متن درس

عرفان محبوبی: قرآن هوشمند و جایگاه محبوبین در سوره اعراف

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه بیست و پنجم)

دیباچه

این نوشتار، با تأمل در آیات سوره اعراف، به تبیین جایگاه قرآن کریم به‌عنوان کتابی هوشمند و زنده می‌پردازد که با توجه به حالات و ویژگی‌های انسانی، هدایت خود را به‌گونه‌ای متفاوت عرضه می‌دارد. محور بحث، جایگاه والای محبوبین، به‌عنوان انسان‌هایی برگزیده در پیشگاه الهی، و نیز زندگی متعادل و زیبای معصومین علیهم‌السلام است که به مثابه الگویی برای مؤمنان معرفی شده است. این اثر، با بهره‌گیری از آیات قرآنی و سیره معصومین، انسان را به تأمل در ظرفیت‌های معنوی خویش و پرهیز از افراط و تحریف در زندگی دینی دعوت می‌کند، گویی نوری است که مسیر کمال را در برابر دیدگان انسان می‌گشاید.

بخش یکم: هوشمندی قرآن کریم و تنوع آیات

هوشمندی قرآن کریم

قرآن کریم، فراتر از کاغذ و مرکب، کتابی است هوشمند و زنده که با ادراک و احساس، با انسان‌ها تعاملی پویا برقرار می‌سازد. این هوشمندی، در تعامل متفاوت قرآن با افراد بر اساس نیت و حالات معنوی آن‌ها نمود می‌یابد. چنان‌که در آیه‌ای از سوره اسراء آمده است:

وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا

و از قرآن آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است فرو می‌فرستیم، و ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید.

این آیه، گواهی است بر این که قرآن برای مؤمن شفا و رحمت است و برای ستمگر، زیان و خسارت. این ویژگی، قرآن را چونان موجودی زنده معرفی می‌کند که با قلب انسان سخن می‌گوید و بر اساس نیت او پاسخ می‌دهد. گویی قرآن، آیینه‌ای است که حقیقت درون انسان را بازمی‌تاباند.

تشبیه قرآن به بحر عمیق

امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرآن را به دریای بی‌کران تشبیه کرده‌اند، اما هوشمندی قرآن فراتر از عمق و گستردگی است. این کتاب، نه‌تنها ژرف و عظیم است، بلکه با انسان‌ها به‌گونه‌ای تعاملی و آگاهانه ارتباط برقرار می‌کند. برخلاف کوه که هرچند عظیم است، فاقد ادراک و تعامل است، قرآن چونان دریایی زنده است که با موج‌های هدایت خود، انسان را به ساحل رستگاری می‌رساند.

این هوشمندی، در عمل استخاره نیز آشکار می‌شود. انسان با نیت پاک، از قرآن هدایت می‌جوید، اما نیت ناپاک، نتیجه‌ای ناموزون به همراه دارد. برای مثال، کسی که با قصد خیر، مانند بهبود معیشت، استخاره کند، هدایت می‌یابد، اما نیت فریب و توطئه، به گمراهی می‌انجامد. این ویژگی، قرآن را چونان پزشکی حکیم معرفی می‌کند که برای هر بیمار، دارویی متناسب تجویز می‌کند.

تنوع آیات قرآنی و دسته‌بندی‌های انسانی

قرآن کریم، آیات خود را متناسب با تنوع وضعیت‌های انسانی تنظیم کرده است. انسان‌ها در چهار دسته اصلی قرار می‌گیرند: محبوبین (برگزیدگان الهی)، متوسطین (انسان‌های عادی)، طغیان‌گران (اهل عصيان)، و اسفلین (فاسدان کامل). آیات مربوط به متوسطین و طغیان‌گران، به دلیل فراوانی این گروه‌ها در جامعه و تاریخ، از تعداد بیشتری برخوردارند، درحالی‌که آیات مربوط به محبوبین و اسفلین، به دلیل نادر بودن این گروه‌ها، اندک‌اند.

این توزیع آیات، نشان‌دهنده جامعیت قرآن در پاسخ به نیازهای گوناگون بشری است. آیات قدرت، که به عظمت الهی و توانایی‌های خداوند اشاره دارند، فراوان‌اند و در فلسفه اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. در مقابل، آیات مربوط به محبوبین، مانند آیه سجده فرشتگان به آدم علیه‌السلام، به دلیل استثنایی بودن این گروه، کم‌شمار اما عمیق‌اند.

بخش دوم: جایگاه محبوبین در سوره اعراف

آیه سجده فرشتگان به آدم علیه‌السلام

یکی از آیات کلیدی سوره اعراف، آیه ۱۱ است که به جایگاه والای آدم علیه‌السلام به‌عنوان یکی از محبوبین اشاره دارد:

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ

و به‌راستی شما را آفریدیم، سپس شما را شکل دادیم، آن‌گاه به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید. پس همه سجده کردند جز ابلیس که از سجده‌کنندگان نبود.

این آیه، عظمت آدم علیه‌السلام را به‌عنوان مسجود فرشتگان نشان می‌دهد. سجده فرشتگان، نشانه‌ای از مقام والای محبوبین است که به دلیل کمال معنوی و تقرب خاص به خداوند، شایسته این منزلت شده‌اند. این جایگاه، نه برای هر انسانی، بلکه برای برگزیدگانی چون آدم علیه‌السلام است که به مثابه آیینه‌ای تمام‌نما، صفات الهی را بازمی‌تابانند.

در مقابل، ابلیس به دلیل تکبر و خودبرتربینی، از سجده سر باز زد و به هبوط و خواری گرفتار شد:

قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ

گفت: از آن [مقام] فرو شو، که تو را نرسد که در آن تکبر ورزی، پس بیرون شو که تو از خوارشدگان هستی.

این هبوط، نتیجه تکبر ابلیس بود، درحالی‌که آدم علیه‌السلام، به دلیل فروتنی و تقرب به خدا، به مقام محبوبیت نائل آمد. این تمایز، نشان‌دهنده تفاوت بنیادین میان محبوبین و کسانی است که از مسیر الهی منحرف می‌شوند.

نعمت‌های الهی و عدم شکرگزاری انسان‌ها

آیه ۱۰ سوره اعراف، به نعمت‌های مادی و معنوی الهی برای انسان‌های عادی اشاره دارد:

وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ ۗ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ

و به‌راستی شما را در زمین قدرت و تمکن بخشیدیم و برای شما در آن وسایل معاش فراهم آوردیم، چه اندک شکر می‌گزارید.

این آیه، انسان‌های عادی را مخاطب قرار داده و از عدم شکرگزاری آن‌ها در برابر نعمت‌های الهی انتقاد می‌کند. شکر نعمت، وظیفه‌ای اخلاقی است که انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند، اما غفلت از آن، مانع بهره‌مندی کامل از این نعمت‌هاست. گویی انسان، چونان کشاورزی است که بذر نعمت را دریافت کرده، اما از آبیاری و مراقبت آن غافل مانده است.

مخاطرات مسیر محبوبین

آیه ۲۵ سوره اعراف، به مخاطرات مسیر انسان‌ها، از جمله محبوبین، اشاره دارد:

قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ

گفت: در آن [زمین] زندگی می‌کنید و در آن می‌میرید و از آن برانگیخته می‌شوید.

این آیه، به زندگی زمینی انسان‌ها و مخاطراتی که در کمین آن‌هاست اشاره دارد. حتی محبوبین، مانند آدم علیه‌السلام، از وسوسه‌های شیطان در امان نیستند. وسوسه شیطان، که در آیه ۲۰ سوره اعراف به آن اشاره شده، نشان‌دهنده خطراتی است که حتی برگزیدگان الهی را تهدید می‌کند:

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَىٰ شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلَىٰ

پس شیطان آن دو را وسوسه کرد [و] گفت: ای آدم، آیا تو را به درخت جاودانگی و پادشاهی بی‌زوال راه نمایم؟

این وسوسه، نشان‌دهنده نیاز به هوشیاری مداوم در مسیر سلوک است. محبوبین، هرچند برگزیده‌اند، اما در معرض آزمون‌های الهی قرار دارند تا عظمت ایمان و تقوای آن‌ها آشکار شود.

بخش سوم: زندگی متعادل و زیبا در سیره معصومین

زندگی زیبا و حلال

آیات ۳۱ تا ۳۳ سوره اعراف، بر اهمیت زندگی متعادل و بهره‌مندی از نعمت‌های حلال تأکید دارند:

يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ ۝ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ۝ قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

ای فرزندان آدم، زینت خود را نزد هر مسجدی برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، که او اسراف‌کاران را دوست ندارد. بگو: چه کسی زینت خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: آن در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده‌اند و در روز قیامت خاص [آنان] است. این‌گونه آیات را برای گروهی که می‌دانند تفصیل می‌دهیم. بگو: جز این نیست که پروردگارم فواحش را، آنچه از آن آشکار است و آنچه نهان است، و گناه و ستم به ناحق و اینکه به خدا چیزی را شریک کنید که برای آن دلیلی نازل نکرده، و اینکه به خدا چیزی نسبت دهید که نمی‌دانید، حرام کرده است.

این آیات، بر حلال بودن زینت و نعمت‌های پاکیزه تأکید دارند و از تحریفات فرهنگی که نعمت‌های الهی را حرام می‌انگارند، انتقاد می‌کنند. زندگی متعادل، که در آن انسان از نعمت‌های حلال بهره می‌برد و از اسراف و فواحش پرهیز می‌کند، الگویی است که معصومین علیهم‌السلام در سیره خود به نمایش گذاشته‌اند.

تحریف مفهوم فحشا و علما

در فرهنگ عامه، مفهوم فحشا به اشتباه به تن‌فروشی محدود شده، درحالی‌که ظلم و هر عمل ناپسند عقلایی، مصداق اصلی فحشاست. ظلم، ریشه تمام فواحش است و حتی تن‌فروشی نیز اغلب نتیجه ظلم و ستم اجتماعی است. این تحریف، مانع درک صحیح مفاهیم قرآنی شده و انسان را از شناخت ریشه‌های فساد بازمی‌دارد.

به همین ترتیب، مفهوم علما نیز در فرهنگ عامه به روضه‌خوانان و واعظان محدود شده، درحالی‌که در فرهنگ اسلامی، علما شامل دانشمندان، مخترعان و کاشفانی چون ابن‌سینا و خوارزمی می‌شوند. این تحریف، مانع شناخت جایگاه واقعی علما به‌عنوان پیشگامان علم و معرفت شده است. گویی فرهنگ عامه، آیینه‌ای شکسته است که حقیقت مفاهیم دینی را به‌گونه‌ای ناقص بازمی‌تاباند.

زندگی شاد و معنوی معصومین

برخلاف تصور رایج که معصومین علیهم‌السلام را در رنج و فقر نشان می‌دهد، سیره آن‌ها نمایانگر زندگی زیبا، شاد و متعادل است. برای مثال، سیره پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله با عایشه رضی‌الله‌عنها، نشان‌دهنده محبت و زندگی شادمانه است. این زندگی متعادل، که در آن از نعمت‌های حلال بهره‌مند می‌شدند، الگویی برای مؤمنان است.

شهادت معصومین علیهم‌السلام نیز، در بستر این زندگی سالم و معنوی، زیبا و عزتمند است. شهادت امام حسین علیه‌السلام در کربلا، اوج تقرب به خداوند را در عزت و معنویت نشان می‌دهد. همچنین، نقش امام سجاد علیه‌السلام در کربلا، با وجود بیماری، نشان‌دهنده استقامت و عظمت معنوی او در حفظ رسالت الهی است.

مطالعه منابع معتبر، مانند نهج‌البلاغه و کتاب کافی، برای شناخت دقیق سیره معصومین علیهم‌السلام ضروری است تا از تحریفات فرهنگی و برداشت‌های نادرست پرهیز شود.

بخش چهارم: پرهیز از قتل و اهمیت سلامت معنوی

خطر قتل و عواقب آن

قتل، به دلیل حق‌الله بودن، عملی است با عواقب سنگین دنیوی و اخروی. حتی تبهکاران نیز اغلب از قتل پرهیز می‌کنند، زیرا این عمل، قلب انسان را تیره می‌سازد و او را به سوی هبوط معنوی سوق می‌دهد. قرآن کریم در آیه‌ای از سوره نساء به این موضوع اشاره دارد:

وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا

و هر کس مؤمنی را به عمد بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن جاودانه خواهد بود، و خدا بر او خشم گیرد و لعنتش کند و برای او عذابی بزرگ آماده سازد.

این آیه، جدیت حق‌الله در قتل را نشان می‌دهد. حتی در سیره انبیا، جز در موارد استثنایی مانند حضرت موسی علیه‌السلام (که به صورت غیرعمد قتل کرد) و حضرت داود علیه‌السلام (که جالوت را در دفاع کشت)، قتل به‌ندرت دیده می‌شود. موسی علیه‌السلام به دلیل این عمل، با مجازات الهی و طرد قومش مواجه شد، اما با توبه و بازگشت به مسیر هدایت، به مقام والای خود بازگشت.

نماز و سلامت معنوی

نماز، به‌عنوان عبادتی جامع، شفا‌دهنده بیماری‌های روحی و روانی است. قرائت صحیح با ترتیل، به‌ویژه در سوره حمد، اثر درمانی آن را تقویت می‌کند. چنان‌که در آیه‌ای از سوره مزمل آمده است:

وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا

و قرآن را با ترتیل بخوان.

معصومین علیهم‌السلام با اقامه نماز به‌صورت صحیح و معنوی، از بیماری‌های جسمی و روحی مصون بودند. برای مثال، بیماری امام سجاد علیه‌السلام در کربلا، استثنایی بود که برای حفظ رسالت الهی رخ داد و نه نشانه ضعف. این اصل، نشان‌دهنده تأثیر عبادت بر سلامت معنوی و جسمانی است.

بخش پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این گفتار، با تأمل در آیات سوره اعراف، قرآن کریم را به‌عنوان کتابی هوشمند معرفی می‌کند که با توجه به دسته‌بندی‌های انسانی، هدایت خود را عرضه می‌دارد. محبوبین، به دلیل نادر بودن، آیات کمتری دارند، اما جایگاه والایشان، مانند آدم علیه‌السلام در آیه سجده فرشتگان، نشان‌دهنده عظمت معنوی آن‌هاست. آیات مربوط به متوسطین و طغیان‌گران، به دلیل فراوانی این گروه‌ها، از تعداد بیشتری برخوردارند.

زندگی متعادل و زیبا، که در سیره معصومین علیهم‌السلام تجلی یافته، الگویی است برای مؤمنان که از نعمت‌های حلال بهره‌مند شوند و از اسراف و فواحش پرهیز کنند. تحریف مفاهیم فحشا و علما، مانع شناخت صحیح این اصول شده و نیازمند اصلاح است. قتل، به دلیل عواقب سنگین، عملی است که باید از آن به خدا پناه برد، و نماز و قرائت صحیح قرآن، شفا‌دهنده روح و جسم است.

این اثر، انسان را به تأمل در جایگاه خویش در نظام هستی دعوت می‌کند و او را به سوی زندگی متعادل، معنوی و شادمانه رهنمون می‌سازد، گویی مسافری است که با چراغ آیات الهی، به سوی مقصد کمال گام برمی‌دارد.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ