متن درس
شیطان‌شناسی: کاوش در چیستی ملائکه و خمسه طیبه
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه بیستم)
دیباچه
در گستره‌ی الهیات اسلامی، ملائکه چون ستارگانی در آسمان معرفت می‌درخشند و جایگاهشان در نظام هستی‌شناختی و ایمانی، پرسش‌هایی ژرف را برمی‌انگیزد. این موجودات ماورایی، که در قرآن کریم با عظمت و صفات والا توصیف شده‌اند، نه‌تنها حاملان عرش و مدبران امور عالم‌اند، بلکه در برابر شیاطین، چون سپری استوار از انسان مؤمن پاسداری می‌کنند. با این حال، قرآن کریم در بیان ماده‌ی خلقت ملائکه سکوت اختیار کرده و این راز، چون گوهری در صدف، در روایات اسلامی نهفته مانده است. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآنی و روایات معتبر، به کاوش در چیستی ملائکه، منشأ نورانی خلقتشان، و دلایل این سکوت حکیمانه می‌پردازد. همانند ریسمانی که از چاه حقیقت آب می‌کشد، این بررسی در پی آن است که لایه‌های پنهان این موضوع را در پرتو نور ولایت و معرفت الهی آشکار سازد.
بخش نخست: جایگاه ملائکه در نظام ایمانی و هستی‌شناختی
عظمت ملائکه در قرآن کریم
ملائکه در نظام اعتقادی اسلام جایگاهی بس رفیع دارند، چنان‌که ایمان به آنها پیش از ایمان به کتاب و رسالت در قرآن کریم ذکر شده است. این تقدم، چون نشانه‌ای از اهمیت بی‌بدیل آنها در ساختار ایمانی، در آیات متعدد بازتاب یافته است. برای نمونه، در سوره‌ی غافر، آیه‌ی 7، ملائکه به‌عنوان حاملان عرش و تسبیح‌گویان پروردگار توصیف شده‌اند:
الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ
آنان که عرش را حمل می‌کنند و آنها که پیرامون آن هستند، به ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند و به او ایمان دارند.
همچنین، در سوره‌ی نازعات، آیه‌ی 5، ملائکه مدبران امور عالم خوانده شده‌اند:
فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا
و آنها که کارها را تدبیر می‌کنند.
این آیات، ملائکه را موجوداتی مصون از خطا و حامل اوامر الهی معرفی می‌کنند که در برابر شیاطین، حامی انسان مؤمن‌اند. اما در این میان، پرسشی بنیادین پدیدار می‌شود: چرا قرآن کریم از ماده‌ی خلقت ملائکه سخنی به میان نیاورده است؟
جمع‌بندی
جایگاه ملائکه در نظام ایمانی و هستی‌شناختی اسلام، چون ستونی استوار، از اهمیت والایی برخوردار است. تقدم ایمان به ملائکه بر کتاب و رسالت، نشان‌دهنده‌ی نقش محوری آنها در نظام معرفتی قرآن کریم است. با این حال، سکوت قرآن در برابر چیستی خلقتشان، پرسشی است که پاسخ آن را باید در روایات معتبر جست‌وجو کرد.
بخش دوم: چیستی خلقت ملائکه و سکوت قرآن کریم
خلقت ملائکه از نور
بر پایه‌ی روایات معتبر، ملائکه از نور خلق شده‌اند، نوری که سرچشمه‌ی آن به نور جلال الهی و به‌ویژه نور خمسه‌ی طیبه (پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، و امام حسین(ع)) بازمی‌گردد. این حقیقت، در بحارالانوار (جلد 11، صفحه‌ی 102، حدیث 8) از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمودند: «خداوند متعال ملائکه را از نور آفرید.» این نور، برخلاف خلقت جن از شعله‌ی آتش (سوره‌ی الرحمن، آیه‌ی 15):
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ
و جن را از شعله‌ای از آتش آفرید.
و خلقت انسان از گل (سوره‌ی سجده، آیه‌ی 7):
الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ ۖ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ
همان که هر چیزی را که آفرید نیکو آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد.
به پاکی و تعالی ملائکه اشاره دارد. اما چرا قرآن کریم از بیان این حقیقت چشم پوشیده است؟
دلایل سکوت حکیمانه‌ی قرآن کریم
سکوت قرآن کریم در بیان منشأ خلقت ملائکه، ریشه در مصلحت الهی دارد. اگر قرآن کریم به صراحت اعلام می‌کرد که ملائکه از نور خمسه‌ی طیبه آفریده شده‌اند، این حقیقت برای دشمنان ظاهری ایمان قابل تحمل نبود و می‌توانست به تحریف یا تهدید قرآن منجر شود. این مصلحت، چون سپری در برابر تحریف، از بیان صریح این موضوع جلوگیری کرد. مشابه این راهبرد را در آیه‌ی تطهیر (سوره‌ی احزاب، آیه‌ی 33) می‌بینیم:
إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا
همانا خدا می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.
این آیه، به‌صورت اجمالی به اهل بیت اشاره دارد، اما به دلیل مصلحت، صراحت کامل ندارد. برخی مفسران آن را به همسران پیامبر(ص) نسبت داده‌اند، در حالی که در نگاه شیعی، این آیه به خمسه‌ی طیبه دلالت می‌کند. این اجمال، از قرآن کریم در برابر سوءاستفاده و تحریف حفاظت کرده است.
جمع‌بندی
خلقت ملائکه از نور، به‌ویژه نور خمسه‌ی طیبه، آنها را به موجوداتی مصون از خطا و خلل تبدیل کرده است. سکوت قرآن کریم در این باره، نه از سر ناتوانی، بلکه از حکمت الهی سرچشمه می‌گیرد که چون نوری در تاریکی، از حقیقت قرآن در برابر دشمنان پاسداری کرده است.
|
درنگ: ملائکه از نور خمسه‌ی طیبه خلق شده‌اند، اما قرآن کریم به دلیل مصلحت الهی، از بیان صریح این حقیقت خودداری کرده تا از تحریف و سوءاستفاده دشمنان جلوگیری شود. |
بخش سوم: خمسه‌ی طیبه و منشأ خلقت ملائکه
نور خمسه‌ی طیبه در نظام خلقت
روایات معتبر، از جمله در بحارالانوار (جلد 37، صفحه‌ی 63، روایت 31)، بیان می‌کنند که خداوند خمسه‌ی طیبه را از نور جلال خود آفرید و سپس ملائکه را از نور آنها خلق کرد. این نور، چون چشمه‌ای زلال، منشأ خلقت عرش، آسمان‌ها، زمین، خورشید و ماه است. در بحارالانوار (جلد 25، صفحه‌ی 16، از کتاب ریاض الجنان)، پیامبر(ص) فرمودند: «من، علی، فاطمه، حسن و حسین از یک چشمه‌ی نور هستیم… خداوند از نور من عرش، از نور علی ملائکه، از نور فاطمه آسمان‌ها و زمین، و از نور حسن خورشید و ماه را آفرید.» این روایت، جایگاه محوری خمسه‌ی طیبه را در نظام خلقت نشان می‌دهد.
پیشینی بودن خلقت خمسه‌ی طیبه
در بحارالانوار (جلد 75، صفحه‌ی 220)، آمده است که خداوند پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) و یازده امام دیگر را از نور عظمت خود خلق کرد و اشباح، که احتمالاً به ملائکه اشاره دارد، از انوار آنها آفریده شدند. این اشباح، پیش از خلقت سایر مخلوقات، به عبادت خدا مشغول بودند. این روایت، چون نوری بر تاریکی حقیقت، پیشینی بودن خلقت خمسه‌ی طیبه را آشکار می‌سازد.
رابطه‌ی ملائکه و خمسه‌ی طیبه
در بحارالانوار (جلد 40، صفحه‌ی 59)، روایتی از عروج پیامبر(ص) به آسمان ششم نقل شده است که ملائکه، با اشاره به نور مکتوب «لا إله إلا الله، محمد رسول الله، و علی بن ابی‌طالب عروه الوثقی و حبل الله المتین»، از پیامبر(ص) درخواست می‌کنند که سلام و اشتیاق آنها را به حضرت علی(ع) ابلاغ کند. این روایت، ارتباط عمیق ملائکه با خمسه‌ی طیبه را نشان می‌دهد و بیانگر آن است که ملائکه، چون آیینه‌هایی از نور ولایت، به تسبیح و تقدیس خمسه‌ی طیبه مشغول‌اند.
جمع‌بندی
خمسه‌ی طیبه، چون سرچشمه‌ی نور خلقت، منشأ آفرینش ملائکه، عرش، آسمان‌ها و زمین‌اند. این جایگاه والا، ملائکه را به موجوداتی مصون از خطا تبدیل کرده که در خدمت ولایت الهی‌اند. روایات بحارالانوار، این حقیقت را چون گوهری درخشان در برابر دیدگان قرار می‌دهند.
|
درنگ: خمسه‌ی طیبه، منشأ خلقت ملائکه و بخش‌های اصلی عالم‌اند. این نور، که از جلال الهی سرچشمه گرفته، جایگاه محوری اهل بیت را در نظام هستی‌شناختی نشان می‌دهد. |
بخش چهارم: جامعیت خلقت انسان و خطای ابلیس
جامعیت وجودی انسان
انسان، بر پایه‌ی روایات، از ترکیبی از نور، نار، ریح و آب آفریده شده است. در بحارالانوار (جلد 11، صفحه‌ی 102، حدیث 8)، امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند انسان را از گل آفرید و نور، آتش، باد و آب را در او به جریان درآورد.» نور برای بصیرت، عقل و فهم، آتش برای هضم غذا، باد برای گردش خون، و آب برای خاموش کردن حرارت معده است. این جامعیت، انسان را به موجودی منحصربه‌فرد تبدیل کرده که مقام خلیفه‌ی الهی را داراست (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 30):
إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً
من در زمین جانشینی قرار می‌دهم.
خطای ابلیس در برتری‌جویی
ابلیس، به دلیل نادانی نسبت به جامعیت خلقت انسان، خود را به سبب خلقت از آتش برتر از او پنداشت و از سجده به آدم سر باز زد (سوره‌ی ص، آیه‌ی 76):
قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ ۖ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ
گفت: من از او بهترم، مرا از آتش آفریدی و او را از گل.
این خطا، ریشه در عدم درک او از نور ولایت در وجود انسان داشت. انسان، به دلیل دارا بودن نور خمسه‌ی طیبه، از جن و حتی ملائکه در برخی جنبه‌ها متمایز است.
جمع‌بندی
جامعیت خلقت انسان، او را به موجودی والا تبدیل کرده که نور ولایت در وجودش نهفته است. خطای ابلیس، چون سایه‌ای از نادانی، از عدم درک این حقیقت سرچشمه گرفت و او را به دشمنی با انسان سوق داد.
|
درنگ: انسان، به دلیل جامعیت وجودی و دارا بودن نور خمسه‌ی طیبه، از جن و ملائکه متمایز است. خطای ابلیس در برتری‌جویی، نتیجه‌ی نادانی او نسبت به این حقیقت بود. |
بخش پنجم: تفاوت ماهوی ملائکه و جن
خلقت جن و ملائکه
جن، بر پایه‌ی سوره‌ی الرحمن، آیه‌ی 15، از شعله‌ی آتش آفریده شده‌اند:
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ
و جن را از شعله‌ای از آتش آفرید.
در مقابل، ملائکه از نور خمسه‌ی طیبه خلق شده‌اند که منشأ آن نور جلال الهی است. این تفاوت ماهوی، ملائکه را مصون از معصیت و جن را به دلیل طبیعت آتشی، مستعد تمرد ساخته است.
مصونیت ملائکه از خطا
ملائکه، به دلیل خلقت از نور خمسه‌ی طیبه، از خطا و خلل مصون‌اند. این مصونیت، چون سپری الهی، آنها را از هرگونه نافرمانی حفظ کرده و در خدمت اوامر الهی قرار داده است. در مقابل، جن، به دلیل خلقت از آتش، دارای طبیعتی ناآرام و متمرد است.
جمع‌بندی
تفاوت ماهوی میان خلقت ملائکه از نور خمسه‌ی طیبه و جن از شعله‌ی آتش، جایگاه والای ملائکه را در نظام خلقت نشان می‌دهد. این تفاوت، ریشه‌ی مصونیت ملائکه از معصیت و تمرد جن را آشکار می‌سازد.
|
درنگ: خلقت ملائکه از نور خمسه‌ی طیبه و جن از شعله‌ی آتش، تفاوت ماهوی آنها را نشان می‌دهد که ملائکه را مصون از خطا و جن را مستعد تمرد ساخته است. |
بخش ششم: نقد روش‌شناسی منابع غیرشیعی
غفلت از منشأ نور ملائکه
بسیاری از منابع غیرشیعی، به خلقت ملائکه از نور اشاره دارند، اما از منشأ این نور، یعنی نور خمسه‌ی طیبه، سخنی به میان نمی‌آورند. این غفلت، چون سایه‌ای بر حقیقت، از تفاوت‌های کلامی میان مکاتب اسلامی سرچشمه می‌گیرد. در الهیات شیعی، تأکید بر نقش خمسه‌ی طیبه به‌عنوان واسطه‌ی فیض الهی، جایگاه ویژه‌ای دارد.
نقد روش‌شناسی علم دینی
برخی منابع، بدون ارائه‌ی تحلیل‌های علمی و مستدل، به نقل اقوال اکتفا کرده‌اند. این روش، چون گوهری تراش‌نخورده، نیازمند بازنگری است. علم دینی باید مشتقات را به ریشه‌ها ارجاع دهد و با شواهد متنی، معانی را تبیین کند.
جمع‌بندی
غفلت برخی منابع از منشأ نور ملائکه و ضعف روش‌شناسی علم دینی، ضرورت تحلیل‌های علمی و مستدل را برجسته می‌کند. الهیات شیعی، با تأکید بر نقش خمسه‌ی طیبه، این خلأ را پر کرده و نوری بر حقیقت این موضوع افکنده است.
|
درنگ: غفلت منابع غیرشیعی از منشأ نور ملائکه و ضعف روش‌شناسی علم دینی، ضرورت تحلیل‌های علمی و مستدل را در الهیات شیعی برجسته می‌سازد. |
نتیجه‌گیری کلی
کاوش در چیستی ملائکه و دلایل سکوت قرآن کریم در بیان خلقت آنها، چون سفری به ژرفای حقیقت، لایه‌های پنهان نظام هستی‌شناختی اسلام را آشکار می‌سازد. ملائکه، از نور خمسه‌ی طیبه آفریده شده‌اند که خود از نور جلال الهی سرچشمه گرفته است. این نور، چون چشمه‌ای زلال، منشأ خلقت عرش، آسمان‌ها، زمین و ملائکه است. سکوت حکیمانه‌ی قرآن کریم در این باره، ریشه در مصلحت الهی دارد که از تحریف و سوءاستفاده دشمنان جلوگیری کرده است. جامعیت خلقت انسان، خطای ابلیس در برتری‌جویی، و تفاوت ماهوی ملائکه و جن، جایگاه والای انسان و ملائکه را در نظام خلقت نشان می‌دهد. روایات بحارالانوار، این حقیقت را چون گوهری درخشان در برابر دیدگان قرار می‌دهند و بر نقش محوری خمسه‌ی طیبه در نظام هستی‌شناختی تأکید دارند. این بررسی، نه‌تنها به فهم دقیق‌تر جایگاه ملائکه یاری می‌رساند، بلکه بر ضرورت بازنگری در روش‌شناسی علم دینی و حرکت به سوی تحلیل‌های علمی و مستدل تأکید دارد.
|
با نظارت صادق خادمی |