متن درس
عرفان محبوبی: تأملاتی در سیر وجودی محبوبین و محبین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه و هفتم)
دیباچه
عرفان محبوبی، چونان دری گران‌بها در گنجینه معرفت الهی، انسان را به تأمل در سیر وجودی خویش و جایگاهش در نظام آفرینش دعوت می‌کند. این نوشتار، با نگاهی عمیق به تمایز میان محبوبین و محبین، به کاوش در چگونگی دستیابی انسان‌ها به کمالات معنوی در پرتو سیر عوالم پیشین و تلاش‌های این‌جهانی می‌پردازد. محور بحث، تبیین ظرفیت‌های ذاتی محبوبین، که ریشه در سبق عوالم دارد، و مسیر سلوک محبین، که به سعی و کوشش وابسته است، قرار گرفته است. با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، روایات، و استعارات کیهانی و طبیعی، این متن انسان را به سوی فهم حقیقت وجودی خویش رهنمون می‌سازد.
بخش نخست: تمایز محبوبین و محبین در سیر کمال
ماهیت محبوبین و محبین در عرفان اسلامی
در نظام عرفانی اسلام، انسان‌ها به دو گروه «محبوبین» و «محبین» تقسیم می‌شوند. محبوبین، چونان ستارگان درخشان آسمان معرفت، به دلیل ظرفیت وجودی و سیر تکاملی در عوالم پیشین، به مراتب والای معنوی چون عصمت، امامت، نبوت، و ولایت دست یافته‌اند. این کمالات، نه از رهگذر تلاش این‌جهانی، بلکه به سبب «سبق عوالم» حاصل شده است. در مقابل، محبین، چونان سالکانی خستگی‌ناپذیر، با کوشش و مجاهدت در عالم ناسوت به درجاتی از کمال معنوی می‌رسند.
لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ
برای انسان جز آنچه کوشیده، نیست (نجم: ۳۹).
این آیه، چونان چراغی روشن، مسیر محبین را نشان می‌دهد که کمالشان به سعی و تلاش وابسته است، اما برای محبوبین، که سیر پیشین آن‌ها را به مراتب والا رسانده، این قاعده جاری نیست.
درنگ: تمایز محبوبین و محبین
محبوبین به سبب سبق عوالم به کمالات والا می‌رسند، در حالی که محبین از طریق تلاش این‌جهانی به درجات معنوی دست می‌یابند.
عصمت و کمالات محبوبین به سبق عوالم
عصمت، امامت، نبوت، و ولایت در محبوبین، چونان گوهرهایی ذاتی، نتیجه سیر وجودی آن‌ها در عوالم پیشین است. این کمالات، نه از طریق زحمت و کوشش در عالم ناسوت، بلکه به دلیل ظرفیت وجودی و طهارت ذاتی آن‌ها پدید آمده است. این دیدگاه، بر این اصل استوار است که برخی انسان‌ها از بدو خلقت، به دلیل پیشینه وجودی، در مراتب والای معنوی قرار دارند.
ترجمه روایت: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «من از نسلی پاک در نسلی پاک خلق شده‌ام و هیچ‌گاه آلودگی جاهلیت مرا نیالوده است.»
این روایت، که در منابع شیعی مانند بحارالانوار نقل شده، بر طهارت ذاتی محبوبین و مصونیت آن‌ها از هرگونه نقص تأکید دارد.
درنگ: سبق عوالم
عصمت و کمالات محبوبین، نتیجه سیر وجودی آن‌ها در عوالم پیشین است، نه تلاش این‌جهانی.
محبین و ضرورت تلاش این‌جهانی
محبین، چونان کوه‌نوردانی که به سوی قله‌های کمال گام برمی‌دارند، برای رسیدن به مراتب معنوی نیازمند تلاش، مجاهدت، و سلوک مداوم در عالم ناسوت هستند. آیه‌ی ﴿لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ﴾ به صراحت بر این اصل تأکید دارد که مسیر کمال محبین، از شب‌زنده‌داری، عبادت، و ریاضت می‌گذرد.
این مسیر، که در آثار عرفانی مولوی و عطار نیز توصیف شده، نیازمند پشتکار و استقامت است تا سالک به مراتب معنوی نزدیک شود.
درنگ: تلاش محبین
محبین از طریق تلاش، شب‌زنده‌داری، و سلوک معنوی در عالم ناسوت به کمال می‌رسند.
بخش دوم: استعارات کیهانی و طبیعی در تبیین سیر وجودی
مثال جاذبه کیهانی برای ظرفیت وجودی
برای تبیین تفاوت ظرفیت وجودی انسان‌ها، از استعاره جاذبه در عالم کیهانی بهره گرفته شده است. همان‌طور که جاذبه یک جرم سماوی به جرم، ابعاد، و وزن آن وابسته است، کمالات انسان نیز به ظرفیت وجودی و سیر او در عوالم پیشین بستگی دارد. ستارگان، کهکشان‌ها، و کرات آسمانی، هر یک به تناسب جرمشان جاذبه‌ای متفاوت دارند؛ انسان‌ها نیز به تناسب کشش وجودی‌شان، مراتب متفاوتی از کمال را دارا می‌شوند.
این استعاره، چونان آیینه‌ای، تفاوت ذاتی میان انسان‌ها را نشان می‌دهد و بر عدالت الهی در توزیع کمالات تأکید دارد.
درنگ: جاذبه کیهانی
جاذبه کیهانی، استعاره‌ای برای تبیین تفاوت ظرفیت وجودی انسان‌هاست که کمالات آن‌ها را تعیین می‌کند.
مثال شهاب‌سنگ و سیر وجودی
شهاب‌سنگ، چونان نشانه‌ای از سفرهای کیهانی، مثالی دیگر برای سیر وجودی انسان‌هاست. همان‌طور که شهاب‌سنگ از کرات دوردست به زمین می‌رسد، انسان‌ها نیز از عوالم پیشین به عالم ناسوت وارد می‌شوند و کمالاتشان به سیر پیشینشان وابسته است.
ترجمه روایت: «ارواح، لشکرهای الهی‌اند که پیش از ورود به عالم ناسوت، سیر تکاملی خود را طی می‌کنند.»
این روایت، که در منابع شیعی نقل شده، بر سیر پیشین ارواح تأکید دارد و شهاب‌سنگ را به‌عنوان نمادی از این سفر معرفی می‌کند.
درنگ: شهاب‌سنگ
شهاب‌سنگ، استعاره‌ای برای سیر وجودی انسان‌هاست که از عوالم پیشین به عالم ناسوت می‌رسند.
مثال عملکرد معده و طهارت ذاتی
برای تبیین طهارت ذاتی محبوبین، از مثال عملکرد معده استفاده شده است. همان‌طور که معده برخی افراد غذای آلوده را هضم کرده و بیمار می‌شود، اما سوزن یا آهن را بدون تأثیرپذیری دفع می‌کند، وجود محبوبین نیز از هرگونه آلودگی مصون است و هیچ نقصی بر آن اثر نمی‌گذارد.
این مثال، چونان چراغی، طهارت ذاتی محبوبین را روشن می‌سازد و بر مصونیت آن‌ها از آلودگی‌های عالم ناسوت تأکید دارد.
درنگ: طهارت ذاتی
وجود محبوبین، مانند سوزنی در معده، از هرگونه آلودگی مصون است و طهارت ذاتی آن‌ها را حفظ می‌کند.
بخش سوم: نمونه‌های عینی از محبوبین
طهارت ذاتی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، چونان گوهری تابناک، از نسلی پاک در نسلی پاک خلق شده‌اند. وجود ایشان، به دلیل طهارت ذاتی و سیر پیشین در عوالم ماقبل، از هرگونه آلودگی جاهلیت مصون مانده است.
ترجمه روایت: «من از نسلی پاک در نسلی پاک خلق شده‌ام و هیچ‌گاه آلودگی جاهلیت مرا نیالوده است.»
این روایت، که در منابع شیعی مانند بحارالانوار نقل شده، بر طهارت ذاتی پیامبر و ریشه آن در سبق عوالم تأکید دارد.
درنگ: طهارت پیامبر
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، به دلیل طهارت ذاتی و سیر پیشین، از هرگونه آلودگی مصون‌اند.
مقامات والای حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، چونان نوری الهی، حتی در دوران جنینی با پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله ارتباط کلامی داشتند. این ارتباط، نشانه‌ای از ظرفیت وجودی عظیم ایشان است که بدون نیاز به تلاش این‌جهانی، به مراتب والای معنوی دست یافته‌اند.
ترجمه روایت: «حضرت زهرا در رحم مادرش با پیامبر سخن گفت و سخنان ایشان را تأیید کرد.»
این روایت، که در بحارالانوار نقل شده، بر علم لدنی و ظرفیت وجودی حضرت زهرا تأکید دارد.
درنگ: مقامات حضرت زهرا
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، با ارتباط کلامی در دوران جنینی، ظرفیت وجودی عظیم خود را نشان داده‌اند.
سجده ائمه علیهم‌السلام در بدو تولد
ائمه علیهم‌السلام، چونان آیات الهی، در بدو تولد به سجده می‌پرداختند. این سجده، نه به معنای حرکت جسمانی، بلکه نشانه‌ای از مقامات معنوی و علم لدنی آن‌هاست که ریشه در سیر عوالم پیشین دارد.
ترجمه روایت: «هر یک از ائمه در بدو تولد به سجده رفتند و خدا را ستایش کردند.»
این روایت، که در منابع شیعی نقل شده، بر ظرفیت وجودی و طهارت ذاتی ائمه تأکید دارد.
درنگ: سجده ائمه
سجده ائمه در بدو تولد، نشانه‌ای از مقامات معنوی و علم لدنی آن‌هاست.
بخش چهارم: عبادت و خودشناسی
نماز و عبادت به‌مثابه ابزار خودشناسی
اعمال عبادی مانند نماز، ذکر، و نافله، چونان سوهانی برای صیقل دادن روح، انسان را به سوی خودشناسی و کشف حقیقت وجودی هدایت می‌کنند. هدف این اعمال، نه اجرای زورکی تکالیف، بلکه فهم کشش سماوی و جایگاه انسان در نظام آفرینش است.
این دیدگاه، با مفهوم «معرفت النفس» در آثار عرفانی غزالی و ابن‌عربی همخوانی دارد و عبادت را ابزاری برای بیداری روح معرفی می‌کند.
درنگ: خودشناسی
نماز و عبادت، ابزارهایی برای خودشناسی و کشف ظرفیت وجودی انسان هستند.
نقد عبادت‌های زورکی
نمازها و عبادت‌های زورکی، چونان پوسته‌ای بی‌جان، فاقد روح و معنا هستند. عبادت باید از سر آگاهی و اختیار انجام شود تا انسان را به سوی فهم حقیقت وجودی‌اش رهنمون سازد.
این نقد، بر ضرورت نیت خالص و آگاهی در عبادت تأکید دارد و از انجام اعمال به‌صورت مکانیکی پرهیز می‌دهد.
درنگ: عبادت آگاهانه
عبادت باید از سر آگاهی و اختیار باشد تا انسان را به حقیقت وجودی‌اش نزدیک کند.
اعمال و تفاوت عیار در عالم ناسوت
در عالم ناسوت، عمل ملاک ارزیابی انسان‌هاست، اما عیار و کیفیت اعمال به ظرفیت وجودی فرد بستگی دارد. نماز یک امام و یک فرد عادی، هرچند ظاهراً یکسان، به دلیل تفاوت در کشش وجودی، نتایج متفاوتی دارد.
این اصل، چونان ترازویی دقیق، عیار اعمال را بر اساس نیت و ظرفیت وجودی سنجیده و تفاوت مراتب را نشان می‌دهد.
درنگ: عیار اعمال
کیفیت اعمال در عالم ناسوت، به ظرفیت وجودی فرد بستگی دارد و عیار آن‌ها را تعیین می‌کند.
بخش پنجم: تفاوت مراتب کمال در انسان‌ها
تفاوت مراتب انبیا و اولیا
انبیا و اولیا، هرچند همگی نور واحدند، به دلیل تفاوت در کشش وجودی و سیر عوالم پیشین، مراتب متفاوتی از کمال دارند. این تفاوت، نتیجه عدالت الهی است که بر اساس ظرفیت ذاتی هر فرد، مراتب را تعیین می‌کند.
تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ
این پیامبران را برخی را بر برخی برتری دادیم (بقره: ۲۵۳).
این آیه، چونان گواهی الهی، بر تفاوت مراتب انبیا تأکید دارد و عدالت الهی را در توزیع کمالات نشان می‌دهد.
درنگ: مراتب انبیا
انبیا و اولیا، به دلیل تفاوت در کشش وجودی، مراتب متفاوتی از کمال دارند که نتیجه عدالت الهی است.
سیر وجودی و زادگاه معنوی انسان
انسان‌ها، چونان مسافرانی از عوالم پیشین، با زادگاهی معنوی به عالم ناسوت وارد می‌شوند. برخی، با زیارت اسماء الهی و اولیا، با آگاهی و کمال به این عالم می‌رسند، در حالی که دیگران، چونان بسته‌ای مهر و موم شده، بدون فهم سیر پیشین خود وارد می‌شوند.
این تفاوت، چونان فاصله‌ای میان آسمان و زمین، مراتب وجودی انسان‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد.
درنگ: زادگاه معنوی
انسان‌ها با زادگاهی معنوی از عوالم پیشین به ناسوت می‌رسند و کمالاتشان به سیر پیشینشان وابسته است.
نمونه‌های آدم و عیسی علیهماالسلام
حضرت آدم و عیسی علیهماالسلام، چونان نمونه‌هایی از سیر وجودی خاص، بدون والدین مادی به عالم ناسوت وارد شدند. این ورود، نشانه‌ای از ظرفیت وجودی عظیم آن‌هاست که ریشه در سبق عوالم دارد.
ترجمه روایت: «خداوند فرمود: عیسی را خودم پروریدم و او را به سوی بشر فرستادم.»
این روایت، بر سیر وجودی خاص این اولیا تأکید دارد و جایگاه والای آن‌ها را نشان می‌دهد.
درنگ: آدم و عیسی
آدم و عیسی علیهماالسلام، با سیر وجودی خاص و بدون والدین مادی، نشانه‌ای از ظرفیت عظیم خود هستند.
جمع‌بندی
عرفان محبوبی، با کاوش در سیر وجودی انسان‌ها، پرده از حقیقت محبوبین و محبین برمی‌دارد. محبوبین، چونان گوهرهایی ذاتی، به دلیل سبق عوالم به مراتب والای عصمت، امامت، و ولایت رسیده‌اند، در حالی که محبین، با تلاش و سلوک در عالم ناسوت، به سوی کمال گام برمی‌دارند. استعارات کیهانی و طبیعی، مانند جاذبه ستارگان، شهاب‌سنگ، و عملکرد معده، این مفاهیم عمیق را برای ذهن بشری ملموس می‌سازند. عبادت، چونان سوهانی برای صیقل روح، انسان را به خودشناسی و فهم زادگاه معنوی‌اش هدایت می‌کند. تفاوت مراتب کمال، نتیجه عدالت الهی است که ظرفیت‌های ذاتی هر فرد را در عوالم پیشین شکل داده است. این تأملات، انسان را به سوی فهم حقیقت وجودی و جایگاهش در نظام آفرینش دعوت می‌کند و راه را برای سلوکی آگاهانه هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی