاری حوزه‌های علمیه با مراکز علمی مدرن است. این مراکز، چون آزمایشگاه‌هایی برای دانش دینی، دقت و اعتبار احکام را افزایش می‌دهند.

بخش ششم: عدالت اجتماعی و نقش دین

فلسفه زکات و حمایت از نیازمندان

دین با تأکید بر زکات، به توزیع عادلانه ثروت و حمایت از نیازمندان اشاره دارد. این اصل، با آیه شریفه خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا (سوره توبه، آیه ۱۰۳: «از اموالشان صدقه‌ای بگیر که به‌وسیله آن آنها را پاکیزه و تزکیه کن») هم‌خوانی دارد. زکات، چون جویباری است که ثروت را به سوی نیازمندان هدایت می‌کند.

جایگزینی گدایی با مشاغل شرافتمندانه

عالمان و عارفان باید با مشاغل حلال و تخصصی، از وابستگی به گدایی رهایی یابند. این دیدگاه، با آیه شریفه وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى (سوره نجم، آیه ۳۹: «و اینکه برای انسان جز آنچه کوشیده، نیست») هم‌سو است. تلاش برای کسب درآمد حلال، چون کلیدی است که قفل عزت نفس را می‌گشاید.

بخش هفتم: نقد و اصلاح سوءاستفاده‌های دینی

جلوگیری از صدور مدارک غیرمعتبر

سوءاستفاده از عناوین دینی، مانند صدور اجازه‌های غیرمعتبر، به اعتبار علم دینی آسیب زده است. ایجاد نهادهای نظارتی مستقل، چون نگهبانی هوشیار، از جعل و تقلب جلوگیری می‌کند.

تجربه‌های شخصی و درس‌های اجتماعی

استاد فرزانه، با اشاره به تجربه‌ای شخصی از همکاری با کارگران توانمند و غیرتوانمند، به تفاوت میان افراد شایسته و ناکارآمد اشاره می‌کنند. این تمثیل، چون آینه‌ای است که ضرورت گزینش دقیق و پرورش استعدادها در حوزه‌های علمیه را نشان می‌دهد.

بخش هشتم: نقش عالمان و عارفان در جامعه مدرن

تنوع مشاغل در سطح پیشرفته

در سطح پیشرفته، عالمان و عارفان می‌توانند در زمینه‌های متنوعی مانند موسیقی دینی یا ورزش‌های شرعی فعالیت کنند. این تنوع، چون رنگین‌کمانی است که آسمان علم دینی را زینت می‌بخشد.

حمایت مالی و رضایت عمومی

حمایت مالی دولت از عالمان و عارفان متخصص، با رضایت عمومی همراه خواهد بود، زیرا خدمات آنها به نفع جامعه است. این حمایت، چون خاکی حاصلخیز، زمینه‌ساز شکوفایی علمی و اجتماعی است.

جمع‌بندی

این نوشتار، با نگاهی ژرف به جایگاه عالمان و عارفان، چارچوبی علمی و عملی برای ساماندهی این قشر ارائه داد. سیستم‌های بدوی و پیشرفته، چون دو بال، امکان پرواز به سوی قله‌های پیشرفت را فراهم می‌کنند. تخصص‌گرایی، نظارت علمی و استانداردسازی آموزش، از سوءاستفاده‌های دینی جلوگیری کرده و شأن علم دینی را حفظ می‌کند. تعالیم قرآن کریم، مانند آیات زکات و تلاش، راهنمای این مسیر است. این چارچوب، چون نقشه‌ای دقیق، می‌تواند جایگاه عالمان و عارفان را در جامعه بازسازی کند و از انحطاط فرهنگی و دینی پیشگیری نماید.

اللهم صل علی محمد و آل محمد