متن درس

عرفان محبوبی: تبیین صفات محبوبین الهی و ذکر حصن حصین در آیات پایانی سوره توبه

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه و چهارم)

دیباچه

عرفان محبوبی، چونان چشمه‌ای زلال که از ژرفای آیات قرآن کریم جاری می‌شود، راهنمای سالکان در مسیر تقرب به حق است. این شاخه از عرفان، با تمرکز بر آیات ۱۲۸ و ۱۲۹ سوره توبه، صفات محبوبین الهی و ذکر ویژه ایشان را تبیین می‌کند. آیه ۱۲۸، مانند آینه‌ای که نور وجود اولیای خدا را بازمی‌تاباند، ویژگی‌های ربوبی این گروه را آشکار می‌سازد، و آیه ۱۲۹، چونان سپری معنوی، ذکری را معرفی می‌کند که سالک را در برابر کاستی‌ها و دشواری‌ها حفظ می‌کند. این نوشتار، مانند باغی پربار که هر شاخه‌اش میوه‌ای از معرفت می‌دهد، به تحلیل این آیات و کاربرد عملی آن‌ها در سلوک عرفانی می‌پردازد، تا راهنمایی باشد برای زیست مؤمنانه و تعالی روحی.

بخش نخست: جایگاه قرآن کریم در عرفان محبوبی

قرآن کریم: کتابی علمی و کاربردی

قرآن کریم، چونان گنجینه‌ای بی‌پایان از حکمت الهی، نه‌تنها برای تلاوت صوری، بلکه برای هدایت عملی در زندگی نازل شده است. این کتاب، مانند نقشه‌ای دقیق برای معماران روح، راهکارهایی عملی برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. برخلاف رویکردهای سطحی که قرآن را تنها برای قرائت یا احترام ظاهری می‌خوانند، عرفان محبوبی بر استفاده علمی و عملی از آیات تأکید دارد. این دیدگاه، مانند کاوشگری که در پی استخراج گوهر از معدن است، از مؤمنان می‌طلبد تا آیات را نه‌تنها بخوانند، بلکه در زندگی خویش به کار گیرند.

نقد رویکردهای سطحی به قرآن کریم

برخی رویکردها، مانند خواندن قرآن بدون تأمل در معانی آن، چونان کاشتن بذری در خاک بی‌حاصل است. این روش‌ها، که گاه در برخی محافل به‌صورت عادت‌های صوری رواج دارند، از بهره‌وری معنوی و عملی قرآن می‌کاهند. عرفان محبوبی، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت فهم عمیق و عمل به آیات تأکید دارد. این دیدگاه، از مؤمنان می‌طلبد که به جای تمرکز بر ظواهر، مانند فاعل و مفعول آیات، به معانی ژرف و کاربردهای عملی آن‌ها توجه کنند.

جمع‌بندی بخش نخست

قرآن کریم، چونان گنجینه‌ای الهی، کتابی علمی و کاربردی است که راهنمای زیست مؤمنانه و سلوک عرفانی است. عرفان محبوبی، با تأکید بر استفاده عملی از آیات، از مؤمنان می‌طلبد که فراتر از تلاوت صوری، به فهم و عمل به معانی قرآن بپردازند. نقد رویکردهای سطحی، مانند خواندن بدون تأمل، بر ضرورت تعمق در آیات و به‌کارگیری آن‌ها در زندگی تأکید دارد.

بخش دوم: صفات محبوبین الهی در آیه ۱۲۸ سوره توبه

تبیین آیه ۱۲۸ و ویژگی‌های محبوبین

آیه ۱۲۸ سوره توبه، مانند آیینه‌ای که حقیقت اولیای الهی را بازمی‌تاباند، چهار صفت کلیدی را برای محبوبین الهی معرفی می‌کند:

لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ

به یقین، پیامبری از خودتان به سوی شما آمد که رنج‌های شما بر او گران است و بر هدایت شما حریص است و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است.

این آیه، چهار ویژگی ممتاز را برای پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و به تبع آن، اولیای الهی و عالمان ربانی بیان می‌کند:

1. مِنْ أَنفُسِكُمْ: مردمی بودن، یعنی همدلی و همراهی با مردم بدون تکبر یا جدایی از آن‌ها.
2. عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ: غمخواری و احساس مسئولیت نسبت به سختی‌ها و مشکلات مردم.
3. حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ: اشتیاق به هدایت و سعادت مردم، که نشان‌دهنده تعهد به خیرخواهی است.
4. بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ: مهربانی و رحمت خاص نسبت به مؤمنان، که رابطه‌ای ویژه با اهل ایمان را نشان می‌دهد.

این صفات، مانند ستون‌های بنایی رفیع، معیارهایی برای هر فرد مدعی مقام عالم ربانی یا محبوب الهی هستند.

اهمیت مردمی بودن عالمان ربانی

عالم ربانی، مانند چشمه‌ای که به همه دشت‌ها آب می‌رساند، باید مردمی باشد و با خلق خدا همدل و همراه. عالمی که از مردم فاصله گیرد یا به وابستگی‌های دنیوی گرفتار شود، مانند درختی بی‌ریشه، از ارزش معنوی تهی می‌شود. این صفت، که در آیه ۱۲۸ با عبارت «مِنْ أَنفُسِكُمْ» بیان شده، بر ضرورت همزادپنداری با مردم و دوری از تکبر تأکید دارد. عالمان وابسته به دنیا، مانند خدایان عامون در اساطیر، نه‌تنها هدایتگر نیستند، بلکه به گمراهی می‌انجامند.

نقد نظام‌های آموزشی در علم دینی

نظام‌های آموزشی در علم دینی، گاه به تکرار مکانیکی و تقلید از آثار پیشین گرایش دارند، مانند آبی که بر سنگ جاری شود و اثری نگذارد. این روش‌ها، به جای پرورش خلاقیت و نوآوری، به تولید آثاری تکراری منجر می‌شوند. علم دینی، مانند درختی که نیازمند آبیاری مداوم است، باید با عشق و صفا همراه باشد تا به تربیت حقیقی منجر شود. عالمان دینی، مانند باغبانانی که باغ معرفت را پربار می‌کنند، باید این صفات را در خود پرورش دهند.

جمع‌بندی بخش دوم

آیه ۱۲۸ سوره توبه، با معرفی چهار صفت مردمی بودن، غمخواری، خیرخواهی و مهربانی، معیارهایی برای عالمان ربانی و اولیای الهی ارائه می‌دهد. این صفات، مانند ستون‌های بنایی معنوی، جایگاه محبوبین را در نظام خلقت نشان می‌دهند. نقد نظام‌های آموزشی در علم دینی، بر ضرورت خلاقیت و دوری از وابستگی‌های دنیوی تأکید دارد، تا عالمان، مانند مشعل‌هایی فروزان، راهنمای خلق باشند.

بخش سوم: ذکر حصن حصین در آیه ۱۲۹ سوره توبه

تبیین آیه ۱۲۹ و کارکرد ذکر

آیه ۱۲۹ سوره توبه، مانند کلیدی که درهای تقرب را می‌گشاید، ذکری را معرفی می‌کند که چونان حصنی حصین، سالک را در برابر دشواری‌ها حفظ می‌کند:

فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ

پس اگر روی برتافتند، بگو: خدا مرا بس است، هیچ معبودی جز او نیست، بر او توکل کرده‌ام و او پروردگار عرش عظیم است.

این ذکر، مانند الماسی که وجود را می‌شکافد، سه بخش کلیدی دارد:

1. حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ: اسم ذات الهی، که بر توحید ذاتی دلالت دارد.
2. عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ: اسم صفات، که نشان‌دهنده توکل بر خداوند است.
3. وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ: اسم فعل، که حاکمیت خداوند بر عالم را بیان می‌کند.

این ذکر، مانند سپری که سالک را در برابر طوفان‌های زندگی حفظ می‌کند، او را به مقام توکل و تسلیم رهنمون می‌سازد.

کارکرد عملی ذکر در سلوک عرفانی

ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ»، مانند نوری که تاریکی‌های نفس را می‌زداید، سالک را از وابستگی‌های دنیوی رها کرده و به توکل بر خدا رهنمون می‌سازد. این ذکر، مانند کلیدی که قفل‌های دل را می‌گشاید، انسان را در برابر وسوسه‌ها و سختی‌ها مقاوم می‌کند. مداومت بر این ذکر، مانند آبی که بذر ایمان را بارور می‌کند، قلب را استوار و روح را متعالی می‌سازد. این ذکر، به‌ویژه برای عالمان ربانی که در مسیر هدایت خلق گام برمی‌دارند، مانند مشعلی است که راه را روشن می‌کند.

نقد استفاده نادرست از اذکار و علوم غریبه

برخی کتاب‌های علوم غریبه، مانند نقشه‌هایی که به عمد نادرست ترسیم شده‌اند، برای جلوگیری از سوءاستفاده افراد ناآگاه، با خطا نگاشته می‌شوند. این روش، مانند قفلی است که تنها با کلید هدایت گشوده می‌شود. تنها افرادی که تحت نظارت مرشد و با آگاهی معنوی به این علوم روی می‌آورند، می‌توانند از آن‌ها بهره گیرند. استفاده نادرست از اذکار، مانند ماشینی که قطعاتش ناقص است، نه‌تنها بی‌فایده، بلکه خطرناک است. عرفان محبوبی، مانند باغبانی که با دقت بذر می‌کارد، بر ضرورت هدایت در استفاده از اذکار تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

آیه ۱۲۹ سوره توبه، با معرفی ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ»، ابزاری قدرتمند برای سلوک عرفانی ارائه می‌دهد. این ذکر، با سه بخش کلیدی خود، سالک را به توحید، توکل و تسلیم رهنمون می‌سازد. نقد استفاده نادرست از اذکار و علوم غریبه، بر ضرورت هدایت و آگاهی در این مسیر تأکید دارد. این ذکر، مانند مشعلی که راه را روشن می‌کند، عالمان ربانی و سالکان را در برابر دشواری‌ها حفظ می‌کند.

بخش چهارم: زیست مؤمنانه و چالش‌های اجتماعی

چالش‌های محیطی در زیست مؤمنانه

زیست مؤمنانه، مانند باغی که در میان طوفان‌ها باید حفظ شود، با چالش‌های محیطی متعددی روبه‌روست. نزدیکی به مکان‌هایی مانند مساجد یا مراکز شلوغ، گاه به جای آرامش، مانند سایه‌ای تاریک، مزاحمت ایجاد می‌کند. برای مثال، سر و صدای ناشی از فعالیت‌های اجتماعی، مانند عروسی‌ها یا مراسم‌های مذهبی، می‌تواند آرامش مؤمن را مختل کند. این چالش‌ها، مانند خارهایی در مسیر باغبان، زیست مؤمنانه را دشوار می‌سازند. با این حال، صبوری و عشق به خدا، مانند آبی که خاک را نرم می‌کند، این دشواری‌ها را هموار می‌سازد.

راهکارهای عملی برای زیست مؤمنانه

برای زیست مؤمنانه، مانند باغبانی که با دقت نهال می‌کارد، باید محیطی مناسب برای عبادت و آرامش فراهم کرد. نزدیکی به مسجد، اگر با صبوری و عشق همراه باشد، مانند چشمه‌ای است که روح را سیراب می‌کند. با این حال، اگر این نزدیکی به مزاحمت منجر شود، دوری از چنین مکان‌هایی، مانند انتخاب خاکی حاصلخیز برای کاشت، می‌تواند آرامش را تضمین کند. مؤمنان، مانند مسافرانی در مسیر ایمان، باید با تدبیر، محیطی مناسب برای سلوک خویش فراهم کنند.

جمع‌بندی بخش چهارم

زیست مؤمنانه، مانند باغی که نیازمند مراقبت است، با چالش‌های محیطی روبه‌روست. سر و صدا و مزاحمت‌های اجتماعی، مانند خارهایی در مسیر، می‌توانند آرامش مؤمن را مختل کنند. با این حال، صبوری، عشق به خدا، و انتخاب محیطی مناسب، مانند آبیاری باغی پربار، زیست مؤمنانه را ممکن می‌سازد. این بخش، بر ضرورت تدبیر و حکمت در سلوک عرفانی تأکید دارد.

بخش پنجم: پیوند صفات و ذکر در سلوک عرفانی

پیوند صفات آیه ۱۲۸ و ذکر آیه ۱۲۹

صفات چهارگانه آیه ۱۲۸ و ذکر آیه ۱۲۹، مانند دو بال پرنده‌ای که به سوی آسمان معرفت پرواز می‌کند، مکمل یکدیگرند. داشتن این صفات، مانند خاک حاصلخیزی است که بذر ایمان در آن کاشته می‌شود، و مداومت بر این ذکر، مانند آبی که این بذر را بارور می‌کند، سالک را به مقامات عالی معنوی می‌رساند. این پیوند، مانند نغمه‌ای هماهنگ در سمفونی الهی، مسیر سلوک عرفانی را هموار می‌سازد.

نقش عالمان ربانی در هدایت خلق

عالمان ربانی، مانند ستارگانی که در شب تاریک راه را نشان می‌دهند، با داشتن صفات مردمی بودن، غمخواری، خیرخواهی و مهربانی، و مداومت بر ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ»، خلق را به سوی سعادت هدایت می‌کنند. این عالمان، مانند باغبانانی که باغ معرفت را پربار می‌کنند، باید از وابستگی‌های دنیوی دوری کرده و با اخلاص، در خدمت خلق باشند. این نقش، مانند مشعلی فروزان، اهمیت مسئولیت اجتماعی عالمان را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش پنجم

پیوند صفات آیه ۱۲۸ و ذکر آیه ۱۲۹، مانند دو بال سلوک عرفانی، سالک را به مقامات عالی معنوی می‌رساند. عالمان ربانی، با داشتن این صفات و مداومت بر این ذکر، مانند ستارگانی در آسمان معرفت، خلق را هدایت می‌کنند. این بخش، بر ضرورت اخلاص و مسئولیت اجتماعی در مسیر سلوک تأکید دارد.

جمع‌بندی

عرفان محبوبی، با تکیه بر آیات ۱۲۸ و ۱۲۹ سوره توبه، چارچوبی جامع برای سلوک عرفانی ارائه می‌دهد. آیه ۱۲۸، با معرفی چهار صفت مردمی بودن، غمخواری، خیرخواهی و مهربانی، معیارهایی برای محبوبین الهی و عالمان ربانی فراهم می‌کند. آیه ۱۲۹، با معرفی ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ»، ابزاری قدرتمند برای حفاظت معنوی و تقرب به خدا ارائه می‌دهد. قرآن کریم، به‌عنوان کتابی علمی و کاربردی، راهنمای زیست مؤمنانه است و از مؤمنان می‌طلبد که فراتر از تلاوت صوری، به فهم و عمل به آیات بپردازند. نقد نظام‌های آموزشی در علم دینی و استفاده نادرست از اذکار، بر ضرورت خلاقیت و هدایت در این مسیر تأکید دارد. زیست مؤمنانه، با چالش‌های محیطی روبه‌روست، اما صبوری و تدبیر، آن را هموار می‌سازد. این نوشتار، مانند باغی پربار، تلاشی است برای تبیین عرفان محبوبی و راهنمایی سالکان در مسیر تقرب به حق.

اللهم صل على محمد و آل محمد