متن درس
پدیده‌های پنهانی: تأملی در اقتدار انسانی و ارتباط با حق
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۹)
دیباچه
انسان، موجودی است که در میانه خلقت ایستاده و با توانایی اتصال به مبدأ هستی، می‌تواند به قله‌های کمال و اقتدار معنوی دست یابد. این نوشتار، با تأمل در آیات سوره مؤمنون قرآن کریم، به کاوش در حقیقت پنهان اقتدار انسانی و نقش مجاری ارتباطی با حق می‌پردازد. این آیات، همچون نوری در ظلمت، مسیر انسان را به سوی فهم عمیق‌تر از رابطه‌اش با خالق و خلقت روشن می‌سازند. هدف این اثر، ارائه تحلیلی جامع از چگونگی تقویت این ارتباط و ضرورت بازسازی نظام‌های دینی برای جلب دل‌های جامعه به سوی حقیقت است.
بخش اول: مجاری ارتباطی و اقتدار معنوی
نقش مجاری حسی و معنوی در اتصال به حق
انسان، با بهره‌مندی از مواهب الهی چون گوش، چشم و قلب، قادر است تا از تمامی موجودات عالم، از زمین و آسمان، جن و انس، ملائکه و گیاهان، دریافت کند. این مجاری، همچون دریچه‌هایی به سوی حقیقت، انسان را به فرکانس‌های الهی متصل می‌کنند. اگر این مجاری سالم و تقویت شوند، انسان می‌تواند به مراتب عالی اقتدار، یعنی مقامات نبوت، امامت و ولایت، دست یابد.
درنگ: سلامت و تقویت مجاری حسی و معنوی (سمع، بصر، قلب)، انسان را به دریافت فیض از تمامی مخلوقات و اتصال به صفات الهی قادر می‌سازد.
ارتباط با حق و مراتب وجودی
ارتباط میان خلق و حق، چون رشته‌ای نامرئی، انسان را به سوی مراتب متعالی وجود هدایت می‌کند. هرچه این ارتباط عمیق‌تر شود، مرتبه انسان بالاتر می‌رود و به مقامات والای معنوی می‌رسد. در مقابل، کاهش این ارتباط، انسان را به سطحی عادی و روزمره تنزل می‌دهد. این حقیقت، در آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیه 78 سوره مؤمنون، به زیبایی ترسیم شده است:
وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ
ترجمه: و اوست که برای شما گوش و چشم‌ها و دل‌ها پدید آورد. چه اندک سپاس می‌گزارید.
این آیه، انسان را به تأمل در نعمت‌های الهی و نقش این مجاری در اتصال به حق دعوت می‌کند.
هدف الهی از تأکید بر قدرت و علم
خداوند، در آیات قرآن کریم، با تأکید بر علم و قدرت خویش، نه در پی خودنمایی، بلکه در صدد اتصال انسان به صفات الهی است. این اتصال، انسان را از ضعف و ناتوانی رهایی بخشیده و به او اقتداری معنوی عطا می‌کند. همان‌گونه که کالری جسمانی، جسم را تقویت می‌کند، اتصال به صفات الهی، روح را پرورش می‌دهد.
درنگ: خداوند با تأکید بر صفات خویش، انسان را به سوی تقرب و کسب اقتدار معنوی از طریق اتصال به علم و قدرت الهی هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش اول
این بخش نشان داد که مجاری حسی و معنوی انسان، ابزارهایی برای اتصال به حق و کسب اقتدار معنوی هستند. سلامت این مجاری و تقویت ارتباط با حق، انسان را به مراتب عالی وجودی می‌رساند. آیات قرآن کریم، با تأکید بر این مجاری، انسان را به شکرگزاری و بهره‌گیری از این نعمت‌ها دعوت می‌کنند.
بخش دوم: برتری انبیاء و نقش عبادات
برتری انبیاء بر ساحران
انبیاء، به دلیل اتصال به مبدأ عالم، همواره بر ساحران، که به عالم متوسط (جن، حیوانات، توهمات) وابسته‌اند، برتری دارند. این برتری در داستان موسی و ساحران فرعون آشکار است، جایی که معجزه الهی بر سحر غلبه کرد. این پیروزی، نتیجه اتصال انبیاء به صفات حق است که اقتداری بی‌نظیر به آن‌ها عطا می‌کند.
درنگ: انبیاء، با اتصال به حق، بر ساحران، که به عالم متوسط وابسته‌اند، برتری می‌یابند، زیرا قدرت الهی بر هر نیروی دیگر غالب است.
نقش عبادات در بازسازی مجاری معنوی
عبادات و ریاضات، چون ورزشی برای روح، مجاری معنوی انسان را بازسازی کرده و او را برای دریافت فیض الهی آماده می‌کنند. این فرآیند، انسان را به دریافت اسما و صفات الهی قادر ساخته و او را به جایگاهی می‌رساند که به‌منزله نماینده خدا در زمین عمل می‌کند.
وَهُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ
ترجمه: و اوست که شما را در زمین آفرید و به سوی او بازگردانده می‌شوید.
این آیه، به خلقت انسان و بازگشت او به سوی خدا اشاره دارد و نقش عبادات را در این مسیر روشن می‌سازد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش نشان داد که انبیاء، با اتصال به حق، اقتداری بی‌نظیر می‌یابند که بر هر نیروی دیگر برتری دارد. عبادات، به‌عنوان ابزاری برای بازسازی مجاری معنوی، انسان را به دریافت فیض الهی و تحقق خلافت الهی در زمین قادر می‌سازند.
بخش سوم: چالش‌های کفر و انکار
انکار کافران و قطع ارتباط با حق
کافران، با انکار آیات الهی و خواندن آن‌ها به اساطیر، ارتباط خود با حق را قطع می‌کنند. این انکار، ریشه در تعصب و عدم پذیرش حقیقت دارد. قرآن کریم در آیه 81 سوره مؤمنون این حقیقت را چنین بیان می‌کند:
بَلْ قَالُوا مِثْلَ مَا قَالَ الْأَوَّلُونَ قَالُوا أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا هَٰذَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَٰذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
ترجمه: بلکه گفتند مانند آنچه پیشینیان گفتند. گفتند: آیا هنگامی که مردیم و خاک و استخوان شدیم، آیا برانگیخته خواهیم شد؟ به‌راستی ما و پدرانمان پیش از این به این وعده داده شده‌ایم. این جز افسانه‌های پیشینیان نیست.
درنگ: کفر، با پوشاندن فطرت الهی، انسان را از دریافت فیض محروم می‌کند و او را در تاریکی انکار فرو می‌برد.
چالش سیطره و اساطیر
کافران، دین را ابزار سیطره و اساطیر می‌پنداشتند و انبیاء را با ساحران یکی می‌دانستند. این اشتباه، در تعمیم همه ادیان به سیطره ریشه داشت. انبیاء، با اتصال به حق، این اتهام را باطل کردند و نشان دادند که دین الهی، راهی به سوی حقیقت است.
تأکید الهی بر مالکیت عالم
قرآن کریم، با تأکید بر مالکیت الهی بر آسمان‌ها و زمین، انسان را به تأمل در حقیقت دعوت می‌کند. آیه 84 سوره مؤمنون این حقیقت را چنین بیان می‌کند:
قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَمَنْ فِيهَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَيَقُولُونَ لِلَّهِ ۚ قُلْ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ
ترجمه: بگو زمین و هر که در آن است از آنِ کیست، اگر می‌دانید؟ خواهند گفت: از آنِ خداست. بگو: پس چرا یادآوری نمی‌کنید؟
این آیات، انسان را به پذیرش توحید و دوری از انکار دعوت می‌کنند.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش نشان داد که کفر و انکار، انسان را از دریافت فیض الهی محروم می‌کند. قرآن کریم، با تأکید بر مالکیت الهی و دعوت به تأمل، انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. انبیاء، با اتصال به حق، این اتهامات را باطل کرده و راه را برای پذیرش دین الهی هموار می‌سازند.
بخش چهارم: گفت‌وگوی الهی و مهندسی دینی
گفت‌وگوی خدا و پیامبر
آیات 89 و 91 سوره مؤمنون، گفت‌وگویی عمیق میان خدا و پیامبر را نشان می‌دهند:
قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِينِي مَا يُوعَدُونَ رَبِّ فَلَا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
ترجمه: بگو پروردگارا، اگر آنچه به آنان وعده داده شده به من بنمایی، پروردگارا، مرا در میان قوم ستمکار قرار مده.
وَإِنَّا عَلَىٰ أَنْ نُرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ
ترجمه: و ما بر آن که آنچه را به آنان وعده داده‌ایم به تو بنماییم، تواناییم.
این گفت‌وگو، ایمان پیامبر و نیاز او به اطمینان قلبی را نشان می‌دهد، مشابه درخواست ابراهیم برای مشاهده احیای مردگان.
درنگ: گفت‌وگوی خدا و پیامبر، نشان‌دهنده نیاز انسان به مشاهده حقایق الهی و اطمینان قلبی برای تحقق اقتدار معنوی است.
برخورد حسنه با کافران
قرآن کریم در آیه 92 سوره مؤمنون، پیامبر را به برخورد حسنه با کافران دعوت می‌کند:
ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ ۚ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ
ترجمه: بدی را با نیکی دفع کن، ما به آنچه وصف می‌کنند داناتریم.
این دستور، با اخلاق نبوی همخوانی دارد که دعوت به حق را با نرم‌خویی و مدارا همراه می‌کرد.
پناه بردن به خدا
آیه 92 ادامه می‌دهد:
وَقُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونَ
ترجمه: و بگو پروردگارا، از وسوسه‌های شیاطین به تو پناه می‌برم، و پروردگارا، از حضورشان به تو پناه می‌برم.
این پناه‌جویی، انسان را از لغزش در برابر وسوسه‌های شیطانی حفظ می‌کند.
درنگ: پناه بردن به خدا، انسان را از وسوسه‌های شیطانی حفظ کرده و استحکام معنوی او را تضمین می‌کند.
چالش مهندسی نظام دینی
یکی از دغدغه‌های اصلی این نوشتار، ضرورت بازسازی نظام دینی برای جلب دل‌های جامعه است. نظام دینی باید مردم‌گرا، نفع‌گرا و سلامت‌گرا باشد تا جوانان، زنان و مردان را به سوی دین جذب کند. تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد که نظام‌های دینی کنونی در بسیاری از کشورهای اسلامی، فاقد جذابیت لازم برای جلب مشارکت اجتماعی هستند.
درنگ: مهندسی نظام دینی مردم‌گرا، نفع‌گرا و سلامت‌گرا، جامعه را به سوی دین جذب کرده و از انحرافات جلوگیری می‌کند.
نقد نظام‌های دینی کنونی
بسیاری از نظام‌های دینی کنونی، به دلیل فقدان جذابیت و عدم انطباق با نیازهای جامعه، از جلب مشارکت اجتماعی بازمانده‌اند. این خلأ، به انحطاط فرهنگی و اجتماعی منجر شده و ضرورت بازسازی این نظام‌ها را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
درد مهندسی دینی
جست‌وجوی الگوهای دینی مردم‌گرا در کشورهای اسلامی و غیراسلامی، چالش بزرگی است که هنوز به نتیجه کامل نرسیده است. این تلاش، نیازمند همکاری دانشمندان و متفکران برای طراحی نظام دینی کارآمد است.
نقد شاهنامه فردوسی
شاهنامه فردوسی، به‌عنوان اثری شاهی و غیرمردمی، با نظام دینی مردم‌گرا مقایسه می‌شود. این اثر، هرچند ارزشمند، به دلیل تمرکز بر شاها، از جلب دل‌های مردم بازمانده است. این نقد، اهمیت مردم‌گرایی در فرهنگ و دین را برجسته می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش نشان داد که گفت‌وگوی خدا و پیامبر، بر نیاز انسان به اطمینان قلبی و اتصال به حق تأکید دارد. برخورد حسنه، پناه‌جویی به خدا و مهندسی نظام دینی مردم‌گرا، راه‌هایی برای جلب جامعه به سوی حقیقت هستند. نقد نظام‌های کنونی و تجربه‌های جهانی، ضرورت همکاری جمعی برای بازسازی دین را آشکار می‌سازد.
بخش پنجم: اقتدار و اتصال به خدا
اقتدار و اتصال به قدرت الهی
اقتدار حقیقی انسان، در گرو اتصال به قدرت الهی است. این اتصال، نیازمند نظام دینی کارآمد و پناه‌جویی به خداست. بدون این ارتباط، انسان در برابر وسوسه‌ها و چالش‌ها ناتوان خواهد ماند.
درنگ: اقتدار انسانی، در سایه اتصال به قدرت الهی و طراحی نظام دینی کارآمد، به حقیقت می‌پیوندد.
ضرورت همکاری جمعی
طراحی نظام دینی کارآمد، نیازمند همکاری جمعی دانشمندان و متفکران است. این همکاری، می‌تواند خلأهای نظام‌های کنونی را پر کرده و دین را به‌عنوان راه‌حل مشکلات جامعه معرفی کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش نشان داد که اقتدار انسانی، در گرو اتصال به خدا و طراحی نظام دینی کارآمد است. همکاری جمعی، کلید تحقق این هدف است و می‌تواند جامعه را به سوی حقیقت هدایت کند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
این نوشتار، با تأمل در آیات 78 تا 92 سوره مؤمنون قرآن کریم، به کاوش در حقیقت اقتدار انسانی و نقش مجاری ارتباطی با حق پرداخت. این آیات، انسان را به تأمل در نعمت‌های الهی، تقویت ارتباط با حق و دوری از کفر و انکار دعوت می‌کنند. انبیاء، با اتصال به مبدأ عالم، اقتداری بی‌نظیر می‌یابند که بر هر نیروی دیگر برتری دارد. عبادات، مجاری معنوی را بازسازی کرده و انسان را برای دریافت فیض الهی آماده می‌کنند. چالش‌های کفر و انکار، با برخورد حسنه و پناه‌جویی به خدا دفع می‌شوند. مهندسی نظام دینی مردم‌گرا، ضرورتی است که می‌تواند جامعه را به سوی دین جذب کرده و از انحرافات نجات دهد. همکاری جمعی دانشمندان و متفکران، کلید تحقق این هدف است. این اثر، با دعوت به تأمل در آیات الهی و بازسازی نظام‌های دینی، راه را برای تحقق اقتدار انسانی و اتصال به حقیقت هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی