متن درس

عرفان محبوبی: تأملات قرآنی در سوره یونس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه و هشتم)

دیباچه

عرفان محبوبی، چونان گوهری درخشان در گنجینه معرفت اسلامی، انسان را به سوی شناخت مراتب وجودی و جایگاه برگزیدگان الهی رهنمون می‌سازد. این عرفان، با تأمل در آیات سوره یونس، ویژگی‌های محبوبین را به‌عنوان بندگان برگزیده الهی تبیین کرده و آن‌ها را از انسان‌های عادی متمایز می‌سازد. مفاهیمی چون دارالسلام، صراط مستقیم، علم ربوبی، احاطه، و تأویل، در این آیات به‌عنوان نشانه‌های این برگزیدگی برجسته شده‌اند. این نوشتار، با نگاهی عمیق و قرآنی، به بررسی این ویژگی‌ها پرداخته و رابطه مشاعی انسان و خدا را در چارچوبی حکیمانه و عادلانه تحلیل می‌کند. هدف، ارائه دیدگاهی روشن و نظام‌مند است که سالک را در درک جایگاه محبوبین و مسئولیت‌های معنوی خویش یاری رساند.

بخش نخست: تمایز محبوبین و ویژگی‌های متعالی

تمایز محبوبین از انسان‌های عادی

محبوبین، چونان ستارگان فروزان در آسمان خلقت، به دلیل ویژگی‌های متعالی اخلاقی، معرفتی، و معنوی از انسان‌های عادی متمایزند. این تمایز، نه‌تنها در رفتار ظاهری، بلکه در باطن وجودی و اتصال آن‌ها به حقیقت الهی نمود دارد. آن‌ها از صفات پست و نفسانی فاصله گرفته و به کمالات الهی نزدیک شده‌اند.

این تمایز، ریشه در قرب الهی دارد که در عرفان نظری، به‌عنوان مرتبه‌ای از ولایت خاص تعریف می‌شود. محبوبین، به دلیل اتصال به علم و اراده الهی، از محدودیت‌های وجودی انسان‌های عادی فراتر می‌روند.

اشاره به آیات محبوبین در سوره یونس

سوره یونس، به‌عنوان یکی از سور مکّی، به موضوعات هدایت، توحید، و دعوت الهی پرداخته و آیاتی را به ویژگی‌های محبوبین اختصاص داده است. این آیات، که در ادامه بررسی می‌شوند، بر نقش هدایت مستقیم الهی و جایگاه متعالی این گروه تأکید دارند.

سوره یونس، با تأکید بر دعوت به سوی حق، بستری مناسب برای تحلیل عرفانی مفاهیم مرتبط با محبوبین فراهم می‌کند و مراتب مختلف هدایت (عام و خاص) را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش نخست

محبوبین، با ویژگی‌های متعالی اخلاقی و معرفتی، از انسان‌های عادی متمایز شده و در سوره یونس، به‌عنوان برگزیدگان الهی معرفی می‌شوند. این تمایز، زمینه‌ساز درک عمیق‌تر از جایگاه آن‌ها در نظام خلقت است.

بخش دوم: دارالسلام و صراط مستقیم

تبیین آیه ۲۵ سوره یونس

آیه ۲۵ سوره یونس، یکی از کلیدی‌ترین آیات در تبیین جایگاه محبوبین است:

وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَىٰ دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

(و خداوند [مردم را] به سرای آرامش می‌خواند و هر که را بخواهد به راه راست هدایت می‌کند). دارالسلام، چونان مقصدی معنوی، مظهر تمامیت، کمال، صفا، پاکی، و مکارم اخلاق است.

محبوبین، که به این سرای دعوت شده‌اند، از لذت‌های نفسانی و پلیدی‌ها بیزارند و تنها به خیر و زیبایی گرایش دارند. این ویژگی، آن‌ها را از کسانی که از مال حرام یا ظلم لذت می‌برند، متمایز می‌سازد.

مراتب هدایت در دارالسلام

دارالسلام، دارای دو مرتبه عام و خاص است. مرتبه عام، شامل دعوت همگانی به سوی صلح و آرامش است، در حالی که مرتبه خاص، که در آیه با «وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» بیان شده، هدایت ویژه محبوبین به صراط مستقیم است. این صراط، از صراط مستقیم عام (مانند «اهدنا الصراط المستقیم» در سوره حمد) متمایز است و به هدایت خاص الهی اشاره دارد.

روایت «الإسلام هو التسلیم» (اسلام، تسلیم در برابر خداوند است) بر این نکته تأکید دارد که محبوبین، با تسلیم کامل به مشیت الهی، به مرتبه دارالسلام خاص می‌رسند.

تفاوت دارالسلام و دارالتسلیم

دارالسلام، برخلاف دارالتسلیم که ممکن است با زور و اجبار همراه باشد، نهایت اشتقاق و کمال است. دارالتسلیم، چونان تسلیمی ظاهری، ممکن است با اجبار همراه باشد، اما دارالسلام، چونان جریانی زلال، نتیجه تسلیم باطنی و آزادانه به خداوند است.

جمع‌بندی بخش دوم

دارالسلام، به‌عنوان مقصدی معنوی، محبوبین را به سوی کمال و صلح رهنمون می‌سازد. هدایت خاص به صراط مستقیم، آن‌ها را از سایرین متمایز کرده و به مرتبه‌ای متعالی می‌رساند.

بخش سوم: هدایت به سوی حق و علم ربوبی

تبیین آیه ۳۵ سوره یونس

آیه ۳۵ سوره یونس، بر هدایت به سوی حق تأکید دارد:

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ ۚ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ

(بگو: آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حق هدایت کند؟ بگو: خدا به سوی حق هدایت می‌کند). این آیه، هدایت الهی را از هدایت‌های ظاهری و غیرالهی متمایز می‌سازد.

محبوبین، به دلیل اتصال به علم ربوبی، تنها از هدایت الهی بهره می‌برند و از شرک و غیرحق بیزارند.

علم ربوبی و دوری از ظنون

آیه ۳۶ سوره یونس، بر دوری محبوبین از ظنون تأکید دارد:

وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا ۚ إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا

(و بیشترشان جز گمان را پیروی نمی‌کنند، در حالی که گمان، چیزی از حق را بی‌نیاز نمی‌کند). محبوبین، برخلاف اکثریت که به ظنون و گمان‌های بی‌اساس تکیه می‌کنند، به علم ربوبی متصل‌اند و از حقیقت بهره می‌برند.

جمع‌بندی بخش سوم

هدایت الهی و علم ربوبی، چونان دو بال، محبوبین را به سوی حق و کمال می‌برند. دوری از ظنون و اتصال به حقیقت، آن‌ها را از گمراهی‌های بشری مصون می‌دارد.

بخش چهارم: احاطه و تأویل در محبوبین

تبیین آیه ۳۹ سوره یونس

آیه ۳۹ سوره یونس، بر احاطه و تأویل محبوبین تأکید دارد:

بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ

(بلکه چیزی را تکذیب کردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویلش برایشان نیامده است). محبوبین، به دلیل احاطه بر علم الهی و آگاهی از تأویل آیات، از تکذیب و گمراهی به دورند.

احاطه، به معنای درک عمیق و همه‌جانبه حقیقت، و تأویل، به معنای فهم باطن آیات، ویژگی‌های کلیدی محبوبین‌اند که آن‌ها را در مرتبه‌ای متعالی قرار می‌دهد.

محدودیت‌های انسان‌های عادی

آیه ۴۲ سوره یونس، محدودیت‌های انسان‌های عادی را نشان می‌دهد:

وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ ۚ أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لَا يَعْقِلُونَ

(و از آنان کسانی هستند که به تو گوش می‌دهند، آیا تو می‌توانی ناشنوایان را شنوا کنی، هرچند عقل نداشته باشند؟). این آیه، نشان‌دهنده ناتوانی انسان‌های عادی در درک حقیقت به دلیل محدودیت‌های وجودی است.

جمع‌بندی بخش چهارم

محبوبین، با احاطه بر علم الهی و آگاهی از تأویل آیات، از محدودیت‌های انسان‌های عادی مصون‌اند. این ویژگی‌ها، آن‌ها را به مرتبه‌ای متعالی در نظام خلقت می‌رساند.

بخش پنجم: رابطه مشاعی انسان و خدا

رابطه مشاعی و دوری از جبر و اختیار مطلق

رابطه انسان و خدا، نه جبری و نه کاملاً اختیاری، بلکه مشاعی است. محبوبین، با رضایت به مشیت الهی، در تحقق نظام هستی مشارکت می‌کنند. این رابطه، چونان رقصی هماهنگ میان انسان و خدا، مبتنی بر حکمت و عدالت الهی است.

قرآن کریم این رابطه را تأیید می‌کند:

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا

(سوره انسان، آیه ۳: ما راه را به او نشان دادیم، یا شاکر است یا ناسپاس). انسان، به‌عنوان جزء اخیر علت تامه، با خداوند در تحقق خیرات و بلایای خود همکاری می‌کند.

محبوبین و گزیدگان الهی

محبوبین، چونان گزیدگان الهی، در مراتب علّیون قرار دارند و از سجّین (مراتب پست) به دورند. این جایگاه، نتیجه استحکام الهی و انتخاب حکیمانه خداوند است که با اقتضائات وجودی آن‌ها هماهنگ است.

قرآن کریم این مراتب را در سوره مطففین تبیین می‌کند:

كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ

(سوره مطففین، آیه ۱۸: نه چنان است، بی‌گمان کتاب نیکان در علّیون است).

نقد علم دینی و ضرورت بازنگری

علم دینی، به‌عنوان ورثه انبیا، نیازمند بازنگری است تا از دیدگاه‌های جبری یا اختیاری مطلق فاصله گرفته و رابطه مشاعی انسان و خدا را تبیین کند. این بازنگری، چونان صیقل دادن آینه‌ای، به روشن شدن حقیقت کمک می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

رابطه مشاعی انسان و خدا، محبوبین را به مرتبه‌ای متعالی می‌رساند که با حکمت و عدالت الهی هماهنگ است. علم دینی، با بازنگری در دیدگاه‌های خود، می‌تواند این رابطه را بهتر تبیین کند.

نتیجه‌گیری کل

عرفان محبوبی، با تأمل در آیات سوره یونس، جایگاه محبوبین را به‌عنوان بندگان برگزیده الهی تبیین می‌کند. این گروه، با ویژگی‌های متعالی چون دارالسلام، صراط مستقیم، علم ربوبی، احاطه، و تأویل، از انسان‌های عادی متمایز شده و هدایت خاص الهی را دریافت می‌کنند. رابطه مشاعی انسان و خدا، که نه جبری و نه کاملاً اختیاری است، به محبوبین اجازه می‌دهد با رضایت به مشیت الهی، در تحقق نظام هستی مشارکت کنند. این نوشتار، با نگاهی عمیق و قرآنی، راه را برای پژوهش‌های عرفانی و بازسازی نظام‌های فکری هموار می‌سازد.

دعا: بارالها، درود فرست بر محمد و آل محمد.