متن درس

پرسش و پاسخ در معارف قرآنی: انس با قرآن کریم و جامعیت آن

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهل‌وهفتم)

دیباچه

این نوشتار، با تمرکز بر انس با قرآن کریم و جامعیت بی‌مانند آن، به بررسی ضرورت تعامل عمیق و معنوی با این کتاب آسمانی می‌پردازد. گفتار حاضر، با نگاهی نقادانه به محدودیت‌های تاریخی و روش‌شناختی در بهره‌مندی از معارف قرآنی، بر لزوم پیوستگی قلبی و عملی با قرآن تأکید دارد. متن، با زبانی روشن و متین، در پی تبیین راه‌های دستیابی به حقایق قرآنی و رفع موانع فهم آن است، تا همچون چراغی، مسیر هدایت را برای جویندگان معرفت روشن سازد.

بخش اول: انس با قرآن کریم و جایگاه آن

انس: عالی‌ترین ظرف ورود به قرآن کریم

انس با قرآن کریم، فراتر از مطالعه ظاهری یا علمی، عالی‌ترین راه ورود به معارف الهی است. این انس، که به وابستگی، پیوستگی و آراستگی معنوی منجر می‌شود، انسان را از سطح قرائت صوری به سوی فهم رموز و اشارات قرآنی هدایت می‌کند. مانند کبوتری که به لانه خویش بازمی‌گردد، انس با قرآن، قلب انسان را به سوی حقیقت متصل می‌سازد.

این دیدگاه با آیه زیر از سوره انعام هم‌راستاست:

وَلا رَطْبٍ وَلا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ

و هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتابی روشن ثبت است.

این آیه، جامعیت قرآن کریم را نشان می‌دهد و انس را به‌عنوان کلیدی برای ورود به این کتاب مبین معرفی می‌کند.

پیوستگی و آراستگی معنوی با قرآن

انس با قرآن، انسان را به حالتی از پیوستگی و آراستگی معنوی می‌رساند که او را از گمراهی و سطحی‌نگری دور می‌سازد. این پیوستگی، مانند رودی است که به دریا می‌پیوندد و انسان را به سوی اقیانوس معرفت الهی رهنمون می‌شود. آراستگی نیز به تزکیه نفس و آماده‌سازی روح برای دریافت حقایق قرآنی اشاره دارد.

انس دوجانبه با قرآن کریم

انس با قرآن، رابطه‌ای دوجانبه است؛ انسان با قرآن انس می‌گیرد و قرآن نیز با انسان، به‌گونه‌ای که هدایت الهی از طریق آیات به قلب او نفوذ می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مادر خویش که با قرآنی پاره‌پاره انس داشت، نشان می‌دهد که این ارتباط به اخلاص و توجه قلبی وابسته است، نه به ابزارهای مادی. این انس، مانند گفت‌وگویی است که در آن، قرآن انسان را صدا می‌کند و او را به سوی حقایق رهنمون می‌سازد.

نقد قرائت صوری و بدون فهم

قرائت صوری قرآن، مانند مطالعه نحو یا لغات بدون تأمل، بی‌فایده است. استاد فرزانه قدس‌سره با تعبیر «خواندن تا جون در بره»، بر بی‌اثری چنین قرائتی تأکید می‌کند. انس واقعی، مانند کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و انسان را به فهم عمیق آیات رهنمون می‌سازد.

این دیدگاه با آیه زیر از سوره قمر هم‌خوانی دارد:

إِنَّا جَعَلْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ

ما قرآن را برای تذکر قرار دادیم، پس آیا پندگیری هست؟

این آیه، بر ضرورت تأمل و فهم عمیق در قرآن کریم تأکید دارد.

دعا برای انس با قرآن

استاد فرزانه قدس‌سره، در پایان، دعا می‌کند که انسان با قرآن از دنیا برود، یعنی زندگی‌اش با انس و هدایت قرآنی همراه باشد. این دعا، مانند آرمانی است که انسان را به سوی کمال و هدایت الهی رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: جامعیت قرآن کریم و چالش‌های فهم آن

جامعیت قرآن کریم و گستردگی موضوعات آن

قرآن کریم، کتابی جامع است که شامل هزاران مبادی، عوالم و موضوعات است. این جامعیت، فراتر از احکام فقهی، به رموز، اشارات و مفاتیح الغیب اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه زیر، این جامعیت را تبیین می‌کند:

وَلا رَطْبٍ وَلا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ

و هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتابی روشن ثبت است.

این آیه، قرآن را به مثابه ثبت احوال و اسناد عالم معرفی می‌کند که هر آنچه در هستی وجود دارد، از جمله رطوبت دیوار یا لحظه مرگ انسان‌ها، در آن ثبت شده است. این جامعیت، مانند اقیانوسی است که تمامی رودهای معرفت به آن می‌پیوندند.

هفتاد هزار اسم پروردگار در قرآن

قرآن کریم، به گفته استاد فرزانه قدس‌سره، شامل هفتاد هزار اسم پروردگار است که استخراج، استمتاع و قرب به آن‌ها نیازمند تلاش عمیق و مستمر است. این اسما، مانند ستارگانی در آسمان معرفت‌اند که با تأمل و شهود، نور هدایتشان بر قلب انسان می‌تابد.

رموز و اشارات قرآنی

قرآن کریم، مملو از کنایات، اشارات و رموز است که فهم آن‌ها نیازمند شهود و تأمل است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به ناتوانی برخی در درک کنایات ساده مانند چشمک، بر دشواری فهم رموز قرآنی تأکید می‌کند. این رموز، مانند گنج‌هایی نهان در ژرفای قرآن‌اند که تنها با کلید انس و اخلاص گشوده می‌شوند.

مفاتیح الغیب در قرآن کریم

قرآن کریم، حاوی مفاتیح الغیب است که با ذکر، آیات یا اسمای الهی، انسان را به عوالم دیگر رهنمون می‌سازد. این مفاتیح، مانند دروازه‌هایی به سوی غیب‌اند که با انس و تعمق، برای جویندگان حقیقت گشوده می‌شوند.

اصول و فروع قرآنی

قرآن کریم، شامل اصول و فروع گسترده‌ای است که فراتر از فروع فقهی، به موضوعاتی چون دنیا، انسان، حیوانات و عوالم دیگر می‌پردازد. این اصول و فروع، مانند ریشه‌ها و شاخه‌های درختی عظیم‌اند که فهم آن‌ها نیازمند سال‌ها تلاش و تشکیلات علمی است.

قواعد و بینات قرآنی

قرآن کریم، مملو از قواعد معرفتی، علمی و غیبی است که با فروع تفاوت دارند. این قواعد، مانند نقشه‌ای برای هدایت‌اند که نیازمند استخراج و پیگیری مستمرند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که فهم این قواعد، نیازمند عمری طولانی و تشکیلاتی منسجم است.

روایات قرآنی و ارتباط با عوالم

روایات قرآنی، که از داستان‌های ظاهری متمایزند، به رموز عالم، عرش، کرسی، لوح و قلم اشاره دارند. این روایات، مانند پل‌هایی‌اند که انسان را به حقایق غیبی متصل می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که این روایات، فراتر از داستان‌های تاریخی‌اند و به فهم عمیق عوالم نیاز دارند.

بخش سوم: چالش‌های فهم قرآن و نقد علوم دینی

محدودیت استخراج احکام فقهی از قرآن

استخراج احکام فقهی از قرآن کریم، به تعداد محدودی (صد یا دویست حکم) محدود شده و این، نشان‌دهنده عدم بهره‌مندی کامل از ظرفیت‌های قرآنی است. استاد فرزانه قدس‌سره نقد می‌کند که علوم دینی، به دلیل تمرکز بر احکام ظاهری، از معارف عمیق قرآنی غافل مانده‌اند.

لزوم استخراج و استفاده از معارف قرآنی

معارف قرآنی، از جمله احکام، قواعد و رموز، نیازمند پیگیری، استخراج و بهره‌برداری است. این فرآیند، مانند کاوش در معدنی غنی است که نیازمند ابزارهای علمی و تلاش مستمر است.

ناکامی تاریخی در بهره‌مندی از قرآن

در طول هزار سال گذشته، به دلیل تمرکز علوم دینی بر مسائل ظاهری و مادی، بهره‌مندی از معارف قرآنی ناکام مانده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به «ده هزار کتاب» علوم دینی، بر فقدان محتوای عمیق در این آثار تأکید می‌کند. این ناکامی، مانند زمینی است که به جای کشت گندم، علف هرز در آن روییده است.

نقد اثرگذاری محدود قرآن در انسان‌ها

اثرگذاری قرآن کریم در انسان‌ها، به دلیل نبود انس و فهم عمیق، محدود مانده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به شعر «کور و کر»، به ناتوانی انسان‌های غافل در دریافت هدایت قرآنی اشاره می‌کند. این شعر، مانند آینه‌ای است که جهل و غفلت انسان را نشان می‌دهد.

موانع اجتماعی و تاریخی

استاد فرزانه قدس‌سره، موانع اجتماعی مانند گناهکاران و جاهلان را از عوامل ناکامی در پیاده‌سازی قرآن کریم در جامعه می‌داند. حتی اهل‌بیت علیهم‌السلام، به دلیل این موانع، نتوانستند قرآن را به‌طور کامل در جامعه پیاده کنند. این موانع، مانند ابرهایی‌اند که نور خورشید هدایت را پوشانده‌اند.

لزوم کار مداوم با قرآن

تعامل با قرآن کریم، نیازمند کار مداوم و عملی است، نه صرف حرف و شعار. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که قرآن باید همیشه در دست انسان باشد، مانند دوستی که هرگز او را ترک نمی‌کند.

ثبت لحظه مرگ در قرآن

قرآن کریم، به دلیل جامعیت، حتی لحظه مرگ انسان‌ها را ثبت کرده است. فهم این حقایق، مانند یافتن گوهری در اعماق اقیانوس، نیازمند اشراف کامل به قرآن است.

نقد وابستگی به امور دنیوی

وابستگی بیش از حد به امور دنیوی، مانند فرزندان، مانع از انس با قرآن کریم می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این وابستگی‌ها، بر اهمیت انس با قرآن به‌عنوان منبعی ابدی تأکید می‌کند. قرآن، مانند چشمه‌ای زلال است که در برابر زودگذری دنیا، جاودانه باقی می‌ماند.

مثال‌های عملی از انس با قرآن

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مادر خویش که با قرآنی پاره‌پاره انس داشت، نشان می‌دهد که انس با قرآن به اخلاص و توجه قلبی وابسته است. همچنین، اشاره به جانمازهایی که ملائکه در آن‌ها نماز می‌خوانند، نشان‌دهنده تأثیر معنوی انس با قرآن است. این مثال‌ها، مانند نوری‌اند که راه انس را روشن می‌کنند.

نقد گمراهی در فهم قرآن

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به منطقه‌ای پر از گمراهی، بر ناتوانی برخی در فهم آیاتی مانند «یا أیها الذین آمنوا» تأکید می‌کند. این گمراهی، مانند غباری است که بر آیینه قلب نشسته و مانع از درک حقیقت می‌شود.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به عدالت قیام کنید.

این آیه، خطاب به مؤمنان، بر ضرورت فهم و عمل به حقیقت قرآنی تأکید دارد.

مثال ابوالفضل برقه‌ای

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقل داستان ابوالفضل برقه‌ای، که گدایی او را با حضرت ابوالفضل علیه‌السلام اشتباه گرفت، بر لزوم وضوح در مقصود و پرهیز از سطحی‌نگری تأکید می‌کند. این داستان، مانند آینه‌ای است که نیت‌های ظاهری و باطنی را از هم متمایز می‌سازد.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به اهمیت انس با قرآن کریم و جامعیت بی‌مانند آن پرداخت. قرآن، به‌عنوان کتابی جامع، شامل تمامی حقایق عالم، از تر و خشک تا لحظه مرگ، است. انس با قرآن، که فراتر از قرائت صوری است، نیازمند اخلاص، حضور قلب و تلاش مستمر است. این انس دوجانبه، انسان را به سوی رموز، اشارات و مفاتیح الغیب هدایت می‌کند. نقد علوم دینی، که به مسائل ظاهری و مادی محدود شده‌اند، دعوتی است به بازگشت به معارف عمیق قرآنی. موانع تاریخی و اجتماعی، مانند گناهان و جهل، مانع از پیاده‌سازی کامل قرآن در جامعه شده‌اند، اما با کار مداوم و تشکیلات علمی، می‌توان این معارف را استخراج کرد. قرآن کریم، مانند خورشیدی است که با انس و تعمق، نور هدایتش بر قلب انسان می‌تابد.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ