متن درس

عرفان محبوبی: انسان‌شناسی قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه هفدهم)

دیباچه

انسان، چونان آینه‌ای از صفات الهی، در وجود خویش رگه‌هایی از نور و ظلمت را به همراه دارد. عرفان محبوبی، با تکیه بر کلام وحیانی قرآن کریم و معارف اولیای الهی، راهی است برای شناخت این رگه‌ها و هدایت آن‌ها به سوی کمال. این نوشتار، با الهام از آیات سوره آل عمران، به کاوش در ساختار وجودی انسان می‌پردازد و با نگاهی ژرف، انسان‌ها را به سه دسته محبوبین، محبین، و جحیم تقسیم می‌کند. هدف این اثر، تبیین مسیر خودشناسی و اصلاح نفس است که انسان را از سجین به سوی علّیین رهنمون می‌سازد، چونان مسافری که در پی یافتن گوهر وجود خویش، به سوی مقصد الهی گام برمی‌دارد.

بخش نخست: تقسیم‌بندی وجودی انسان‌ها

سه‌گانه محبوبین، محبین، و جحیم

در انسان‌شناسی عرفانی، انسان‌ها بر اساس ساختار وجودی و گرایش‌های ذاتی به سه دسته تقسیم می‌شوند: محبوبین، محبین، و جحیم (سجین). محبوبین، چونان ستارگان درخشان در آسمان علّیین، دارای صفات الهی و ثابتات وجودی‌اند که آن‌ها را به اولیای معصوم و انبیا نزدیک می‌سازد. محبین، که اکثریت مؤمنان را در بر می‌گیرند، با گرایش به صالحین و خوبی‌ها، در مرتبه‌ای فروتر از محبوبین قرار دارند. جحیم یا سجین، اما، به کسانی اشاره دارد که تحت تأثیر رگه‌های منفی و شیطانی، به سوی انحطاط گرایش می‌یابند، مانند فرعون و نمرود که صفات منفی در وجودشان غلبه یافته است.

این تقسیم‌بندی نسبی است و هیچ انسانی به‌صورت مطلق در یکی از این دسته‌ها جای نمی‌گیرد. همان‌گونه که در کوهی از خاک، رگه‌هایی از طلا و نقره نهفته است، هر فرد ترکیبی از رگه‌های محبوبی، محبینی، و جحیمی را در خود دارد. هدف عرفان محبوبی، شناسایی این رگه‌ها و تقویت صفات مثبت است تا انسان به سوی علّیین سیر کند.

مراتب محبوبین

محبوبین خود دارای مراتب‌اند: از مرتبه عالی که شامل اولیای معصوم و انبیای الهی است تا مراتب متوسط و پایین‌تر که ممکن است خدشه‌پذیر باشند. هرچه انسان به مرتبه اول محبوبین نزدیک‌تر شود، از انحراف مصون‌تر می‌ماند، اما در مراتب پایین‌تر، امکان آسیب و انحراف وجود دارد. این مراتب، چونان پله‌های نردبانی به سوی آسمان معرفت، انسان را به درجات مختلف قرب الهی رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

تقسیم‌بندی انسان‌ها به محبوبین، محبین، و جحیم، چارچوبی برای شناخت ساختار وجودی انسان ارائه می‌دهد. این تقسیم‌بندی، که ریشه در معارف قرآنی دارد، انسان را به تأمل در خویشتن و شناسایی رگه‌های وجودی‌اش دعوت می‌کند تا با تقویت صفات الهی، به سوی کمال حرکت کند.

بخش دوم: نقش خدا و پیامبران در خلقت و هدایت

خلقت فراعنه و مشیت الهی

خلقت موجوداتی چون فرعون، نمرود، و قارون به اراده و مشیت الهی نسبت داده می‌شود، نه به رسالت پیامبران. این افراد، که به دلیل جهل به کتاب، حکمت، و نبوت به سوی سجین گرایش یافته‌اند، بخشی از نظام حکیمانه الهی‌اند که برای آزمون و تکامل انسان‌ها آفریده شده‌اند. قرآن کریم در آیه 73 سوره آل عمران این حقیقت را بیان می‌دارد:

﴿قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾

بگو: فضل به دست خداست، آن را به هر که بخواهد عطا می‌کند و خدا گشایشگر داناست.

این آیه نشان می‌دهد که فضل الهی شامل خلقت موجودات با ظرفیت‌های متفاوت است، اما انسان با اراده خود می‌تواند مسیرش را انتخاب کند.

نقش پیامبران در هدایت

پیامبران برای هدایت انسان‌ها به سوی علّیین و تقویت صفات محبوبی و محبینی آمده‌اند، نه برای خلق موجودات جحیمی. آن‌ها، چونان چراغ‌هایی در تاریکی، راه را به سوی خیر و رستگاری نشان می‌دهند. آیه 61 سوره آل عمران به شجاعت و برتری محبوبین عالین (اهل بیت) در مباهله اشاره دارد:

﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾

هر کس پس از دانشی که به تو رسیده با تو در این باره مجادله کند، بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و خودمان و خودتان را فراخوانیم، سپس به تضرع درآییم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.

این آیه، جایگاه والای اهل بیت را به‌عنوان محبوبین عالین نشان می‌دهد که در هدایت انسان‌ها نقش بی‌بدیلی دارند.

جمع‌بندی بخش دوم

خلقت انسان‌ها با ظرفیت‌های متفاوت، از مشیت الهی سرچشمه می‌گیرد، اما پیامبران برای هدایت به سوی خیر و کمال آمده‌اند. آیات سوره آل عمران، این نقش هدایتگرانه را با تأکید بر جایگاه والای اهل بیت به‌عنوان محبوبین عالین تبیین می‌کند.

بخش سوم: خودشناسی و اصلاح نفس

اهمیت خودشناسی در عرفان محبوبی

خودشناسی، چونان کلیدی زرین برای گشودن درهای معرفت الهی، محور عرفان محبوبی است. انسان باید با تأمل در ساختار وجودی خویش، رگه‌های محبوبی (مانند محبت به خدا)، محبینی (مانند پیروی از صالحین)، و جحیمی (مانند کبر و حسد) را شناسایی کند. این فرآیند، چونان کاوش در معدنی گران‌بها، انسان را به کشف گوهر وجودی‌اش رهنمون می‌سازد.

حدیثی منقول است که می‌فرماید: «دوستدار صالحانم، هرچند خود از آن‌ها نباشم.» این سخن نشان می‌دهد که محبین، با وجود فاصله از مرتبه محبوبین، می‌توانند با تلاش و خودشناسی به سوی کمال حرکت کنند.

نقد تحصیل بی‌هدف

تحصیل علوم بدون توجه به خودشناسی، چونان گم شدن سوزنی در انبار کاه، انسان را از حقیقت وجودی‌اش غافل می‌سازد. انسان باید ابتدا «کتاب نفس» خود را بخواند و سپس به علوم دیگران بپردازد. علم بدون تهذیب نفس، به ابزاری برای غفلت تبدیل می‌شود، چنان‌که دانشمندی ممکن است انبوهی از دانش دیگران را بداند، اما از خویشتن بی‌خبر باشد.

مدیریت رگه‌های وجودی

رگه‌های منفی در وجود انسان، مانند آلرژی، قابل‌کنترل و درمان‌اند. انسان می‌تواند با مراقبت‌های معنوی، تغییر محیط، و اصلاح عادات، این رگه‌ها را مهار کند. برای مثال، فردی که رگه‌ای منفی از شغل پدرش (مانند لحیم‌کاری) به ارث برده، با تغییر سبک زندگی و تقویت صفات مثبت، می‌تواند به بهبود وجودی خویش دست یابد.

جمع‌بندی بخش سوم

خودشناسی و مدیریت رگه‌های وجودی، راهی است برای اصلاح نفس و حرکت به سوی کمال. انسان باید با دقت و متانت، ریشه‌های مثبت و منفی وجود خویش را شناسایی کند و با تقویت خوبی‌ها و مهار بدی‌ها، به سوی علّیین گام بردارد.

بخش چهارم: نقد روش‌های تربیتی نادرست

نقد ترساندن از خدا

روش‌های تربیتی مبتنی بر ترس از خدا، جهنم، و گناه، به‌جای ایجاد قرب الهی، انسان را از خدا بیزار می‌سازد. خدا، چونان نازنین دلبری، منبع زیبایی، لطف، و محبت است و باید با عشق و محبت به او نزدیک شد. این دیدگاه با سیره پیامبران و اولیا، که رابطه‌ای عاشقانه با خدا داشتند، هم‌خوانی دارد. دعای کمیل، که از تضرع و عشق به خدا سرچشمه می‌گیرد، نمونه‌ای از این رویکرد است.

نقد تمرکز بر شمارش گناهان

تمرکز بر شمارش گناهان، به‌جای اصلاح نفس، خودانگاره منفی ایجاد می‌کند و انسان را به گناهکار حرفه‌ای تبدیل می‌سازد. به جای شمردن گناهان، انسان باید ریشه‌های وجودی خود را بشناسد و با تقویت صفات مثبت، به اصلاح نفس بپردازد. این نقد، چونان آینه‌ای که عیوب را نشان می‌دهد، روش‌های تربیتی نادرست را به چالش می‌کشد.

جمع‌بندی بخش چهارم

روش‌های تربیتی مبتنی بر ترس و شمارش گناهان، مانعی برای سلوک معنوی‌اند. عرفان محبوبی، با تأکید بر محبت و خودشناسی، انسان را به سوی رابطه‌ای عاشقانه با خدا و اصلاح نفس رهنمون می‌سازد.

بخش پنجم: عوامل مؤثر بر ساختار وجودی

نقش وراثت و محیط

ساختار وجودی انسان تحت تأثیر عوامل متعددی چون نطفه، لقمه، شغل والدین، و شرایط محیطی شکل می‌گیرد. برای مثال، شغل لحیم‌کاری پدر ممکن است رگه‌ای منفی در نطفه فرزند ایجاد کند که با مراقبت‌های معنوی و تغییر سبک زندگی قابل‌کنترل است. لقمه حلال و محیط پاک، چونان آبی زلال، صفات محبوبی را در وجود انسان تقویت می‌کنند.

اصلاح رگه‌های منفی

رگه‌های منفی، مانند زخمی که با درمان بهبود می‌یابد، با مراقبه، دعا، و اصلاح رفتار قابل‌کنترل‌اند. انسان می‌تواند با شناسایی این رگه‌ها و تمرکز بر خوبی‌ها، وجود خویش را به سوی کمال هدایت کند. این فرآیند، چونان جراحی معنوی، انسان را از بند محدودیت‌های وراثتی رها می‌سازد.

جمع‌بندی بخش پنجم

عوامل وراثتی و محیطی، نقش مهمی در شکل‌گیری ساختار وجودی انسان دارند، اما انسان با اراده و خودشناسی می‌تواند این عوامل را مدیریت کند و به سوی کمال حرکت نماید.

بخش ششم: آیات قرآنی و جایگاه محبوبین

آیات سوره آل عمران و تبیین محبوبین

قرآن کریم، چونان چراغی هدایتگر، جایگاه محبوبین و محبین را در آیات سوره آل عمران تبیین می‌کند. آیه 79 این سوره، نقش پیامبران در هدایت به سوی ربانی‌بودن را نشان می‌دهد:

﴿مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَٰكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ﴾

هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکمت و نبوت عطا کند، سپس به مردم بگوید: به‌جای خدا بندگان من باشید، بلکه [بگوید] به سبب آنچه از کتاب می‌آموزید و آنچه می‌خوانید، ربانی باشید.

این آیه بر نقش پیامبران در هدایت به سوی ربانی‌بودن تأکید دارد و نشان می‌دهد که محبوبین، با دریافت کتاب و حکمت، دیگران را به سوی خدا دعوت می‌کنند، نه به سوی خود.

مشیت الهی و خلقت محبوبین

آیه 74 سوره آل عمران بر مشیت الهی در خلق محبوبین تأکید دارد:

﴿يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾

او با رحمت خویش هر که را بخواهد اختصاص می‌دهد و خدا دارای فضل عظیم است.

این آیه نشان‌دهنده مشیت الهی در انتخاب محبوبین است که به دلیل حکمت ازلی، در مرتبه‌ای والا قرار دارند.

جمع‌بندی بخش ششم

آیات سوره آل عمران، با تبیین جایگاه محبوبین و نقش هدایتگرانه آن‌ها، چارچوبی قرآنی برای عرفان محبوبی ارائه می‌دهند. این آیات، انسان را به تأمل در مشیت الهی و حرکت به سوی ربانی‌بودن دعوت می‌کنند.

بخش هفتم: وحدت اسلامی و کرامت انسانی

نقد تفرقه‌افکنی

ایجاد تفرقه میان گروه‌های اسلامی، مانند شیعه و سنی، ابزاری استعماری برای تضعیف امت اسلامی است. وحدت اسلامی، که چونان پلی استوار بر پایه محبت به اهل بیت بنا شده، ارزشی مشترک میان همه مسلمانان است. این وحدت، انسان‌ها را به سوی همدلی و همکاری دعوت می‌کند.

محبت و کرامت به همه انسان‌ها

حدیثی منقول است که می‌فرماید: «مهمان را گرامی بدار، هرچند کافر باشد.» این سخن، انسان را به رفتار کریمانه با همه مخلوقات، حتی غیرمسلمانان، دعوت می‌کند. زمین، چونان خانه‌ای متعلق به امام، محل اکرام همه انسان‌هاست.

جمع‌بندی بخش هفتم

وحدت اسلامی و کرامت انسانی، دو اصل بنیادین در عرفان محبوبی‌اند که انسان را به سوی همدلی و رفتار کریمانه با همه مخلوقات دعوت می‌کنند. این اصول، با تکیه بر معارف اهل بیت، راهی برای تقویت پیوندهای انسانی ارائه می‌دهند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

عرفان محبوبی، چونان چراغی هدایتگر، انسان را به سوی شناخت خویشتن و حرکت به سوی علّیین رهنمون می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره آل عمران و معارف اولیای الهی، ساختار وجودی انسان را به سه دسته محبوبین، محبین، و جحیم تقسیم کرد و بر اهمیت خودشناسی و اصلاح نفس تأکید نمود. نقد روش‌های تربیتی نادرست، نقش وراثت و محیط در شکل‌گیری وجود، و دعوت به وحدت اسلامی و کرامت انسانی، از دیگر محورهای این اثر بود. انسان، با تأمل در رگه‌های وجودی خویش و تقویت صفات الهی، می‌تواند به سوی کمال گام بردارد و جامعه‌ای متعالی بنا کند. دعا می‌کنیم که به برکت قرآن کریم و معارف اهل بیت، این مسیر برای همگان هموار گردد.