متن درس

پدیده‌های پنهانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۸۴)

دیباچه

این نوشتار به تبیین و تحلیل آیات ابتدایی سوره انعام و مضامین مرتبط با جایگاه انسان، ملائکه، جنیان و انبیا در نظام هستی می‌پردازد. با نگاهی عمیق به حکمت الهی در انتخاب پیامبران از جنس بشر، این اثر در پی آن است که رابطه انسان با موجودات غیبی و نقش معرفت در این ارتباط را روشن سازد. هدف، ارائه نگرشی جامع به مفاهیم قرآنی است که انسان را به سوی کمال و شناخت حقیقت رهنمون می‌سازد، چنان‌که گویی دریچه‌ای به سوی آسمان معرفت گشوده می‌شود.

بخش یکم: تبیین حکمت الهی در انتخاب پیامبران انسانی

تفسیر آیات سوره انعام

آیات ابتدایی سوره انعام، چون نوری که از میان تاریکی‌های جهل می‌تابد، به تبیین رابطه انسان با حقیقت الهی و محدودیت‌های معرفتی کافران می‌پردازد. این آیات، با ظرافتی بی‌مانند، حکمت الهی در انتخاب پیامبران از جنس بشر را آشکار می‌سازند.

آیه هفتم سوره انعام

وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ

ترجمه: و اگر ما بر تو کتابی بر کاغذ نازل می‌کردیم و آن را با دست‌هایشان لمس می‌کردند، باز کافران می‌گفتند: این جز جادویی آشکار نیست.

این آیه به تقاضای کافران برای دریافت کتابی مادی و ملموس اشاره دارد، گویی آن‌ها حقیقت را در قفس محسوسات محبوس می‌دانستند. اما حتی اگر چنین کتابی نازل می‌شد، محدودیت معرفتی آن‌ها مانع پذیرش حقیقت می‌گشت. کافران، به دلیل نگرش مادی‌گرایانه، هر پدیده غیرعادی را به سحر نسبت می‌دادند، که نشان از فقدان دانش عمیق و ناتوانی در فهم حقایق متافیزیکی دارد. سحر، در فرهنگ آن زمان، به مثابه چتری بود که هر ناشناخته‌ای را زیر سایه خود جای می‌داد.

آیه هشتم سوره انعام

وَقَالُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ ۖ وَلَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ

ترجمه: و گفتند: چرا فرشته‌ای بر او نازل نشده است؟ و اگر فرشته‌ای نازل می‌کردیم، کار تمام می‌شد و دیگر به آن‌ها مهلت داده نمی‌شد.

کافران، به جای پذیرش پیامبر انسانی، خواستار فرستاده‌ای از جنس ملائکه بودند، گویی گمان می‌کردند حقیقت تنها در قالب موجوداتی غیرمادی آشکار می‌شود. خداوند در پاسخ، با لطافتی چون نسیم رحمت، حکمت انتخاب پیامبر انسانی را تبیین می‌کند. نزول فرشته، به معنای قضاوت فوری و پایان مهلت توبه بود، که با رحمت الهی سازگار نیست. این آیه، چون آینه‌ای روشن، نشان می‌دهد که انتخاب پیامبر از جنس بشر، فرصتی برای هدایت تدریجی انسان‌هاست.

آیه نهم سوره انعام

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ

ترجمه: و اگر او را فرشته قرار می‌دادیم، قطعاً به‌صورت مردی درمی‌آوردیم و باز همان چیزی را که بر خود مشتبه می‌کنند، بر آن‌ها مشتبه می‌کردیم.

خداوند، با لطف بی‌کران خود، حتی در صورت نزول فرشته، آن را به شکل انسانی درمی‌آورد تا پیوندی میان پیامبر و بشر برقرار شود. این آیه، چون گوهری درخشان، لطف الهی در هم‌جنسی پیامبر با انسان‌ها را نشان می‌دهد. کافران، به دلیل تعصب و پیش‌داوری، حتی در صورت مشاهده فرشته‌ای به شکل انسان، در دام ابهام و تردید گرفتار می‌شدند.

آیه دهم سوره انعام

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ

ترجمه: و به‌راستی پیامبران پیش از تو مورد استهزا قرار گرفتند، پس آنچه را که به آن استهزا می‌کردند، گریبان کسانی را که مسخره می‌کردند، گرفت.

این آیه، چون هشداری از دل تاریخ، به سنت استهزای پیامبران اشاره دارد. انکار حقیقت، گویی بومرنگی است که به سوی استهزاکنندگان بازمی‌گردد و عذابی را نصیبشان می‌سازد که نتیجه انتخابشان است.

جمع‌بندی بخش یکم

آیات سوره انعام، چون چراغی در مسیر هدایت، حکمت الهی در انتخاب پیامبران انسانی را روشن می‌سازند. این انتخاب، رحمتی است که فرصت توبه و کمال را به بشر ارزانی می‌دارد. کافران، به دلیل محدودیت معرفتی، حقیقت را به سحر یا توهم فروکاستند، اما خداوند با لطف بی‌کران خود، پیامبرانی از جنس بشر برگزید تا هدایت، چون نسیمی نرم، در دل انسان‌ها نفوذ کند.

بخش دوم: جایگاه انسان و رابطه با موجودات غیبی

انسان به‌عنوان خلیفه الهی

انسان، چون گوهری در تاج خلقت، در نظام هستی جایگاهی ویژه دارد. این جایگاه، به دلیل ظرفیت‌های وجودی اوست که امکان ارتباط با موجودات غیبی و دستیابی به کمال را فراهم می‌آورد. انبیا، به‌عنوان نمایندگان این جایگاه والا، از جنس بشر برگزیده شده‌اند تا پیوندی معنوی میان انسان و حقیقت الهی برقرار سازند.

تفاوت جنیان و ملائکه

جنیان و ملائکه، چون دو بال متفاوت در نظام هستی، جایگاه‌هایی متمایز دارند. جنیان، موجوداتی هستند که حتی افراد غیرمحبوب می‌توانند آن‌ها را تسخیر کنند، اما تسخیر ملائکه، چون قله‌ای رفیع، تنها برای محبوبین الهی دست‌یافتنی است. این تمایز، نشان از برتری معنوی ملائکه دارد که مستقیماً در خدمت اراده الهی‌اند.

تسخیر جنیان، گاه با علوم خاصی چون سحر ممکن است، اما تسخیر ملائکه نیازمند معرفتی عمیق و تقرب به خداوند است. این تفاوت، چون خطی میان زمین و آسمان، مرز میان امور مادی و متعالی را ترسیم می‌کند.

دولت انسان و دولت ملائکه

در عالم ناسوت، انسان چون پادشاهی است که بر سرزمین اختیار خود فرمانروایی می‌کند. این اختیار، فرصتی است برای کمال‌یابی و کسب معرفت الهی. اما در عالم برزخ، ملائکه چون حاکمانی عادل، نظام را اداره می‌کنند. انبیا در این عالم، نقش تصدی و یاری‌رسانی به مؤمنان دارند، اما حاکمیت اصلی از آن ملائکه است.

این تفاوت، چون تمایز میان روز و شب، نشان‌دهنده دو مرحله از حیات انسان است: ناسوت، عرصه عمل و اختیار، و برزخ، ساحت تجلی حقایق و عدالت الهی. انسان در ناسوت، چون کشاورزی است که بذر اعمال خود را می‌کارد و در برزخ، میوه‌های آن را درو می‌کند.

نقش معرفت در ارتباط با موجودات غیبی

معرفت، چون کلیدی زرین، درهای ارتباط با موجودات غیبی را می‌گشاید. این معرفت، فراتر از معلومات ظاهری، درکی شهودی از حقایق هستی است که از طریق تزکیه نفس و تقرب به خداوند به دست می‌آید. انسان با این معرفت، چون پرنده‌ای که از قفس ماده آزاد شده، می‌تواند با ملائکه ارتباطی معنوی برقرار سازد.

معلومات، هرچند لازم‌اند، اما چون پوسته‌ای خالی، برای کمال کافی نیستند. علم حقیقی، چون نوری در دل، انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد و او را از محدودیت‌های حسی رها می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

انسان، به‌عنوان خلیفه الهی، دارای ظرفیت‌هایی است که او را به سوی ارتباط با موجودات غیبی و دستیابی به کمال سوق می‌دهد. تمایز میان جنیان و ملائکه، تفاوت میان ناسوت و برزخ، و نقش معرفت در این مسیر، چون نقشه‌ای راهنما، جایگاه انسان در نظام هستی را روشن می‌سازند. این بخش، چون آینه‌ای، بازتاب‌دهنده عظمت انسان و مسئولیت او در برابر حقیقت است.

بخش سوم: انبیا و جایگاه والای انسانی

انبیا به‌عنوان الگوی کمال

انبیا، چون ستارگانی در آسمان هدایت، راه کمال را به انسان نشان می‌دهند. آن‌ها، با اتصال به منبع وحی، از محدودیت‌های مادی و نفسانی آزادند و ویژگی‌هایی چون امنیت، هدایت و عدم آلودگی به ظلم، آن‌ها را از دیگران متمایز می‌سازد. در آیات ۸۳ تا ۹۰ سوره انعام، خداوند به تبار انبیا اشاره می‌کند که با ایمان خالص، چون قله‌هایی رفیع، به درجات عالی دست یافته‌اند.

هر یک از انبیا، چون گوهری یکتا، خصوصیاتی ویژه داشتند. داود و سلیمان، اگرچه پدر و پسر بودند، هر یک راهی متمایز در خدمت به حقیقت پیمودند. این تنوع، چون باغی پر از گل‌های گوناگون، زیبایی وحدت در کثرت را نشان می‌دهد.

نقد موانع کمال در علم دینی

علم دینی، چون نهری زلال، باید انسان را به سوی حقیقت رهنمون سازد، اما گاه موانعی چون وابستگی به دنیا و خودنمایی، این جریان را تیره می‌سازد. انبیا، با شعار «إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ»، از هرگونه وابستگی مادی آزاد بودند و تنها خدانمایی را سرلوحه خویش قرار دادند. وابستگی به مردم و طمع به دنیا، چون زنجیری بر پای روح، انسان را از پرواز به سوی کمال بازمی‌دارد.

خودنمایی، چون نقابی بر چهره حقیقت، انسان را از اصالت دور می‌کند. انبیا، به جای خودنمایی، خدانمایی می‌کردند و این خلوص، آن‌ها را به قله‌های رفیع هدایت رساند. علم دینی باید از این دو عیب پاک شود تا به جایگاه والای وارثان انبیا دست یابد.

جمع‌بندی بخش سوم

انبیا، چون مشعل‌دارانی در مسیر کمال، راه را برای انسان‌ها روشن می‌سازند. علم دینی، برای تحقق جایگاه وارثان انبیا، باید از موانعی چون وابستگی به دنیا و خودنمایی رها شود. این بخش، چون فراخوانی به سوی اصالت و خلوص، انسان را به بازاندیشی در مسیر خود دعوت می‌کند.

بخش چهارم: ناسوت، برزخ و مسیر معرفت

ناسوت: عرصه اختیار و عمل

عالم ناسوت، چون زمینی حاصلخیز، عرصه‌ای است برای کاشت بذر اعمال و کسب معرفت. انسان در این عالم، چون باغبانی است که با اختیار خود، آینده خویش را رقم می‌زند. این اختیار، فرصتی بی‌مانند برای کمال‌یابی و پیوند با حقیقت الهی است.

در ناسوت، همه چیز از جنس انسان است: پیامبر، امام، قاتل و مقتول. این هم‌جنسی، چون پلی میان انسان و حقیقت، امکان ارتباط و هدایت را فراهم می‌سازد. ارزش یک لحظه در ناسوت، چون گوهری گران‌بها، به هزاران سال در آخرت می‌ارزد، زیرا این عالم، ساحت عمل و اختیار است.

برزخ: ساحت ملائکه و تجلی حقایق

در عالم برزخ، ملائکه چون فرمانروایان عادل، نظام را اداره می‌کنند. انبیا و اولیا، چون یارانی وفادار، به مؤمنان یاری می‌رسانند، اما حاکمیت اصلی از آن ملائکه است. برزخ، چون آینه‌ای که حقایق اعمال را بازمی‌تاباند، ساحت تجلی عدالت الهی است.

انسان در برزخ، با ملائکه مواجه می‌شود و پرسش‌هایی چون «مَنْ رَبُّكَ» از او پرسیده می‌شود. این پرسش، نه به زبان عربی، بلکه به زبان حقیقت است که قلب انسان باید آن را پاسخ دهد. معرفت، چون کلیدی است که این پاسخ را ممکن می‌سازد.

معرفت و علم حقیقی

معرفت، چون نوری در دل، انسان را از تاریکی‌های جهل رها می‌سازد. این معرفت، فراتر از معلومات ظاهری، درکی شهودی از حقایق هستی است که انسان را به سوی ارتباط با ملائکه و انبیا رهنمون می‌سازد. علم حقیقی، چون جویباری زلال، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند، در حالی که معلومات، چون پوسته‌ای خشک، تنها ظاهری از دانش را به نمایش می‌گذارند.

انسان با معرفت، چون پرنده‌ای که بال‌هایش را گشوده، می‌تواند به سوی آسمان حقیقت پرواز کند. این معرفت، او را قادر می‌سازد تا موجودات غیبی را درک کند و با آن‌ها پیوندی معنوی برقرار سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

ناسوت و برزخ، چون دو مرحله از سفر انسان به سوی حقیقت، هریک نقشی ویژه در مسیر کمال ایفا می‌کنند. ناسوت، عرصه اختیار و عمل، و برزخ، ساحت تجلی حقایق است. معرفت، چون مشعلی فروزان، انسان را در این سفر یاری می‌رساند و او را به سوی کمال و ارتباط با حقیقت رهنمون می‌سازد.

بخش پنجم: نقد موانع در مسیر علم دینی

وابستگی به دنیا و طمع

وابستگی به دنیا، چون زنجیری بر پای روح، انسان را از پرواز به سوی حقیقت بازمی‌دارد. انبیا، با شعار «اجر من جز بر خدا نیست»، از هرگونه طمع به دنیا آزاد بودند. علم دینی، اگر به طمع آلوده شود، چون نهری گل‌آلود، زلالی خود را از دست می‌دهد.

طمع، حتی اگر به سوی خدا باشد، چون سایه‌ای بر قلب، انسان را از خلوص دور می‌کند. انسان باید چون درختی استوار، ریشه در حقیقت داشته باشد و از طمع به غیر، حتی به بهانه خیرات، بپرهیزد.

خودنمایی و تظاهر

خودنمایی، چون نقابی بر چهره حقیقت، انسان را از اصالت دور می‌سازد. انبیا، به جای خودنمایی، خدانمایی می‌کردند و این خلوص، آن‌ها را به قله‌های هدایت رساند. علم دینی باید از تظاهر و فیلم‌بازی رها شود تا چون آینه‌ای صاف، حقیقت را بازتاب دهد.

انسان، چون بازیگری که نقش خود را بازی می‌کند، نباید به تظاهر گرفتار شود. او باید چون خورشیدی باشد که نور خود را بی‌ریا به جهان می‌تاباند.

جمع‌بندی بخش پنجم

علم دینی، چون گوهری گران‌بها، باید از آلودگی‌های طمع و خودنمایی پاک شود. انبیا، با خلوص و خدانمایی، الگویی برای این پاکسازی ارائه داده‌اند. این بخش، چون هشداری به سوی اصالت، علم دینی را به بازاندیشی در مسیر خود دعوت می‌کند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، با تبیین آیات سوره انعام و مضامین مرتبط با جایگاه انسان، ملائکه، جنیان و انبیا، چون نقشه‌ای راهنما، مسیر کمال را روشن ساخت. حکمت الهی در انتخاب پیامبران انسانی، فرصتی برای هدایت تدریجی بشر فراهم آورده است. انسان، به‌عنوان خلیفه الهی، با کسب معرفت و رهایی از موانعی چون طمع و خودنمایی، می‌تواند به سوی حقیقت پرواز کند. علم دینی، برای تحقق جایگاه وارثان انبیا، باید از آلودگی‌های مادی پاک شود و چون جویباری زلال، به سوی هدایت جامعه جاری گردد.

این اثر، چون آینه‌ای که حقیقت را بازتاب می‌دهد، انسان را به بازاندیشی در مسیر خود و پیوند با موجودات غیبی دعوت می‌کند. باشد که این تبیین، گامی در جهت شناخت حقیقت و کمال باشد.