متن درس
شیطان‌شناسی: تحلیل لغوی و مفهومی در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهارم)
دیباچه
کاوش در مفهوم «شیطان» در متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم، دریچه‌ای است به سوی فهم عمیق‌تر نظام معرفتی و ارزشی اسلام. این مفهوم، که چون سایه‌ای در تاروپود آیات الهی و روایات اسلامی تنیده شده، از منظر لغوی، فلسفی و دینی، پرسش‌هایی بنیادین را برمی‌انگیزد. واژه‌ی «شیطان»، با بار معنایی چندلایه و حضور پررنگ در قرآن کریم، نه‌تنها به موجودی خاص اشاره دارد، بلکه گاه به صفتی عام و فراگیر دلالت می‌کند که در انسان، جن، و حتی خُلق‌های ناپسند جلوه‌گر می‌شود. این نوشتار، با تکیه بر ریشه‌شناسی لغوی و تحلیل آیات قرآنی، در پی آن است که ماهیت این واژه را از منظرهای گوناگون بررسی کند. پرسش‌هایی چون عربی یا غیرعربی بودن واژه، اسم یا وصف بودن، و ریشه‌ی اشتقاق آن، محورهای اصلی این کاوش هستند. همانند ریسمانی که از چاه حقیقت آب می‌کشد، این تحلیل می‌کوشد تا ژرفای معنای «شیطان» را به روشنی در برابر دیدگان خواننده قرار دهد.
بخش نخست: ضرورت تحلیل لغوی در فهم مفاهیم دینی
زبان، حامل فرهنگ و ارزش
زبان، چون آیینه‌ای است که فرهنگ و ارزش‌های یک جامعه را بازمی‌تاباند. فهم دقیق مفاهیم دینی، از جمله «شیطان»، نیازمند کاوش در ریشه‌های لغوی و معانی واژگان در بستر فرهنگی و ادبی است. واژه‌ی «شیطان» در قرآن کریم، نه‌تنها به موجودی خاص اشاره دارد، بلکه به شبکه‌ای از معانی و مفاهیم مرتبط با خیر و شر، تمرد و اطاعت، و حقیقت و باطل گره خورده است. این واژه، چون کلیدی است که درهای معرفت دینی را می‌گشاید و فهم آن، به درک جایگاه شیطان در نظام هستی‌شناختی قرآن یاری می‌رساند. زبان عربی، به‌عنوان زبان وحی، با ساختاری نظام‌مند، شبکه‌ای معنایی ایجاد می‌کند که هر واژه در آن، با مشتقات و ریشه‌های خود، به لایه‌های عمیق‌تر فلسفی و دینی راه می‌برد.
جمع‌بندی
تحلیل لغوی، گامی اساسی در فهم مفاهیم دینی است. واژه‌ی «شیطان»، به‌عنوان یکی از مفاهیم محوری قرآن کریم، تنها در پرتو بررسی ریشه‌های لغوی و کاربردهای آن در متون دینی، به‌درستی فهمیده می‌شود. این تحلیل، نه‌تنها معنای ظاهری واژه را روشن می‌کند، بلکه به درک جایگاه آن در نظام ارزشی و معرفتی اسلام کمک می‌کند.
بخش دوم: شبکه‌ی معنایی واژگان مرتبط با شیطان
واژگان مرتبط و اهمیت آنها
برای فهم جامع مفهوم «شیطان»، بررسی آن به‌تنهایی کافی نیست. این واژه در ارتباط با مفاهیمی چون «ابلیس»، «جن»، «جان»، «ملک» و «انسان» معنا می‌یابد. هریک از این واژگان، چون حلقه‌ای در زنجیره‌ی معرفت قرآنی، به درک بهتر جایگاه شیطان در نظام هستی‌شناختی کمک می‌کند. برای نمونه، در قرآن کریم آمده است:
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ
و جن را از شعله‌ای از آتش آفرید (سوره‌ی الرحمن، آیه‌ی 15).
این آیه به خلقت جن از آتش اشاره دارد، در حالی که «ابلیس» در آیه‌ی 34 سوره‌ی بقره به‌عنوان موجودی متمرد معرفی شده است:
فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ
پس [همه] سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و از کافران شد.
همچنین، «انسان» در آیه‌ی 112 سوره‌ی انعام، به‌عنوان موجودی با ظرفیت خیر و شر معرفی می‌شود:
وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا
و این‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن قرار دادیم که برخی از آنها به برخی دیگر برای فریب، سخنان آراسته القا می‌کنند.
این آیات نشان می‌دهند که «شیطان» در شبکه‌ای از واژگان مرتبط معنا می‌یابد و تحلیل آن، نیازمند بررسی این شبکه است.
جمع‌بندی
بررسی واژگان مرتبط با «شیطان» نشان‌دهنده‌ی پیوند عمیق این مفهوم با دیگر موجودات و صفات در نظام قرآنی است. این شبکه‌ی معنایی، به فهم بهتر جایگاه شیطان در نظام هستی‌شناختی و نقش آن در برابر انسان و ملک کمک می‌کند.
بخش سوم: تحلیل آماری کاربرد «شیطان» در قرآن کریم
فراوانی و تنوع کاربرد
واژه‌ی «شیطان» در قرآن کریم به اشکال گوناگون به کار رفته است: با الف و لام 68 بار، با تنوین به‌صورت منسوب 2 بار، به‌صورت جمع «شیاطین» 17 بار، و به‌صورت «شیاطینهم» 1 بار، که در مجموع 88 بار در قرآن کریم ذکر شده است. این فراوانی، نشان‌دهنده‌ی اهمیت این مفهوم در نظام معرفتی قرآن است. برای نمونه، آیه‌ی 112 سوره‌ی انعام به کاربرد عام «شیطان» اشاره دارد:
وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا
و این‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن قرار دادیم که برخی از آنها به برخی دیگر برای فریب، سخنان آراسته القا می‌کنند.
این تنوع کاربرد، از شیطان به‌عنوان موجودی خاص (ابلیس) تا صفتی عام برای هر موجود متمرد، نشان‌دهنده‌ی انعطاف معنایی این واژه است.
جمع‌بندی
فراوانی و تنوع کاربرد واژه‌ی «شیطان» در قرآن کریم، بر اهمیت آن در نظام معرفتی و ارزشی اسلام تأکید دارد. این تنوع، ضرورت تحلیل دقیق‌تر ریشه‌ها و معانی این واژه را آشکار می‌سازد.
|
درنگ: واژه‌ی «شیطان» در قرآن کریم 88 بار به کار رفته است، که این فراوانی و تنوع کاربرد، نشان‌دهنده‌ی جایگاه محوری آن در نظام معرفتی قرآن است. این واژه، گاه به موجودی خاص (ابلیس) و گاه به صفتی عام برای هر موجود یا خُلق متمرد اشاره دارد. |
بخش چهارم: پرسش‌های بنیادین درباره‌ی ماهیت «شیطان»
ریشه‌شناسی و اشتقاق
تحلیل ماهیت واژه‌ی «شیطان» با پرسش‌های بنیادین آغاز می‌شود: آیا این واژه عربی است یا غیرعربی؟ اسم است یا وصف؟ خاص است یا عام؟ و اصل اشتقاق آن چیست؟ این پرسش‌ها، چون چراغی در تاریکی، راه را برای فهم دقیق‌تر این مفهوم روشن می‌کنند. پاسخ به این پرسش‌ها، نیازمند بررسی ریشه‌شناسی، قواعد صرفی عربی، و کاربردهای قرآنی است.
اختلاف در ریشه‌ی اشتقاق
ریشه‌ی «شیطان» در دو باب اصلی مورد اختلاف است: «شَطَنَ، یَشطُنُ» به معنای دوری و تباعد، و «شاطَ، یَشیطُ» به معنای احتراق، خشم، یا هلاک. این اختلاف به اصلی یا زائد بودن حرف «نون» وابسته است. اگر «نون» اصلی باشد، وزن «شیطان» به‌صورت «فِعلان» یا «فیعال» است و معنای دوری از خیر را تقویت می‌کند. اما اگر «نون» زائد باشد، وزن به «فَعلان» تغییر می‌یابد و به معنای احتراق و خشم است، که با خلقت آتشی جن همخوانی دارد:
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ
و جن را از شعله‌ای از آتش آفرید (سوره‌ی الرحمن، آیه‌ی 15).
این دو ریشه، چون دو شاخه‌ی درخت معنا، هرکدام به جنبه‌ای از ماهیت شیطان اشاره دارند: دوری از حقیقت یا التهاب و خشم.
جمع‌بندی
پرسش‌های بنیادین درباره‌ی ماهیت «شیطان»، از عربی یا غیرعربی بودن تا ریشه‌ی اشتقاق، نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی این واژه در متون دینی و لغوی است. دو ریشه‌ی «شَطَنَ» و «شاطَ» هرکدام با جنبه‌هایی از مفهوم شیطان در قرآن کریم همخوانی دارند و نیازمند تحلیل دقیق‌تر هستند.
بخش پنجم: بررسی منابع لغوی کهن
دیدگاه‌های لغویان
منابع لغوی کهن، چون گنجینه‌هایی از دانش پیشینیان، دیدگاه‌های متفاوتی درباره‌ی ریشه‌ی «شیطان» ارائه کرده‌اند. در آثار جوهری (*صحاح*)، راغب (*مفردات*)، ابن‌منظور (*لسان‌العرب*)، و *تهذیب‌اللغه*، ریشه‌ی «شَطَنَ» با معنای دوری از خیر غالب است. این منابع، «نون» را اصلی دانسته و «شیطان» را به موجودی بعید از حقیقت و رحمت الهی مرتبط می‌کنند. برای نمونه، راغب «شطن» را به معنای تباعد می‌داند و آن را با تمرد ابلیس پیوند می‌دهد:
فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ
پس [همه] سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و از کافران شد (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 34).
در مقابل، برخی منابع مانند *مصباح‌المنیر* دیدگاه «شاطَ» را نیز مطرح کرده‌اند، که «نون» را زائد و معنای احتراق و خشم را برجسته می‌کند. این معنا با خلقت آتشی جن سازگار است.
تحلیل *مصباح‌المنیر*
در *مصباح‌المنیر* (صفحه‌ی 65)، دو قول درباره‌ی «شیطان» نقل شده است: قول نخست، ریشه‌ی «شَطَنَ» با نون اصلی و معنای دوری از حقیقت؛ و قول دوم، ریشه‌ی «شاطَ» با نون زائد و معنای احتراق. قول نخست به دلیل شمول آن به هر موجود متمرد (جن، انسان، حیوان) ترجیح داده شده است. این دیدگاه، «شیطان» را صفتی عام می‌داند که بر هر موجود یا خُلق شرور اطلاق می‌شود.
تحلیل *تهذیب‌اللغه*
در *تهذیب‌اللغه*، «شطن» به طناب بلند و پیچیده‌ای اشاره دارد که برای کشیدن آب از چاه یا بستن حیوانات به کار می‌رفت. این تصویر، چون استعاره‌ای از ناآرامی و تمرد شیطان، با معنای دوری از خیر و التهاب در رفتار او همخوانی دارد. همچنین، ابن‌سکیّت «شطن» را به معنای مخالفت عمدی می‌داند، که با رفتار ابلیس در امتناع از سجده سازگار است.
تحلیل *معاریس‌اللغه*
در *معاریس‌اللغه*، «شطن» به معنای دوری و تباعد است و با مثال‌هایی چون «شطن الدار» (دور بودن خانه) و «بئر شطون» (چاه عمیق) تأیید می‌شود. این معنا، با مفهوم دوری شیطان از خیر و حقیقت پیوند دارد.
تحلیل *مجمع‌البحرین*
*مجمع‌البحرین* «شیطان» را از ریشه‌ی «شطن» و به معنای دوری از خیر و دوام در شر می‌داند. این دیدگاه، چون نوری بر تاریکی مفهوم شیطان، دوری از حقیقت را به‌عنوان شر ذاتی او معرفی می‌کند.
جمع‌بندی
منابع لغوی کهن، با وجود ارائه‌ی دیدگاه‌های متنوع، عمدتاً بر ریشه‌ی «شَطَنَ» و معنای دوری از خیر تأکید دارند. با این حال، دیدگاه «شاطَ» نیز به دلیل ارتباط با خلقت آتشی جن، از اهمیت برخوردار است. این دوگانگی، پیچیدگی تحلیل لغوی «شیطان» را نشان می‌دهد.
|
درنگ: منابع لغوی کهن مانند *صحاح*، *مفردات*، و *تهذیب‌اللغه* غالباً ریشه‌ی «شَطَنَ» را با معنای دوری از خیر برای «شیطان» پذیرفته‌اند، اما دیدگاه «شاطَ» با معنای احتراق و خشم نیز به دلیل خلقت آتشی جن، از اهمیت برخوردار است. |
بخش ششم: «شیطان» به‌عنوان وصف عام
اسم جنس یا وصف؟
«شیطان» نه‌تنها به موجودی خاص (ابلیس) اشاره دارد، بلکه به‌عنوان وصفی عام، بر هر موجود یا خُلق متمرد و شرور اطلاق می‌شود. ابلیس، با اسامی خاص خود چون «حارث» یا «عزازیل»، موجودی است که صفت «شیطان» بر او غالب شده است. این کاربرد عام در قرآن کریم، به‌ویژه در آیه‌ی 112 سوره‌ی انعام، به‌وضوح دیده می‌شود:
وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا
و این‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن قرار دادیم که برخی از آنها به برخی دیگر برای فریب، سخنان آراسته القا می‌کنند.
همچنین، در آیه‌ی 50 سوره‌ی کهف، ابلیس به‌عنوان جنی متمرد معرفی شده است:
وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ
و چون فرشتگان را گفتیم برای آدم سجده کنید، پس جز ابلیس همه سجده کردند. او از جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید.
در روایات نیز، «شیطان» به خُلق‌های ناپسند چون حسد و غضب اطلاق شده است: «حسد، شیطان است» و «غضب، شیطان است». این شمول، «شیطان» را به صفتی عام تبدیل کرده که بر هر موجود یا رفتار شرور صدق می‌کند.
جمع‌بندی
«شیطان» به‌عنوان وصفی عام، فراتر از ابلیس، بر هر موجود یا خُلق متمرد و شرور اطلاق می‌شود. این انعطاف معنایی، جایگاه محوری این واژه را در نظام قرآنی نشان می‌دهد.
بخش هفتم: تحلیل فلسفی و ادبی ریشه‌ها
رویکرد ادبی: اصل عدم زیاده
از منظر ادبی، قاعده‌ی «اصل عدم زیاده» در زبان عربی، حروف اصلی ریشه را ترجیح می‌دهد، مگر اینکه شواهد قوی برای زائد بودن وجود داشته باشد. بر این اساس، ریشه‌ی «شَطَنَ» با نون اصلی، محتمل‌تر است. این دیدگاه، با معنای دوری از خیر و تمرد شیطان همخوانی دارد. با این حال، دیدگاه «شاطَ» نیز، با تأکید بر طبیعت آتشی و غضبیه‌ی شیطان، از نظر معنایی قابل‌توجه است.
رویکرد فلسفی: دوری از حقیقت
از منظر فلسفی، دوری شیطان از حقیقت، صفتی عرضی است که از تمرد او ناشی می‌شود. این تمرد، چون ریسمانی پیچیده، او را از رحمت الهی دور کرده و به سوی شر سوق داده است. آیه‌ی 34 سوره‌ی بقره این دوری را به‌وضوح نشان می‌دهد:
فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ
پس [همه] سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و از کافران شد.
این دوری، نه ذاتی، بلکه نتیجه‌ی انتخاب شیطان در برابر فرمان الهی است.
جمع‌بندی
تحلیل ادبی و فلسفی ریشه‌های «شیطان» نشان‌دهنده‌ی دوگانگی معنایی است: «شَطَنَ» بر دوری از حقیقت و «شاطَ» بر طبیعت آتشی و غضبیه تأکید دارد. این دو دیدگاه، مکمل یکدیگر در فهم ماهیت شیطان هستند.
بخش هشتم: نقد روش‌شناسی لغوی
نقص در استدلال منابع کهن
منابع لغوی کهن، مانند *مصباح‌المنیر*، *معاریس‌اللغه*، و *مفردات راغب*، اغلب به نقل اقوال بدون ارائه‌ی استدلال قاطع اکتفا کرده‌اند. این روش، چون گزارشگری است که تنها نظرات را ثبت می‌کند، بدون آنکه به تحلیل علمی و مستدل بپردازد. برای نمونه، *مصباح‌المنیر* دو قول درباره‌ی ریشه‌ی «شیطان» را نقل می‌کند، اما دلیلی برای ترجیح یکی بر دیگری ارائه نمی‌دهد. این نقص، ضرورت بازنگری در روش‌شناسی لغوی را برجسته می‌کند.
علم دینی، چون گوهری است که نیازمند صیقل استدلال است. نقل صرف اقوال، بدون تحلیل و شواهد متنی، نمی‌تواند به فهم دقیق مفاهیم دینی منجر شود. یک ادیب، باید مشتقات را به ریشه‌ها ارجاع دهد و با شواهد متنی، معانی را تبیین کند.
جمع‌بندی
نقص روش‌شناسی در منابع لغوی کهن، از اتکا به نقل اقوال بدون استدلال ناشی می‌شود. این ضعف، ضرورت بازنگری در علم دینی و حرکت به سوی تحلیل‌های علمی و مستدل را نشان می‌دهد.
|
درنگ: منابع لغوی کهن، با وجود ارزشمندی، از نقص روش‌شناسی رنج می‌برند. نقل اقوال بدون استدلال قاطع، فهم دقیق ریشه‌ی «شیطان» را دشوار ساخته و ضرورت تحلیل علمی را برجسته می‌کند. |
بخش نهم: طبیعت عصبی و متمرد شیطان
تحلیل راغب: عصبانیت و تمرد
راغب در *مفردات*، شیطان را موجودی عصبی و ناآرام توصیف می‌کند که به دلیل طبیعت غضبیه‌ی خود، از سجده به آدم امتناع کرد:
فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ
پس [همه] سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و از کافران شد (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 34).
این طبیعت عصبی، چون آتشی سرکش، شیطان را به دشمنی آشکار با انسان سوق داد. این ویژگی، ضعف او را در برابر دشمنانی نشان می‌دهد که عداوت خود را پنهان می‌کنند.
مقایسه با رجال سیاسی
برخلاف برخی رجال سیاسی که با ظاهرسازی، منافع خود را حفظ کردند، شیطان با آشکار کردن عداوت خود، ضعف نشان داد. این تفاوت، چون تضادی میان آتش سرکش و سیاستی محتاطانه، نشان‌دهنده‌ی ناآرامی ذاتی شیطان است.
جمع‌بندی
طبیعت عصبی و متمرد شیطان، او را به دشمنی آشکار با انسان سوق داده است. این ویژگی، ضعف او را در برابر دشمنانی که عداوت خود را پنهان می‌کنند، نشان می‌دهد.
بخش دهم: خلقت جن و صفت «مارد»
خلقت آتشی جن
قرآن کریم، جن را از «مارج من نار» (شعله‌ی خالص آتش) می‌داند:
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ
و جن را از شعله‌ای از آتش آفرید (سوره‌ی الرحمن، آیه‌ی 15).
این خلقت آتشی، با معنای «شاطَ» (احتراق) همخوانی دارد و شیطان را به موجودی ناآرام و ملتهب تبدیل کرده است. برخی لغویان، «مارج» را شعله‌ی خالص و بدون دود، و برخی دیگر آن را شعله‌ای مختلط با دود دانسته‌اند. این اختلاف، بر پیچیدگی تحلیل وجودی شیطان می‌افزاید.
صفت «مارد»
«مارد» به معنای متمرد و بی‌خیر، صفتی است که در قرآن کریم برای شیطان به کار رفته است:
أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ
ای فرزندان آدم، آیا با شما پیمان نبستم که شیطان را نپرستید، زیرا او برای شما دشمنی آشکار است؟ (سوره‌ی ق، آیه‌ی 12).
«مارد» به معنای «عاری از خیر» است و شیطان را موجودی معرفی می‌کند که نصایح او نیز از سر خباثت است، نه خیر.
جمع‌بندی
خلقت آتشی جن و صفت «مارد» نشان‌دهنده‌ی ماهیت ناآرام و شرور شیطان است. این ویژگی‌ها، او را به دشمنی آشکار با انسان تبدیل کرده‌اند.
بخش یازدهم: دیدگاه علامه طباطبایی
تحلیل در تفسیر المیزان
علامه طباطبایی در تفسیر *المیزان* (جلد هفتم، صفحه‌ی 339)، «شیطان» را به معنای موجود شریر می‌داند که در ابلیس غلبه یافته است. با این حال، ایشان به اشتقاق واژه نپرداخته و بر کاربرد قرآنی آن تمرکز کرده‌اند. این دیدگاه، با آیاتی چون سوره‌ی بقره، آیه‌ی 34، همخوانی دارد، اما فقدان تحلیل اشتقاق، محدودیت آن را نشان می‌دهد.
جمع‌بندی
دیدگاه علامه طباطبایی، بر شریر بودن شیطان تأکید دارد، اما عدم توجه به ریشه‌شناسی، ضرورت تحلیل‌های لغوی دقیق‌تر را برجسته می‌کند.
نتیجه‌گیری کلی
کاوش در مفهوم «شیطان» در قرآن کریم و متون لغوی، چون سفری است به ژرفای حقیقت. این واژه، با دو ریشه‌ی محتمل «شَطَنَ» (دوری از خیر) و «شاطَ» (احتراق و خشم)، لایه‌های چندگانه‌ای از معنا را در خود نهفته دارد. منابع لغوی کهن، با وجود ارزشمندی، از نقص روش‌شناسی رنج می‌برند و به نقل اقوال بدون استدلال قاطع اکتفا کرده‌اند. «شیطان»، به‌عنوان وصفی عام، بر هر موجود یا خُلق متمرد و شرور اطلاق می‌شود، اما در ابلیس، به دلیل غلبه‌ی این صفت، شبه‌اسم خاص به نظر می‌رسد. طبیعت آتشی و عصبی شیطان، او را به دشمنی آشکار با انسان سوق داده، اما این دشمنی، در نظام احسن الهی، عرضی و ناشی از تمرد اوست. این تحلیل، نه‌تنها جایگاه شیطان را در نظام قرآنی روشن می‌کند، بلکه بر ضرورت بازنگری در روش‌شناسی علم دینی و حرکت به سوی تحلیل‌های علمی و مستدل تأکید دارد.
|
با نظارت صادق خادمی |