متن درس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۱)

دیباچه

این نوشتار به کاوش در ژرفای پدیده‌های مرتبط با اقتدارات انسانی، جنیان، شیاطین، سحر و جادو می‌پردازد و با نگاهی قرآنی، فلسفی و عرفانی، این موضوعات را در سه سطح نفسانی، متوسط و ربانی بررسی می‌کند. هدف، تبیین این مفاهیم با رویکردی علمی و منسجم است تا به‌عنوان منبعی برای پژوهش و تدریس در حوزه‌های الهیات و عرفان اسلامی به کار آید. ساختار این اثر به‌گونه‌ای طراحی شده که با استخراج نکات کلیدی، تحلیل‌های تفصیلی و جمع‌بندی‌های جامع، خواننده را به سوی فهمی عمیق‌تر از این پدیده‌ها رهنمون سازد.

بخش یکم: مراتب اقتدارات انسانی

مفهوم سه‌گانه اقتدارات انسانی

انسان، به‌مثابه موجودی پیچیده و چندلایه، از اقتداراتی برخوردار است که در سه سطح نفسانی، متوسط و ربانی متجلی می‌شوند. این مراتب، که هرکدام ویژگی‌ها و کارکردهای خاص خود را دارند، نمایانگر ظرفیت‌های عظیم وجودی انسان‌اند.

برد کوتاه: اقتدارات نفسانی

اقتدارات نفسانی، که در برد کوتاه قرار دارند، به توانمندی‌هایی نظیر سحر، جادو، طلسمات و تسخیر جنیان کافر وابسته‌اند. این اقتدارات از طریق روش‌های غیرمعنوی، مانند استفاده از نجاست یا ذکرهای وسواسی، به دست می‌آیند. این سطح، هرچند سریع‌الحصول است، به دلیل وابستگی به نفس اماره، ناپایدار و غالباً حرام تلقی می‌شود. نفس انسانی، به دلیل دوگانگی مطمئنه و اماره، قابلیت دستیابی به این اقتدارات را دارد، اما استفاده از ابزارهای ناپاک، آسیب‌های جسمی و روانی را به دنبال دارد.

برد متوسط و عالی: اقتدارات ربانی

در مقابل، اقتدارات متوسط و ربانی، که در انبیا، اولیا و مؤمنین متجلی می‌شوند، از طریق قرب الهی، عبودیت و طهارت روحی حاصل می‌گردند. این اقتدارات، پایدار و مقدس‌اند و از محدودیت‌های نفسانی آزادند. تفاوت این مراتب در روش دستیابی، پایداری و مشروعیت آن‌هاست. اقتدارات ربانی، که در برد عالی قرار دارند، به علوم لدنی و کرامات الهی متصل‌اند و از ابزارهای مادی بی‌نیازند.

انسان نازل و محدودیت‌های وجودی

انسان نازل، که در قرآن کریم به‌عنوان «بشر» توصیف شده، در سطحی ابتدایی از وجود محدود است و تنها به فعالیت‌های روزمره نظیر خوردن، راه رفتن و انجام کارهای معمولی بسنده می‌کند. این انسان از اقتدارات والا بی‌بهره است و در مقایسه با حیوانات، تفاوت اندکی دارد.

«سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» (جاثیه: ۱۳)

و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، همه را از سوی او برای شما مسخر کرد. بی‌گمان در این [امر] نشانه‌هایی است برای مردمی که می‌اندیشند.

این آیه بر توانایی انسان برای تسخیر مخلوقات الهی تأکید دارد، اما انسان نازل، به دلیل فقدان طمع یا توقع برای دستیابی به اقتدارات والا، در سطحی حیوانی باقی می‌ماند و از ظرفیت‌های عظیم وجودی خود غافل است.

جمع‌بندی بخش یکم

اقتدارات انسانی در سه سطح نفسانی، متوسط و ربانی، نمایانگر گستردگی ظرفیت‌های وجودی انسان‌اند. برد کوتاه، با وابستگی به نفس اماره، ناپایدار و غالباً حرام است، در حالی که بردهای متوسط و ربانی، با اتصال به قرب الهی، پایدار و مقدس‌اند. انسان نازل، به دلیل محدودیت در سطح نفسانی، از این اقتدارات والا محروم می‌ماند.

بخش دوم: اقتدارات نفسانی در ظرف کفر و خباثت

قدرت نفسانی در کفر و شر

انسان، حتی در ظرف کفر، عصیان و شرک، می‌تواند به اقتدارات نفسانی دست یابد. این اقتدارات، هرچند واقعی و قدرتمند، به دلیل وابستگی به نفس خبیث، ناپاک و ناپایدارند. قرآن کریم این اقتدارات را واقعی می‌داند، اما در برابر اعجاز الهی، آن‌ها را ناکارآمد معرفی می‌کند. مثال‌هایی از تاریخ، مانند استفاده از سحر در دربار فرعون، نشان‌دهنده قدرت نفسانی در ظرف خباثت است.

تسخیر حیوانات و انسان‌ها توسط جنیان و شیاطین

برخی حیوانات و حتی انسان‌ها می‌توانند توسط جنیان، شیاطین یا حتی ملائکه تسخیر شوند. این تسخیر، که در برد کوتاه رخ می‌دهد، غالباً با روش‌های غیرشرعی همراه است و نشان‌دهنده قدرت نفسانی در سطحی پایین است. این پدیده، هرچند در حیوانات نیز دیده می‌شود، در انسان به دلیل پیچیدگی وجودی، به شکل سحر یا جادو متجلی می‌گردد.

جمع‌بندی بخش دوم

اقتدارات نفسانی، حتی در ظرف کفر و خباثت، واقعی اما ناپایدارند و با تبعات منفی همراه‌اند. تسخیر توسط جنیان و شیاطین، نمونه‌ای از این اقتدارات است که در سطحی پایین و غالباً غیرشرعی رخ می‌دهد.

بخش سوم: سحر و جادو در قرآن کریم و تاریخ

اهمیت سحر در تاریخ

سحر و جادو در برخی دوره‌های تاریخی چنان قدرتی داشته‌اند که سلاطین و دولت‌ها از آن برای کسب اقتدار بهره می‌بردند.

«وَأَرْسَلُوا فِي الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ * يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَاحِرٍ عَلِيمٍ» (شعراء: ۳۶-۳۷)

و در شهرها گردآورندگان فرستادند * تا هر جادوگر دانایی را نزد تو بیاورند.

این آیه بر وجود ساحران عالم و مقتدر در دربار فرعون تأکید دارد. صفت «علیم»، که از صفات الهی است، نشان‌دهنده قدرت و دانش ساحران است، اما این قدرت در برابر اعجاز الهی باطل می‌شود.

تمایز ساحر و مسحور

قرآن کریم میان «ساحر» (فاعل سحر) و «مسحور» (کسی که تحت تأثیر سحر است) تمایز قائل است. برخی مفسران به‌اشتباه «مسحور» را به معنای «ساحر» تفسیر کرده‌اند.

«قَالُوا إِنْ تَتَّبِعُوا إِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا» (فرقان: ۸)

گفتند: جز مردی سحرشده را دنبال نمی‌کنید.

این آیه نشان می‌دهد که کافران، به دلیل ناتوانی در فهم وحی، پیامبران را «مسحور» می‌خواندند. فرعون نیز موسی را «مسحور» نامید، زیرا معتقد بود کسی او را سحر کرده و اعجاز از خود او نیست.

ارتباط سحر و جنون

در روان‌شناسی مدرن، دیوانگی و نبوغ به هم نزدیک‌اند. در قرآن کریم نیز ساحران گاهی «مجنون» خوانده شده‌اند، زیرا سحر و جنون در برخی موارد به هم نزدیک‌اند.

«قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مِنَ الْمُسْحَرِينَ» (شعراء: ۱۵۳)

گفتند: تو جز از سحرشدگان نیستی.

این آیه نشان‌دهنده اتهام کافران به پیامبران است که به دلیل عدم درک اعجاز، آن‌ها را سحرشده یا دیوانه می‌خواندند. برخی ساحران به دلیل شدت فعالیت‌های نفسانی به جنون نزدیک می‌شوند، و برخی دیوانگان به دلیل استعدادهای نهفته، به سحر روی می‌آورند.

اعجاز موسی و ناتوانی ساحران

موسی با اعجاز الهی، مانند تبدیل عصا به اژدها و نورانی شدن دست، ساحران فرعون را مغلوب کرد.

«فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَاءُوا بِسِحْرٍ عَظِيمٍ * وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ أَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَإِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ * فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (اعراف: ۱۱۶-۱۱۸)

پس چون افکندند، دیدگان مردم را افسون کردند و آنان را به وحشت انداختند و سحری بزرگ آوردند * و به موسی وحی کردیم که عصایت را بیفکن، ناگاه آن، آنچه را به دروغ می‌ساختند، بلعید * پس حق آشکار شد و آنچه می‌کردند، باطل گشت.

ساحران، به دلیل تجربه در سحر، تفاوت میان سحر و اعجاز را درک کردند و به خداوند ایمان آوردند. این آیه بر برتری وحی و اعجاز بر سحر تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

سحر و جادو، هرچند در تاریخ و قرآن کریم به‌عنوان واقعیتی نفسانی تأیید شده‌اند، در برابر اعجاز الهی ناکارآمدند. تمایز میان ساحر و مسحور، و ارتباط سحر با جنون، نشان‌دهنده پیچیدگی نفس انسانی است که می‌تواند در جهت مثبت (نبوغ) یا منفی (جنون) حرکت کند.

بخش چهارم: ابزارها و علوم غریبه در اقتدارات نفسانی

ابزارهای سحر

سحر در برد کوتاه با ابزارهایی نظیر نجاست، طلسمات، گره، عدد و ذکرهای وسواسی انجام می‌شود. این ابزارها، به دلیل وابستگی به نفس خبیث، ناپاک و ناپایدارند و با آسیب‌های جسمی و روانی همراه‌اند. در برخی فرهنگ‌ها، مانند هندوستان، استفاده از نجاسات برای کسب قدرت نفسانی رایج است.

علوم غریبه و اقتدارات نفسانی

علوم غریبه، مانند رمل، جفر، اسطرلاب، کف‌بینی و استخاره، در برد کوتاه قرار دارند و با ابزار و قواعد مشخص انجام می‌شوند. این علوم، هرچند واقعی و قابل آموزش‌اند، به دلیل وابستگی به ابزار، در مقایسه با اقتدارات ربانی محدودند. در گذشته، این علوم جزو اسرار و مغیبات بودند، اما امروزه با پیشرفت علم، بسیاری از آن‌ها به قواعد ریاضی تبدیل شده‌اند.

جمع‌بندی بخش چهارم

ابزارهای سحر و علوم غریبه، هرچند در برد کوتاه قدرتمندند، به دلیل وابستگی به نفس خبیث و ابزارهای مادی، ناپایدار و محدودند. این علوم، در مقایسه با اقتدارات ربانی، از ارزش و پایداری کمتری برخوردارند.

بخش پنجم: آینده‌نگری و نقش علم دینی

نیاز به آینده‌نگری در علم دینی

علم دینی باید به جای تمرکز بر گذشته، به آینده‌نگری و پیش‌بینی رویدادها بپردازد. فقدان آینده‌نگری در این حوزه، زمینه را برای نفوذ علوم غریبه غیرمشروع و عرفان‌های کاذب فراهم کرده است. علم دینی باید با آموزش علوم ربانی و تقویت اقتدارات معنوی، از سوءاستفاده‌های نفسانی جلوگیری کند.

نقش علم دینی در مقابله با اقتدارات نفسانی

علم دینی، به‌عنوان قلب نظام اسلامی، باید با پرورش عالمان ربانی، توانایی مقابله با اقتدارات نفسانی نظیر سحر و جادو را داشته باشد. ضعف در این زمینه، جامعه را در برابر شبه‌عالمان و شیادان آسیب‌پذیر کرده است.

جمع‌بندی بخش پنجم

علم دینی باید با آینده‌نگری و تقویت اقتدارات معنوی، نقش خود را به‌عنوان سپری در برابر اقتدارات نفسانی ایفا کند. این امر نیازمند بازنگری در رویکردهای آموزشی و تمرکز بر علوم ربانی است.

بخش ششم: اقتدارات ربانی و علوم لدنی

علوم لدنی و اقتدارات ربانی

علوم لدنی و اقتدارات ربانی، که در برد متوسط و عالی قرار دارند، بدون نیاز به ابزار یا قاعده عمل می‌کنند. این اقتدارات، مختص انبیا و اولیای الهی است و از نفس فراتر می‌رود، به روح و عقل متصل می‌شود. این علوم، فرازمانی و فراسرزمینی‌اند و از محدودیت‌های زمانی و مکانی آزادند.

تمایز محبین و محبوبین

انبیا و اولیا در دو دسته محبین (دوست‌داران خدا) و محبوبین (دوست‌داشتگان خدا) قرار دارند. محبوبین، به دلیل قرب ویژه به خدا، از اقتدارات ربانی بالاتری برخوردارند. این تمایز، نشان‌دهنده مراتب مختلف قرب الهی است.

برزخ و تفاوت مراتب نفسانی و ربانی

در عالم برزخ، تفاوت میان نفسیان (کسانی که در برد کوتاه‌اند) و ربانیان (کسانی که در برد متوسط و عالی‌اند) آشکار می‌شود. نفسیان در برزخ محدود به مرتبه نفس‌اند و تحت تأثیر مرگ و حیات قرار دارند، در حالی که ربانیان از این محدودیت‌ها آزادند.

جمع‌بندی بخش ششم

اقتدارات ربانی و علوم لدنی، به دلیل اتصال به عالم ربوبی، از محدودیت‌های نفسانی آزادند. این اقتدارات، که در انبیا و اولیای الهی متجلی می‌شوند، در برزخ نیز پایدار می‌مانند و از تأثیر مرگ و حیات مصون‌اند.

جمع‌بندی نهایی

این نوشتار نشان داد که اقتدارات انسانی در سه سطح نفسانی، متوسط و ربانی تقسیم‌بندی می‌شوند. برد کوتاه، شامل سحر، جادو و علوم غریبه، به دلیل وابستگی به نفس خبیث، ناپایدار و غالباً حرام است. در مقابل، بردهای متوسط و ربانی، که از طریق قرب الهی حاصل می‌شوند، پایدار و مقدس‌اند. قرآن کریم سحر را به‌عنوان واقعیتی نفسانی تأیید می‌کند، اما در برابر اعجاز الهی باطل می‌داند. علم دینی باید با پرورش عالمان ربانی و تقویت آینده‌نگری، توانایی مقابله با اقتدارات نفسانی و عرفان‌های کاذب را داشته باشد. این اثر بر لزوم بازگشت به اقتدارات ربانی و دوری از روش‌های نفسانی تأکید دارد تا جامعه اسلامی از آسیب‌های سحر، جادو و شیادی مصون بماند.