متن درس
شیطان‌شناسی قرآنی: بازخوانی علمی آیات آسمان‌ها و زمین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سی‌وششم)
دیباچه
در گستره معارف قرآنی، آیات ناظر بر آسمان‌ها و زمین چونان گنجینه‌ای گرانبها، دریچه‌ای به سوی شناخت نظام خلقت می‌گشایند. این آیات، که چون ستارگانی در آسمان وحی می‌درخشند، از خلقت اولیه تا نظم کنونی عالم را به تصویر می‌کشند. با این حال، رویکردهای سنتی در علوم دینی، گاه از کاوش علمی و دقیق این آیات بازمانده‌اند. این گفتار، با نگاهی نقادانه به کاستی‌های موجود، بر ضرورت بازنگری علمی در تفسیر این آیات تأکید دارد و می‌کوشد تا با روشی نظام‌مند، فهمی نو از جایگاه آسمان‌ها و زمین در چارچوب شیطان‌شناسی قرآنی ارائه دهد.
بخش نخست: ضرورت بازنگری در تفسیر آیات آسمان‌ها و زمین
1. کاستی‌های موجود در علوم دینی
آیات قرآنی مرتبط با آسمان‌ها و زمین، که بالغ بر سیصد آیه‌اند، چونان رودی پرخروش، معانی عمیقی از خلقت و نظام هستی را در خود نهفته دارند. با این حال، علوم دینی در طول تاریخ، کمتر به جنبه‌های طبیعی و تجربی این آیات پرداخته‌اند. این کاستی، چونان سایه‌ای بر مسیر معرفت، ضرورت بازنگری علمی و نظام‌مند را برجسته می‌سازد.
| درنگ: حدود سیصد آیه قرآنی مرتبط با آسمان‌ها و زمین، به دلیل فقدان رویکرد علمی در تفاسیر سنتی، نیازمند بازخوانی و کاوش نظام‌مند با بهره‌گیری از دانش مدرن است. |
2. محدودیت‌های تفاسیر سنتی
تفاسیر سنتی، چونان باغ‌هایی کهن، بیشتر بر مباحث کلامی و اخلاقی تمرکز کرده و از کاوش در جنبه‌های طبیعی و تجربی آیات بازمانده‌اند. این رویکرد، گاه معانی گسترده آیات را به حاشیه رانده و از استخراج حقایق علمی آن‌ها غفلت کرده است.
3. نقد تفسیر المیزان در موضوع آسمان‌ها و زمین
تفسیر المیزان، چونان قله‌ای در میان آثار تفسیری، از جامعیت و دقت برخوردار است، اما در موضوع آسمان‌ها و زمین، فاقد تحلیل‌های علمی و تجربی عمیق است. نقل‌قول‌های ارائه‌شده در این تفسیر، گاه غیرمرتبط یا فاقد پشتوانه مستند بوده و از دغدغه‌های علمی مورد نظر این گفتار فاصله دارند.
4. ضرورت تلفیق علوم طبیعی و قرآنی
برای فهم دقیق‌تر آیات آسمان‌ها و زمین، چونان پلی میان دو ساحل، لازم است علوم طبیعی و تجربی با علوم قرآنی تلفیق شوند. این رویکرد بین‌رشته‌ای، می‌تواند معانی عمیق‌تر آیات را آشکار سازد و علوم دینی را از محدودیت‌های روش‌شناختی رها کند.
جمع‌بندی بخش نخست
آیات قرآنی مرتبط با آسمان‌ها و زمین، چونان گنجینه‌ای بی‌کران، ظرفیت بالایی برای تحلیل علمی دارند. با این حال، کاستی‌های موجود در تفاسیر سنتی، از جمله تمرکز بر مباحث کلامی و فقدان رویکرد تجربی، ضرورت بازنگری علمی را برجسته می‌سازد. تلفیق علوم طبیعی با معارف قرآنی، راه را برای فهمی نو از این آیات هموار می‌کند.
بخش دوم: تحلیل آیات قرآنی مرتبط با آسمان‌ها و زمین
5. بررسی آیه «إِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَىٰ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ»
این آیه، چونان مشعلی فروزان، بر علم مطلق الهی به هر آنچه در زمین و آسمان است تأکید دارد:
إِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَىٰ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ
همانا هیچ‌چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نیست (آل‌عمران: ۵).
برخی تفاسیر، معنای «شَيْءٌ فِي السَّمَاءِ» را به اعمال ظاهری و باطنی انسان محدود کرده‌اند. این تقلیل، چونان حصاری تنگ، معنای گسترده آیه را محصور می‌سازد. آیه، به تمامی پدیده‌های هستی، اعم از مادی و غیرمادی، اشاره دارد و نباید به اعمال انسانی محدود شود.
| درنگ: آیه آل‌عمران (۵) با اطلاق عام خود، به تمامی پدیده‌های زمین و آسمان اشاره دارد و نباید معنای آن به اعمال انسانی تقلیل یابد. |
6. نقد تفسیر «یوم» در آیه «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ»
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر، از خلقت زمین در دو روز سخن می‌گوید:
خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ
زمین را در دو روز آفرید (فصلت: ۹).
برخی مفسران، «یوم» را به برهه‌ای از زمان تفسیر کرده‌اند، حال آنکه پیش از خلقت زمین و آسمان‌ها، مفهوم زمان به‌صورت امروزی قابل‌تصور نیست. این تفسیر، چونان تلاشی برای سنجش بی‌کران با مقیاس‌های محدود، با چالش‌های فلسفی و علمی مواجه است.
7. چالش مفهوم زمان پیش از خلقت
مفهوم «قبل از زمان» در متون کلامی، چونان پارادوکسی فلسفی، مطرح شده است. زمان، به‌عنوان مفهومی وابسته به حرکت و تغییر، پیش از خلقت قابل‌تصور نیست. علوم مدرن، مانند فیزیک کوانتومی، می‌توانند در تحلیل این مفهوم راهگشا باشند و تفسیری نو از «یوم» ارائه دهند.
8. نقد شاهد قرآنی برای «یوم»
برخی مفسران برای توجیه معنای «یوم»، به آیه‌ای دیگر استناد کرده‌اند:
وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ
و آن روزها را میان مردم به گردش درمی‌آوریم (آل‌عمران: ۱۴۰).
این شاهد، که به دوره‌های زمانی پس از خلقت اشاره دارد، برای توضیح «یوم» در خلقت اولیه ناکافی است. این امر، چونان انتخاب کلیدی ناسازگار برای قفلی پیچیده، ضعف روش‌شناختی تفاسیر را نشان می‌دهد.
9. نقد تفسیر دو مرحله‌ای خلقت زمین
برخی مفسران، خلقت زمین در «دو یوم» را به دو مرحله نپخته و پخته تقسیم کرده‌اند. این اصطلاحات، چونان واژگانی در مه، فاقد پایه علمی یا فلسفی مشخص‌اند و نمی‌توانند معانی دقیق آیه را منتقل کنند.
10. بررسی آیه «وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ»
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر، از مقدر شدن روزی‌های زمین در چهار روز سخن می‌گوید:
وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ
و در آن [زمین] روزی‌هایش را در چهار روز مقدر کرد (فصلت: ۱۰).
برخی تفاسیر، این «چهار روز» را به فصول چهارگانه یا مراحل خلقت مرتبط کرده‌اند، اما این تفاسیر فاقد استدلال علمی‌اند. آیه می‌تواند به مراحل تکامل زمین از منظر علمی اشاره داشته باشد، اما نیازمند تحلیل‌های دقیق‌تر است.
11. نقد رویکرد صرف و نحوی در تفاسیر
بسیاری از تفاسیر، چونان راهروانی که در کوچه‌های باریک صرف و نحو سرگردان‌اند، به جای تحلیل محتوایی، بر مسائل زبانی تمرکز کرده‌اند. این رویکرد، از استخراج معانی عمیق آیات بازمانده و ضرورت بهره‌گیری از ابزارهای علمی را برجسته می‌سازد.
| درنگ: تمرکز بیش از حد تفاسیر سنتی بر مسائل صرف و نحو، مانع از استخراج معانی عمیق آیات مرتبط با آسمان‌ها و زمین شده است. |
12. بررسی آیه «هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ»
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر، از خلقت آسمان‌ها و زمین در شش روز سخن می‌گوید:
هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ
او کسی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود (هود: ۷).
برخی مفسران، «عرش بر آب» را به‌صورت کنایی یا استعاری تفسیر کرده‌اند، اما این تفاسیر فاقد ارتباط با علوم طبیعی‌اند. «ماء» می‌تواند به ماده اولیه خلقت اشاره داشته باشد، که نیازمند تحلیل‌های بین‌رشته‌ای است.
13. نقد تفسیر آیه «اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا»
قرآن کریم در سوره رعد، از برافراشتن آسمان‌ها بدون ستون سخن می‌گوید:
اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا
خدا همان کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که ببینید برافراشت (رعد: ۲).
برخی مفسران، این آیه را مقدمه‌ای برای استواء بر عرش دانسته‌اند، اما این تفسیر از تحلیل علمی فاصله دارد. مفهوم «بدون عمد» می‌تواند به قوانین فیزیکی مانند جاذبه اشاره داشته باشد، که نیازمند بررسی‌های علمی است.
14. تحلیل سوره رعد و آیات طبیعی
سوره رعد، چونان آینه‌ای که عظمت خلقت را بازمی‌تاباند، با آیاتی چون:
اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ
خدا همان کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که ببینید برافراشت، سپس بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را مسخر کرد (رعد: ۲).
این آیات، مخاطب را به تأمل در جنبه‌های طبیعی و علمی خلقت دعوت می‌کنند و ظرفیت بالای قرآن کریم برای تحلیل علمی را نشان می‌دهند.
15. نقد تفسیر «خزائن» در آیه «وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ»
قرآن کریم در سوره حجر، از خزائن الهی سخن می‌گوید:
وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ
و هیچ‌چیز نیست مگر اینکه خزانه‌های آن نزد ماست (حجر: ۲۱).
برخی مفسران، «خزائن» را به باران محدود کرده‌اند، اما این تفسیر، چونان حصاری تنگ، معنای عام آیه را تقلیل می‌دهد. «خزائن» می‌تواند به منابع و امکانات خلقت اشاره داشته باشد، که نیازمند تحلیل علمی و فلسفی است.
16. نقد تفسیر «ابواب السماء» در آیه «لَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ»
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر، از گشایش دری از آسمان سخن می‌گوید:
لَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ
اگر دری از آسمان بر آنان بگشاییم (حجر: ۱۴).
برخی مفسران، این «باب» را به ملائکه محدود کرده‌اند، اما این تفسیر معنای گسترده آیه را نادیده می‌گیرد. «ابواب السماء» می‌تواند به راه‌های دسترسی به دانش و معرفت اشاره داشته باشد، که نیازمند بررسی علمی است.
| درنگ: «ابواب السماء» در آیه حجر (۱۴) می‌تواند به درهای دانش و معرفت اشاره داشته باشد، که نباید به ملائکه محدود شود. |
جمع‌بندی بخش دوم
آیات قرآنی مرتبط با آسمان‌ها و زمین، چونان گنجینه‌ای از معرفت، ظرفیت بالایی برای تحلیل علمی دارند. با این حال، تفاسیر سنتی، با تمرکز بر مسائل صرف و نحو یا تقلیل معانی آیات، از استخراج حقایق عمیق آن‌ها بازمانده‌اند. مفاهیمی چون «یوم»، «عرش»، «ماء»، «خزائن» و «ابواب السماء» نیازمند تحلیل‌های بین‌رشته‌ای با بهره‌گیری از علوم مدرن‌اند تا فهمی نو از خلقت ارائه دهند.
بخش سوم: استقلال علمی و جایگاه آن در جوامع اسلامی
17. ضرورت استقلال علمی و فکری
استقلال جوامع اسلامی، چونان درختی تنومند، در گرو پیشرفت علمی و فنی است. قرآن کریم، با تأکید بر کسب قوت و توانمندی، جوامع اسلامی را به سوی تعالی علمی هدایت می‌کند:
وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ
و هر چه در توان دارید از نیروی [خود] برایشان آماده کنید (انفال: ۶۰).
این آیه، چونان فراخوانی الهی، جوامع اسلامی را به کسب توانمندی‌های علمی و فنی دعوت می‌کند.
18. نقد رویکرد سنتی به استقلال
استقلال، نه در منازعات و دعواهای بی‌ثمر، بلکه در توانمندی علمی و فکری نهفته است. استفاده از نمادهای سنتی، مانند رژه‌های نظامی با شتر، چونان نمایشی بی‌فایده، نمی‌تواند به استقلال واقعی منجر شود. جوامع اسلامی باید به سوی پیشرفت‌های علمی و فنی گام بردارند.
| درنگ: استقلال جوامع اسلامی در گرو پیشرفت علمی و فنی است، نه در نمادهای سنتی یا منازعات بی‌ثمر. |
19. نقش قرآن کریم در هدایت به سوی پیشرفت علمی
قرآن کریم، چونان مشعلی راهنما، با تأکید بر تفکر در آیات خلقت، جوامع اسلامی را به سوی پیشرفت علمی هدایت می‌کند. این کتاب الهی، با دعوت به تأمل در نظام هستی، ظرفیت بالایی برای الهام‌بخشی به علوم مدرن دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
استقلال جوامع اسلامی، چونان قله‌ای رفیع، در گرو پیشرفت علمی و فکری است. قرآن کریم، با تأکید بر قوت و توانمندی، راه را برای دستیابی به این استقلال هموار می‌سازد. رویکردهای سنتی، که گاه به نمادهای بی‌ثمر محدود شده‌اند، باید جای خود را به تلاش‌های علمی و فنی دهند تا جوامع اسلامی در جهان امروز سیطره و اقتدار یابند.
نتیجه‌گیری
آیات قرآنی مرتبط با آسمان‌ها و زمین، چونان دریچه‌هایی به سوی معرفت الهی، از خلقت اولیه تا نظم کنونی عالم را به تصویر می‌کشند. با این حال، تفاسیر سنتی، با تمرکز بر مسائل کلامی و صرف و نحو، از کاوش علمی این آیات بازمانده‌اند. مفاهیمی چون «یوم»، «عرش»، «ماء»، «خزائن» و «ابواب السماء» نیازمند تحلیل‌های بین‌رشته‌ای با بهره‌گیری از علوم مدرن‌اند. استقلال جوامع اسلامی نیز در گرو پیشرفت علمی و فکری است که با الهام از آیات قرآنی محقق می‌شود. این گفتار، با نقد کاستی‌های موجود، راه را برای بازنگری علمی در علوم دینی هموار می‌سازد و خواننده را به تأمل در ظرفیت‌های بی‌کران قرآن کریم دعوت می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |