متن درس
پدیده‌های پنهانی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۹)
دیباچه
جهان هستی، چونان تاروپودی درهم‌تنیده، موجوداتی گوناگون را در خود جای داده است؛ از انسان که در مرکز آفرینش می‌درخشد تا موجودات غیرمادی چون ملائکه، جنیان و شیاطین که در لایه‌های پنهان عالم حضور دارند. این کتاب، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات، به کاوش در نظام وجودی مشترکی می‌پردازد که این موجودات در آن زیست می‌کنند و با یکدیگر تعامل دارند. هدف این نوشتار، تبیین این هم‌زیستی و تأثیرات متقابل آن بر انسان است تا با نگاهی ژرف به این پدیده‌ها، راهی برای فهم بهتر نظام هستی و کاهش آسیب‌های ناشی از این تعاملات گشوده شود.
بخش ششم: هم‌زیستی موجودات در نظام وجودی
نظام وجودی مشترک و درهم‌تنیده
جهان ناسوت، چونان دریایی ژرف، موجودات گوناگونی را در خود جای داده است که در نظامی واحد و مشاعی با یکدیگر زیست می‌کنند. انسان، ملائکه، جنیان و شیاطین، هر یک در این نظام، جایگاهی دارند و جداسازی آنها در مکان‌های خاص، چون قبرستان‌ها یا مخروبه‌ها، با حقیقت قرآنی سازگار نیست. این هم‌زیستی، چونان امواجی است که در هم می‌آمیزند و هیچ‌گاه نمی‌توان آنها را از یکدیگر جدا کرد، مانند نور که با حرارت، باد که با خاک، و حرکت که با اجسام درآمیخته است.
| درنگ: انسان، ملائکه، جنیان و شیاطین در نظامی وجودی مشترک و درهم‌تنیده زیست می‌کنند که جداسازی آنها در مکان‌های خاص فاقد مبنای قرآنی است. |
این اصل، که ریشه در آیات قرآن کریم دارد، بر وحدت وجودی میان موجودات تأکید می‌ورزد. همان‌گونه که نمی‌توان نور را از حرارت یا باد را از خاک جدا کرد، انسان نیز نمی‌تواند خود را از تعامل با ملائکه، جنیان و شیاطین مصون دارد. این موجودات، در هر لحظه و در هر مکان، در کنار انسان حضور دارند و بر او تأثیر می‌گذارند.
نقد باورهای عامه درباره مکان‌های خاص
باورهای نادرست عامه، که جنیان و شیاطین را به مکان‌هایی چون قبرستان‌ها، بیابان‌ها یا مخروبه‌ها محدود می‌کند، ریشه در سوءتفاهم از ماهیت غیرمادی این موجودات دارد. این باورها، که گاه در فرهنگ عامه ریشه دوانده، با آیات قرآن کریم هم‌خوانی ندارد. قرآن کریم می‌فرماید: وَلَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ (سوره نساء، آیه 78)؛ «و اگر در برج‌های استوار باشید [باز هم آسیب به شما می‌رسد].» این آیه، نشان می‌دهد که هیچ مکانی، حتی استوارترین و امن‌ترین آن، از حضور و تأثیر این موجودات مصون نیست.
این سوءتفاهم، اصول اعتقادی را مخدوش کرده و انسان را از فهم درست نظام هستی بازداشته است. برای مثال، تصور اینکه ملائکه در عرش و شیاطین در قبرستان‌ها سکنی گزیده‌اند، نه‌تنها با حقیقت قرآنی ناسازگار است، بلکه انسان را از هوشیاری لازم در برابر این موجودات محروم می‌سازد.
تشبیه هم‌زیستی به عناصر طبیعی
هم‌زیستی انسان با ملائکه، جنیان و شیاطین، چونان درهم‌آمیختگی نور، حرارت، باد و اجسام در طبیعت است. همان‌گونه که این عناصر در محیط زیست به‌صورت جدایی‌ناپذیر با یکدیگر تعامل دارند، موجودات مادی و غیرمادی نیز در نظامی واحد و مشاعی با هم زیست می‌کنند. انسان، در هر نفس که می‌کشد، موجودات ریز و غیرمادی را، از گرد و غبار گرفته تا نور و حرارت، وارد بدن خود می‌کند. این فرآیند، نشان‌دهنده پیوستگی عمیق میان انسان و دیگر موجودات است.
برای نمونه، در شهرهای بزرگ مانند تهران، آلودگی‌های محیطی، چون میکروب‌ها و ویروس‌ها، با عناصر طبیعی درآمیخته و به انسان آسیب می‌رسانند. این آلودگی‌ها، تعادل طبیعی میان موجودات را برهم زده و انسان را در معرض آسیب‌های جسمی و روانی قرار می‌دهند. این امر، لزوم هوشیاری در انتخاب محیط زندگی و مراقبت از تعاملات با موجودات غیرمادی را نشان می‌دهد.
تأثیرات متقابل موجودات غیرمادی
موجودات غیرمادی، چون ملائکه، جنیان و شیاطین، می‌توانند در انسان نفوذ کرده و تأثیرات عمیقی بر جسم و روان او بگذارند. این تأثیرات، گاه به‌صورت حالات روانی مانند غم، ترس، شادی یا بی‌باکی بروز می‌کند و گاه به‌صورت اختلالات جسمی. قرآن کریم در داستان موسی، این تأثیر را به‌روشنی نشان می‌دهد: فَوَكَزَهُ مُوسَىٰ فَقَضَىٰ عَلَيْهِ ۖ قَالَ هَٰذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ (سوره قصص، آیه 15)؛ «موسی او را با مشت زد و کارش را ساخت، گفت: این از عمل شیطان است.»
این آیه، نشان‌دهنده تأثیر شیطان در اعمال انسانی است که می‌تواند به‌صورت مشترک با اراده انسان رخ دهد. شیطان، چونان بادی که در مشت موسی دمیده، او را به انجام عملی سوق داده است. این تعامل، بیانگر آن است که انسان و شیطان در نظامی مشاعی عمل می‌کنند و اعمال آنها گاه به‌صورت مشترک شکل می‌گیرد.
| درنگ: شیطان می‌تواند در اعمال انسانی نفوذ کند و آنها را به‌صورت مشترک با اراده انسان شکل دهد، چنان‌که در داستان موسی دیده می‌شود. |
ارتباط عالم برزخ و دنیا
عالم برزخ، چه در شکل نزولی (پیش از دنیا) و چه در شکل صعودی (پس از دنیا)، با عالم دنیا پیوندی عمیق دارد. این ارتباط، امکان ورود و خروج میان این عوالم را فراهم می‌سازد. انسان، با تقویت بعد معنوی خود، می‌تواند به عالم برزخ دسترسی یابد، هرچند ورود موجودات از برزخ به دنیا تحت نظم الهی کنترل می‌شود. این پیوستگی، چونان پلی است که میان عالم مادی و غیرمادی کشیده شده و انسان را به فهم ژرف‌تر هستی رهنمون می‌سازد.
برای مثال، عالم مثال متصل، که در درون انسان به‌صورت عالم تمثلات وجود دارد، و عالم مثال منفصل، که در برزخ نزولی و صعودی تجلی می‌یابد، با عالم دنیا در تعامل است. این تعامل، نشان‌دهنده پیوستگی عمیق میان عوالم گوناگون است که انسان باید با هوشیاری معنوی با آن مواجه شود.
اصطکاک و استهلاک در تعاملات
انسان و موجودات غیرمادی، در تعاملات خود، اصطکاک و استهلاک ایجاد می‌کنند. این اصطکاک، می‌تواند به آسیب یا بهره‌مندی منجر شود. انسان می‌تواند از خیرات ملائکه بهره‌مند شود یا از شرور شیاطین آسیب ببیند. قرآن کریم می‌فرماید: وَكَذَٰلِكَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ (سوره نمل، آیه 24)؛ «و این‌گونه شیطان اعمالشان را برایشان آراست و آنها را از راه بازداشت.» این آیه، نشان‌دهنده نقش شیطان در تحریف رفتار انسان است که نیازمند هوشیاری معنوی برای دفع آن است.
اولیاء خدا، با کنترل شیاطین و بهره‌گیری از ملائکه، الگویی برای مدیریت این تعاملات ارائه می‌دهند. آنان، چونان سکان‌دارانی در دریای وجود، شیاطین را مهار کرده و از نیروهای معنوی در راستای اهداف الهی بهره می‌جویند.
نقش ابزارهای دینی در دفع شرور
ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم»، چونان سپری معنوی، انسان را از شرور و همزات شیاطین مصون می‌دارد. این ذکر، که در آغاز هر عمل، از خوردن غذا تا انجام عبادات، توصیه شده، شرور را دفع کرده و فضا را برای ورود خیرات الهی فراهم می‌سازد. روایات تأکید دارند که گفتن این ذکر در هنگام خوردن غذا، همزات شیاطین را، که چونان غباری در لقمه نفوذ می‌کنند، دور می‌سازد.
| درنگ: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» هنگام خوردن غذا، شرور و همزات شیاطین را دفع کرده و انسان را از آسیب‌های غیرمادی مصون می‌دارد. |
این عمل، نشان‌دهنده اهمیت هوشیاری معنوی در زندگی روزمره است. انسان، با بهره‌گیری از این ابزارهای دینی، می‌تواند تعادل را در تعاملات خود با موجودات غیرمادی حفظ کند و از خیرات این نظام وجودی بهره‌مند شود.
غفلت الهی و آینده علم
خداوند، به حکمت خویش، غفلتی به انسان عطا کرده تا از دیدن موجودات غیرمادی مصون بماند و از آسیب‌های روانی احتمالی در امان باشد. این غفلت، چونان پرده‌ای است که انسان را از مواجهه مستقیم با این موجودات حفظ می‌کند. بااین‌حال، پیش‌بینی می‌شود که در آینده، علم بشری به فهم دقیق‌تر این نظام وجودی دست یابد و موجودات غیرمادی را به‌صورت عینی بررسی کند. این پیشرفت، انسان را به درک ژرف‌تری از هم‌زیستی با این موجودات رهنمون خواهد ساخت.
جمع‌بندی بخش ششم
این بخش، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات، نظام وجودی مشترکی را تبیین کرد که در آن انسان، ملائکه، جنیان و شیاطین در تعاملی درهم‌تنیده زیست می‌کنند. باورهای نادرست عامه درباره جداسازی این موجودات در مکان‌های خاص، با حقیقت قرآنی ناسازگار است. انسان، با هوشیاری معنوی و بهره‌گیری از ابزارهای دینی چون ذکر «بسم الله»، می‌تواند از آسیب‌های این تعاملات کاسته و از خیرات آن بهره‌مند شود. اولیاء خدا، با کنترل شیاطین و بهره‌گیری از ملائکه، الگویی برای این مدیریت ارائه می‌دهند.
جمع‌بندی پایانی
کتاب «پدیده‌های پنهانی»، با کاوش در نظام وجودی مشترک میان انسان و موجودات غیرمادی، دریچه‌ای به سوی فهم ژرف‌تر هستی گشوده است. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات، نشان داد که انسان در شبکه‌ای پیچیده از تعاملات با ملائکه، جنیان و شیاطین زیست می‌کند. این هم‌زیستی، چونان تاروپودی است که هر رشته‌اش به رشته دیگر پیوند خورده و جدایی‌ناپذیر است. انسان، با هوشیاری معنوی، انتخاب محیط مناسب و بهره‌گیری از ابزارهای دینی، می‌تواند از آسیب‌های این تعاملات کاسته و به خیرات آن دست یابد. آینده علم نیز، با روشن ساختن این پدیده‌های پنهان، راه را برای فهمی دقیق‌تر از این نظام وجودی هموار خواهد ساخت.
| با نظارت صادق خادمی |