متن درس

پدیده‌های پنهانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۸۵)

دیباچه

سفر به سوی کمال و معرفت، سفری است که در آن روح انسانی با موانع و امکانات بی‌شماری مواجه می‌شود. این مسیر، که از جسم تا روح و از ناسوت تا ملکوت امتداد می‌یابد، دربرگیرنده چالش‌هایی است که هم در حوزه مادی و هم در ساحت معنوی انسان را به آزمون می‌کشاند. در این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تعالیم عالمان دینی، به بررسی عوامل موفقیت و ناکامی انسان در این مسیر پرداخته شده است. محور بحث، تحلیل تأثیرات جنیان، شیاطین و مدبرات الهی بر سلوک انسانی است که با نگاهی عمیق به نقش ایمان، نظافت، و دعا در استحکام روح و جسم، به تبیین این موضوعات می‌پردازد. هدف این اثر، ارائه دیدگاهی جامع و منسجم از منظر الهیات و فلسفه اسلامی است که راهگشای سالکان طریق معرفت باشد.

بخش یکم: موانع رشد در مسیر معرفت

عوامل ناکامی در حرکت معنوی

ناکامی‌های انسان در مسیر رشد، چه در ساحت علمی و چه در حوزه معنوی، اغلب ریشه در نبود برنامه‌ریزی دقیق و کارشناسی‌شده دارد. همان‌گونه که راننده‌ای ناشی در جاده‌ای ناهموار و پرمانع، گرفتار لغزش و سردرگمی می‌شود، سالک طریق معرفت نیز در برابر موانع جسمانی، روانی و متافیزیکی آسیب‌پذیر است. این موانع، که گاه به سان سنگلاخ‌هایی در مسیر راه‌اند، انسان را از دستیابی به مقصد بازمی‌دارند.

برای فهم بهتر این موانع، می‌توان آن‌ها را به سه دسته اصلی تقسیم کرد:

• بیماری‌های جسمانی و بهداشتی: عدم رعایت اصول بهداشتی، تغذیه ناسالم، خواب نامنظم و ضعف اراده، انرژی جسمانی و ذهنی انسان را تحلیل می‌برند. برای نمونه، خوراک بیش‌ازحد یا کمبود خواب، توان انسان را کاهش داده و او را از پویایی بازمی‌دارد.
• اختلالات روانی: ترس، اضطراب و دیگر نارسایی‌های روان‌شناختی، حافظه و تمرکز را مختل می‌کنند. علم روان‌شناسی نشان داده که ترس، به‌ویژه، به فراموشی و کاهش کارایی ذهن منجر می‌شود. فردی که در دام ترس گرفتار است، حتی با تلاش بسیار، نمی‌تواند دانش یا معرفتی پایدار کسب کند.
• اختلالات متافیزیکی: این دسته از موانع، که خارج از حوزه پزشکی و روان‌شناسی قرار دارند، شامل تأثیرات موجودات غیرمادی چون شیاطین و اجنه بر روح و روان انسان است. این تأثیرات، که به‌صورت القائات شیطانی یا پارازیت‌های متافیزیکی نمود می‌یابند، مانع از تمرکز و پیشرفت معنوی می‌شوند.

نقش نظافت در سلامت و رشد

نظافت، به‌سان کلیدی است که درهای سلامت جسم و روح را می‌گشاید. بی‌توجهی به بهداشت، از شستشوی بدن تا نظافت لباس و محیط، نه‌تنها جسم را در معرض بیماری قرار می‌دهد، بلکه روح را نیز در برابر نفوذ القائات شیطانی آسیب‌پذیر می‌سازد. به‌عنوان مثال، شانه زدن مو و ریش، که در روایات اسلامی مورد تأکید قرار گرفته، نه‌تنها به سلامت پوست و مو کمک می‌کند، بلکه با تحریک جریان انرژی در بدن، مانع از رکود و فساد درونی می‌شود. این عمل، که گاه به اشتباه به دفع شیطان نسبت داده شده، در حقیقت به پویایی جسمانی و روانی یاری می‌رساند.

روایات اسلامی، نظافت را به‌عنوان بخشی از ایمان معرفی کرده‌اند. کثیفی و بی‌نظمی، به‌سان خاکستری است که بر آتش معرفت می‌نشیند و آن را خاموش می‌کند. از این‌رو، انسان برای دستیابی به اقتدار معنوی، باید نود درصد از توان خود را صرف نظافت و بهداشت کند، چراکه کثیفی، زمینی حاصل‌خیز برای نفوذ شیطان فراهم می‌آورد.

جمع‌بندی بخش یکم

موانع رشد انسان، از بیماری‌های جسمانی تا اختلالات روانی و تأثیرات متافیزیکی، همگی ریشه در ضعف‌های درونی و بیرونی او دارند. نظافت و بهداشت، به‌عنوان پایه‌ای‌ترین ابزارهای پیشگیری، نقش بی‌بدیلی در حفظ سلامت جسم و روان ایفا می‌کنند. علم دینی، با تأکید بر این اصول، می‌تواند راهگشای سالکان در مسیر معرفت باشد.

بخش دوم: نقش شبهه و تمنّی در افول انسان

تأثیر شبهه و تمنّی بر انبیا و انسان‌ها

قرآن کریم در آیه ۵۲ سوره حج، به تأثیر شبهه و تمنّی بر انبیا و انسان‌ها اشاره دارد:

﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّىٰ أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ﴾

ترجمه: «و ما پیش از تو هیچ رسول و نبی‌ای را نفرستادیم، مگر آنکه چون آرزویی کرد، شیطان در آرزویش [القای شبهه] کرد.»

این آیه، به روشنی بیان می‌دارد که حتی انبیا، به دلیل بشر بودن، در معرض تمنّی و شبهه قرار دارند. تمنّی، که گاه به‌صورت آرزوهای نیک جلوه می‌کند، می‌تواند به سستی نفس منجر شود و درهای نفوذ شیطان را بگشاید. بااین‌حال، خداوند با نسخ القائات شیطانی و استحکام‌بخشی به قلب انبیا، این ضعف را برطرف می‌سازد.

برای انسان‌های عادی، شبهه و تمنّی به‌سان غباری است که بر آیینه قلب می‌نشیند و مانع از انعکاس نور معرفت می‌شود. این عوامل، با ایجاد اختلال در تمرکز و ایمان، انسان را از دستیابی به اقتدار علمی و معنوی بازمی‌دارند.

نقش خداوند در رفع القائات شیطانی

قرآن کریم در ادامه آیه ۵۲ سوره حج می‌فرماید:

﴿فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

ترجمه: «آنگاه خداوند آنچه را شیطان القا کرده باطل می‌گرداند، سپس آیات خود را استوار می‌سازد، و خداوند دانا و حکیم است.»

این بخش از آیه، به نقش خداوند در پالایش قلب انسان از القائات شیطانی اشاره دارد. همان‌گونه که دست‌های آلوده با آب و صابون پاک می‌شوند، خداوند نیز با نسخ القائات شیطان و استحکام آیاتش، قلب انسان را از سستی و شبهه رهایی می‌بخشد. این فرایند، به‌سان ترمیمی است که جسم و روح را به استواری می‌رساند.

جمع‌بندی بخش دوم

شبهه و تمنّی، به‌عنوان دو مانع اصلی در مسیر معرفت، حتی انبیا را نیز در معرض آزمون قرار می‌دهند. اما خداوند، با حکمت و علم بی‌کران خود، این موانع را برطرف ساخته و قلب انسان را برای دریافت نور الهی آماده می‌سازد. این فرایند، نشان‌دهنده عظمت نظام خلقت و نقش هدایت الهی در سلوک انسانی است.

بخش سوم: نقش مدبرات الهی در اعطای علم و اقتدار

انتقال علم از طریق ملائکه و موجودات متافیزیکی

قرآن کریم در آیه ۵۴ سوره حج، به نقش ملائکه و دیگر موجودات در انتقال علم به انسان اشاره می‌کند:

﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ﴾

ترجمه: «و تا کسانی که به آنان علم داده شده بدانند که آن حق است از جانب پروردگارت، پس به آن ایمان آورند و دل‌هایشان در برابر آن خاشع شود.»

این آیه، به روشنی بیان می‌دارد که علم حقیقی، از طریق مدبرات الهی چون ملائکه، اولیا و حتی گاهی شیاطین هدایت‌شده، به انسان منتقل می‌شود. این علم، زمانی که با ایمان و اخبات همراه گردد، قلب انسان را به‌سان ظرفی پاک و محکم می‌سازد که آماده دریافت نور الهی است.

انسان، به‌سان کوزه‌ای است که اگر سوراخ و رخنه‌ای در آن باشد، هرچه در آن ریخته شود، به هدر می‌رود. شبهه، تمنّی و ضعف نفس، این رخنه‌ها را پدید می‌آورند، اما ایمان و اخبات، این کوزه را آب‌بندی کرده و آن را آماده دریافت علم و معرفت می‌سازند.

نقش دعاها و استعاذه‌ها در محافظت از انسان

دعاها و استعاذه‌ها، به‌سان سپری معنوی، انسان را از نفوذ القائات شیطانی حفظ می‌کنند. دعاهایی چون کمیل، ندبه و سمات، به‌عنوان داروهای معنوی، ارتباط انسان با خدا و مدبرات الهی را تقویت کرده و او را از گزند شیطان مصون می‌دارند. بی‌توجهی به این دعاها، به‌سان باز گذاشتن درهای قلب به روی دشمن است که آسیب‌پذیری انسان را افزایش می‌دهد.

علم دینی، با تمرکز بر این ابزارها، می‌تواند راهکارهای عملی برای تقویت قوت معنوی ارائه دهد. این دعاها، نه‌تنها به رفع اختلالات متافیزیکی کمک می‌کنند، بلکه با استحکام قلب، انسان را به سوی اقتدار معنوی هدایت می‌نمایند.

جمع‌بندی بخش سوم

مدبرات الهی، از ملائکه تا اولیا، نقش بی‌بدیلی در انتقال علم و معرفت به انسان ایفا می‌کنند. دعاها و استعاذه‌ها، به‌عنوان ابزارهای دینی، انسان را از تأثیرات شیطانی مصون داشته و او را به سوی صراط مستقیم هدایت می‌کنند. این فرایند، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان علم، ایمان و اقتدار معنوی است.

بخش چهارم: تمایز میان قدرت‌های ارضی و معنوی

مراتب قدرت در وجود انسان

قدرت‌های انسانی، به دو دسته ارضی و معنوی تقسیم می‌شوند. قدرت‌های ارضی، که در ساحت حسی و روانی نمود می‌یابند، در دسترس همگان، حتی کافران و مشرکان، قرار دارند. اما قدرت‌های معنوی، که به وحی و غیب منتهی می‌شوند، تنها با ایمان و استحکام نفس به‌دست می‌آیند.

انسان در سه مرتبه وجودی عمل می‌کند:

• مرتبه حسی: این مرتبه، شامل قدرت‌های جسمانی و زودرس است که با رعایت بهداشت و تغذیه مناسب تقویت می‌شوند.
• مرتبه روانی: این مرتبه، شامل توانایی‌های ذهنی و روانی است که حتی کافران و ساحران نیز می‌توانند به آن دست یابند.
• مرتبه معنوی: این مرتبه، که به ایمان و ارتباط با غیب وابسته است، تنها در سایه استحکام نفس و اخلاص به‌دست می‌آید.

نقش ایمان در اقتدار معنوی

ایمان، به‌سان نوری است که تاریکی‌های شبهه و تمنّی را می‌زداید و قلب انسان را برای دریافت وحی و معرفت آماده می‌سازد. بدون ایمان، انسان در مرتبه حسی و روانی باقی می‌ماند و از دستیابی به اقتدار معنوی محروم می‌گردد. این اقتدار، که به ارتباط با عوالم غیبی منجر می‌شود، انسان را به مرتبه‌ای والا ارتقا می‌دهد که در آن، حتی شیاطین تسخیر شده و به خدمت او درمی‌آیند.

جمع‌بندی بخش چهارم

تمایز میان قدرت‌های ارضی و معنوی، نشان‌دهنده اهمیت ایمان در دستیابی به مراتب عالی وجود است. انسان با پالایش نفس از شبهه و تمنّی و تقویت ایمان، می‌تواند به اقتدار معنوی دست یابد که او را به سوی غیب و وحی رهنمون می‌سازد.

نتیجه‌گیری

سفر به سوی معرفت و کمال، سفری است که در آن انسان با موانع جسمانی، روانی و متافیزیکی مواجه می‌شود. نظافت و بهداشت، به‌عنوان پایه‌های سلامت جسم و روح، نقش کلیدی در رفع این موانع ایفا می‌کنند. شبهه و تمنّی، به‌سان غباری بر آیینه قلب، مانع از دریافت نور معرفت می‌شوند، اما خداوند با نسخ القائات شیطانی و استحکام آیاتش، انسان را به سوی صراط مستقیم هدایت می‌کند. مدبرات الهی، از ملائکه تا اولیا، علم حقیقی را به انسان منتقل کرده و دعاها و استعاذه‌ها، او را از گزند شیطان مصون می‌دارند. تمایز میان قدرت‌های ارضی و معنوی، نشان‌دهنده اهمیت ایمان در دستیابی به اقتدار معنوی است. علم دینی، با تمرکز بر این اصول، می‌تواند راهگشای سالکان در مسیر معرفت باشد و آن‌ها را به سوی کمال رهنمون سازد.