متن درس
زن و زندگی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه نهم
مقدمه
کتاب «زن و زندگی» با الهام از درس‌گفتارهای عالمانه، به بررسی جایگاه والای زنان در اسلام و نقد چالش‌های اجتماعی و تاریخی مرتبط با آنان می‌پردازد. این اثر، با رویکردی علمی و اخلاقی، درصدد است تا با بازخوانی دقیق منابع دینی و تاریخی، تحریفات و بدفهمی‌های موجود را اصلاح کرده و راهکارهایی عملی برای ارتقای منزلت زنان در جامعه اسلامی ارائه دهد. از دفاع از ساحت پیامبر اکرم (ص) و همسران ایشان تا تبیین نقش دولت در تسهیل ازدواج و تأکید بر ارزش معنوی اعمال زنان، این کتاب به‌گونه‌ای نظام‌مند به مسائل بنیادین می‌پردازد.
بخش اول: مظلومیت پیامبر اکرم (ص) و همسران ایشان
هجمه‌های تاریخی علیه پیامبر (ص)
پیامبر اکرم (ص)، این گوهر تابناک عالم خلقت، در طول تاریخ با اتهامات ناروایی مواجه بوده‌اند که ریشه در اغراض دشمنان دین دارد. این هجمه‌ها، که گاه با تحریفات تاریخی و گاه با شبهات اخلاقی همراه بوده، نه‌تنها در زمان حیات ایشان، بلکه تا به امروز ادامه یافته است. از جمله این اتهامات، نسبت‌های نادرست درباره ازدواج‌های پیامبر (ص) است که با هدف تخریب شخصیت والای ایشان مطرح شده‌اند. این اتهامات، که گاه با مقایسه‌های ناصواب با شخصیت‌های تاریخی دیگر همراه است، فاقد پشتوانه معتبر بوده و تنها به قصد تضعیف جایگاه نبوی طرح گردیده‌اند.
اهداف متعالی ازدواج‌های پیامبر (ص)
ازدواج‌های پیامبر اکرم (ص) نه از سر هوس، بلکه با اهدافی متعالی چون اتحاد قبایل عرب و تقویت پیوندهای اجتماعی صورت گرفته است. این ازدواج‌ها، که در بستری از حکمت و مصلحت انجام شد، به تحکیم وحدت امت نوپای اسلامی یاری رساند. برخلاف آنچه برخی مخالفان ادعا کرده‌اند، این پیوندها نمایانگر درایت سیاسی و اجتماعی پیامبر (ص) در مدیریت جامعه‌ای پراکنده و متفرق بود.
نقد روایات جعلی درباره همسران پیامبر (ص)
برخی روایات که همسران پیامبر (ص) را با ویژگی‌های منفی توصیف کرده‌اند، فاقد اعتبار و ساخته دشمنان اسلام است. این روایات، که گاه با اغراض سیاسی و فرقه‌ای تقویت شده‌اند، با هدف کاهش منزلت پیامبر (ص) و همسران ایشان، به‌ویژه حضرت خدیجه (س)، شکل گرفته‌اند. این تحریفات، که در برخی منابع تاریخی نفوذ کرده‌اند، با اصول عقلی و نقلی سازگار نبوده و نیازمند بازنگری دقیق‌اند.
دفاع از جایگاه حضرت خدیجه (س)
حضرت خدیجه (س)، این بانوی والامقام، به‌عنوان همسر وفادار و فداکار پیامبر (ص) جایگاهی بی‌مانند در تاریخ اسلام دارد. پیامبر (ص) بارها از ایشان با اشک و ستایش یاد کرده‌اند، چنان‌که نام ایشان قلب نبی را به تپش وامی‌داشت. شبهه بیوه بودن ایشان پیش از ازدواج با پیامبر (ص) فاقد سند معتبر بوده و ساخته دشمنان است. این اتهامات، که گاه به قصد کاهش منزلت حضرت زهرا (س) مطرح شده، با منابع معتبر شیعی و سنی در تضاد است. حضرت خدیجه (س) نمونه‌ای از پاکدامنی و فضیلت بود که با فداکاری خود، پایه‌های اولیه اسلام را استوار ساخت.
نقد روایات غیرمستند درباره عایشه
برخی روایات که عایشه را زیباترین همسر پیامبر (ص) معرفی کرده‌اند، از منظر تاریخی و سندی قابل نقدند. لقب «حمیره» (به معنای سرخ‌روی) که به وی نسبت داده شده، در فرهنگ عرب به معنای زیبایی نیست و نباید به‌عنوان معیاری برای برتری تلقی شود. این روایات، که گاه با اغراض سیاسی تقویت شده‌اند، با هدف ایجاد تمایز ناصواب میان همسران پیامبر (ص) طرح گردیده و فاقد اعتبار لازم‌اند.
ریاضت پیامبر (ص) در زندگی مشترک
پیامبر اکرم (ص) با وجود شرایط دشوار زندگی با برخی همسران، با صبر و بردباری، نمونه‌ای بی‌نظیر از اخلاق کریمانه را به نمایش گذاشتند. این ویژگی، که ریشه در عظمت روحی و معنوی ایشان دارد، نشان‌دهنده توانایی پیامبر (ص) در مدیریت چالش‌های زندگی خانوادگی با حکمت و بزرگواری است.
نکات کلیدی:
- پیامبر اکرم (ص) در برابر هجمه‌های تاریخی با مظلومیت مواجه بوده‌اند.
- ازدواج‌های پیامبر (ص) با اهداف متعالی چون اتحاد امت اسلامی انجام شده است.
- روایات جعلی درباره همسران پیامبر (ص) فاقد اعتبار و ساخته دشمنان است.
- حضرت خدیجه (س) نمونه پاکدامنی و فداکاری است و شبهات علیه ایشان بی‌اساس‌اند.
- پیامبر (ص) با صبر و اخلاق کریمانه، الگویی برای زندگی خانوادگی ارائه داده‌اند.
بخش دوم: نقش دولت در ساماندهی ازدواج
وظیفه دولت در تسهیل ازدواج
دولت، به‌عنوان نهاد حاکمیتی، موظف است با بهره‌گیری از داده‌های ثبت‌شده در نهادهای رسمی نظیر ثبت احوال و اسناد، بستری نظام‌مند برای معرفی افراد آماده ازدواج فراهم آورد. این اقدام، که می‌تواند از طریق پایگاه‌های داده جامع انجام شود، فرآیند انتخاب همسر را تسهیل کرده و به کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی یاری می‌رساند. دولت باید بدون دخالت مستقیم، اطلاعات شفافی درباره افراد آماده ازدواج ارائه دهد تا انتخاب آگاهانه ممکن گردد.
نقد وضعیت کنونی انتخاب همسر
فقدان اطلاعات شفاف درباره افراد آماده ازدواج، یکی از موانع اصلی در تشکیل خانواده است. در نبود سازوکاری نظام‌مند، جوانان از شناخت دقیق گزینه‌های مناسب محروم‌اند. این خلأ، که ریشه در نبود مدیریت کلان دارد، فرآیند ازدواج را با دشواری‌های فراوان مواجه ساخته است.
پیامدهای نبود نظام‌مندی در ازدواج
عدم وجود سازوکار مناسب برای ازدواج، به گسترش فساد، فحشا و جرایم اجتماعی منجر می‌شود. هنگامی که افراد به دلیل نبود اطلاعات کافی از تشکیل خانواده محروم می‌مانند، جامعه با آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی متعددی مواجه می‌شود. دولت باید با ایفای نقش خود، این معضلات را کاهش دهد.
نکات کلیدی:
- دولت موظف است بستری نظام‌مند برای تسهیل ازدواج فراهم آورد.
- فقدان اطلاعات شفاف، مانعی جدی در تشکیل خانواده است.
- نبود سازوکار مناسب، به گسترش ناهنجاری‌های اجتماعی منجر می‌شود.
بخش سوم: ارزش معنوی اعمال زنان
اهمیت قصد قربت در اعمال روزمره
اعمال روزمره زنان، مانند شستن لباس یا آشپزی، اگر با نیت قربت به خدا انجام شود، به عبادت تبدیل می‌شود. این دیدگاه، که ریشه در فقه شیعه و کتاب «لمعه» اثر شهید اول دارد، بر ارزش معنوی نیت الهی تأکید دارد. هنگامی که زنان با نیت قرب الهی به وظایف خود می‌پردازند، اعمالشان از حد خدمت فراتر رفته و به درجه عبادت می‌رسد.
تفاوت خدمت و عبادت
خدماتی که زنان برای خانواده انجام می‌دهند، گرچه ارزشمند است، اما بدون نیت قربت، در حد محبت یا وظیفه باقی می‌ماند. عبادت، نیازمند نیت خالص برای نزدیکی به خداست که ارزش معنوی اعمال را به مرتبه‌ای والا ارتقا می‌دهد.
نکات کلیدی:
- نیت قربت، اعمال روزمره زنان را به عبادت تبدیل می‌کند.
- خدمت بدون نیت قربت، در حد محبت باقی می‌ماند و عبادت تلقی نمی‌شود.
بخش چهارم: بازخوانی طلاق و نقش اقتصادی زنان
نقد فرهنگ نادرست درباره طلاق
باورهای نادرستی مانند «زن باید با لباس عروس وارد خانه شود و با کفن خارج گردد»، از منظر شرعی و عقلی مردود است. طلاق، در مواردی که زندگی مشترک به ظلم و تحقیر منجر می‌شود، راهکاری شرعی و عقلانی است. در فقه شیعه، طلاق به‌عنوان آخرین راه‌حل برای حل تعارضات غیرقابل‌رفع در نظر گرفته شده و نباید به‌عنوان امری مذموم تلقی شود.
استقلال اقتصادی زنان
زنان در جامعه امروزی از توانایی‌های بالایی برای مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی برخوردارند. موفقیت زنان در تحصیل و کار، نشان‌دهنده ظرفیت بالای آنان برای ایفای نقش‌های اجتماعی است. رفع موانع فرهنگی و اجتماعی، به حضور فعال‌تر زنان در عرصه‌های اقتصادی یاری می‌رساند.
نقد فرهنگ کار در جامعه
در برخی اقشار جامعه، فرهنگ کم‌کاری رواج دارد و درآمد بالا اغلب با کار کمتر همراه است. در مقابل، کارهای عمیق و ارزشمند، مانند پژوهش‌های دینی، پاداش مادی کمتری دارند. این نقیصه، که ریشه در ساختارهای نادرست اقتصادی دارد، نیازمند اصلاح است.
قرآن کریم: إِنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى (آل‌عمران: ۱۹۵)
من عمل هیچ عمل‌کننده‌ای از شما را، چه مرد و چه زن، تباه نمی‌کنم.
این آیه بر ارزش برابر عمل صالح زنان و مردان تأکید دارد و نشان‌دهنده عدم تبعیض جنسیتی در پاداش الهی است.
نقد کارهای سطحی و صوری
کارهای صوری و غیرمفید، که گاه با نیت ناصحیح انجام می‌شوند، فاقد ارزش‌اند. این نکته با استناد به آیه زیر تبیین می‌شود:
قرآن کریم: إِنَّ اللَّهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ (یونس: ۸۱)
خداوند عمل مفسدان را اصلاح نمی‌کند.
این آیه بر ضرورت انجام کارهای شایسته و صالح تأکید دارد و کارهای غیرمفید را بی‌ارزش می‌داند.
نکات کلیدی:
- طلاق در موارد ظلم و تحقیر، راهکاری شرعی و عقلانی است.
- زنان از توانایی بالایی برای مشارکت اقتصادی برخوردارند.
- فرهنگ کم‌کاری در جامعه نیازمند اصلاح است.
- کارهای صوری و غیرمفید فاقد ارزش‌اند و باید به کارهای صالح توجه شود.
بخش پنجم: الگوی زندگی خانوادگی پیامبر (ص)
زندگی ساده و متعادل پیامبر (ص)
پیامبر اکرم (ص) با وجود نبود امکانات مدرن، زندگی متعادلی داشتند و بین عبادت و رسیدگی به خانواده توازن برقرار می‌کردند. ایشان گاه پس از اقامه نماز، به سرعت به دیدار همسران خود می‌شتافتند تا وظایف خانوادگی را با دقت ادا کنند.
اولویت حضور در خانواده
حضور طولانی‌مدت در کتابخانه‌ها به بهانه مطالعه، به‌ویژه برای طلاب، می‌تواند به محرومیت خانواده از حضور فرد منجر شود. مطالعه باید در خانه انجام شود تا خانواده از همراهی فرد محروم نگردد.
نکات کلیدی:
- پیامبر (ص) الگویی از زندگی متعادل بین عبادت و خانواده ارائه داده‌اند.
- حضور در کنار خانواده، اولویت بیشتری نسبت به مطالعه در خارج از خانه دارد.
بخش ششم: مشاغل متناسب با شأن زنان
مشاغل زنان در صدر اسلام
در جامعه بدوی صدر اسلام، زنان به مشاغلی نظیر نخ‌ریسی و قالی‌بافی مشغول بودند. این مشاغل، که با شرایط آن زمان سازگار بود، در عصر حاضر به دلیل آسیب‌های جسمانی و عدم تناسب با شأن زنان، غیرمناسب تلقی می‌شوند.
تقسیم‌بندی مشاغل
مشاغل به سه دسته تقسیم می‌شوند: مشاغل مشترک بین زنان و مردان، مشاغل اختصاصی زنان (مانند جراحی زنان و زایمان) و مشاغل اختصاصی مردان (مانند رانندگی وسایل نقلیه سنگین). این تقسیم‌بندی بر اساس شأن و توانایی‌های هر جنس تنظیم شده است. برای مثال، فروش طلا یا پزشکی زنان باید به زنان واگذار شود تا حریم و شأن آنان حفظ گردد.
نقد حضور مردان در مشاغل زنانه
حضور مردان در مشاغلی مانند پزشکی زنان، غیرشرعی و غیراخلاقی است. این امور باید به زنان واگذار شود تا حریم خصوصی حفظ گردد. در مقابل، مشاغل سنگین مانند رانندگی تریلی برای زنان مناسب نیست و باید به مردان سپرده شود.
روایت: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «زن ریحانه است، نه قهرمانه.»
این روایت بر ضرورت اختصاص مشاغل متناسب با شأن و لطافت زنان تأکید دارد.
نکات کلیدی:
- مشاغل صدر اسلام برای زنان امروزی غیرمناسب‌اند.
- مشاغل باید بر اساس شأن و توانایی‌های زنان و مردان تقسیم‌بندی شوند.
- حضور مردان در مشاغل زنانه مانند پزشکی زنان، غیرشرعی است.
بخش هفتم: احترام به والدین، به‌ویژه مادر
اهمیت احترام به والدین
احترام به والدین، به‌ویژه مادر، از اصول بنیادین اسلام است. بی‌توجهی به والدین، مانع استجابت دعاست.
قرآن کریم: وَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ (إسراء: ۲۳)
به آنان [والدین] اف نگویید.
این آیه بر اهمیت احترام عملی و زبانی به والدین تأکید دارد و بی‌احترامی را عملی ناپسند و مانع فیض الهی معرفی می‌کند.
پیامدهای بی‌احترامی به والدین
بی‌توجهی به والدین، حتی پس از مرگ آنان، به سلب توفیق منجر می‌شود. دعا و خیرات برای والدین درگذشته، از وظایف فرزندان است که به حفظ پیوند معنوی با آنان یاری می‌رساند.
روایت: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «از امتم کسانی که دعایشان مستجاب نمی‌شود، کسانی‌اند که به والدین خود بی‌احترامی می‌کنند.»
نکات کلیدی:
- احترام به والدین، به‌ویژه مادر، از اصول بنیادین اسلام است.
- بی‌توجهی به والدین، مانع استجابت دعا و سلب توفیق می‌شود.
بخش هشتم: زندگی عاشقانه و رفتار کریمانه با زنان
نقد فرهنگ اجرت‌المثل
مفهوم اجرت‌المثل، که وظایف زنان در خانه را به کارگری تقلیل می‌دهد، توهین به شأن زنان است. زندگی مشترک باید بر اساس مشارکت برابر و محبت متقابل باشد، نه نگاه مادی به وظایف زنان. این دیدگاه با اصول فقهی و اخلاقی اسلام همخوانی دارد که زن و مرد را شریک برابر در زندگی مشترک می‌داند.
زندگی مشترک عاشقانه
زندگی مشترک باید با عاطفه و احترام متقابل همراه باشد. نگاه مادی به وظایف زنان، ارزش معنوی زندگی را کاهش می‌دهد و به جای آن، باید رابطه‌ای عاشقانه و محترمانه ترویج شود.
رفتار کریمانه با زنان
رفتار کریمانه، که ریشه در نیت خالص دارد، حتی در کارهای روزمره ارزشی والا می‌یابد. این رفتار، که در سیره پیامبر (ص) به وضوح دیده می‌شود، الگویی برای زندگی خانوادگی است.
قرآن کریم: مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا (حدید: ۲۲)
هیچ مصیبتی در زمین و در جان‌های شما رخ نمی‌دهد، مگر آنکه پیش از آفرینش آن در کتابی ثبت شده است.
روایت: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «اگر کسی به بوته‌ای آب دهد، مانند آن است که به تشنه‌ای آب داده باشد.»
این روایت بر ارزش نیت خالص در اعمال روزمره تأکید دارد.
نکات کلیدی:
- اجرت‌المثل، توهین به شأن زنان و مغایر با مشارکت برابر است.
- زندگی مشترک باید بر پایه محبت و احترام متقابل باشد.
- رفتار کریمانه، ارزش اعمال روزمره را به مرتبه عبادت ارتقا می‌دهد.
جمع‌بندی نهایی
کتاب «زن و زندگی» با نگاهی جامع و عمیق به جایگاه زنان در اسلام، به نقد تحریفات تاریخی، فرهنگ‌های نادرست اجتماعی و اقتصادی و رفتارهای غیراخلاقی پرداخته و راهکارهایی عملی برای بهبود وضعیت زنان در جامعه اسلامی ارائه می‌دهد. از دفاع از ساحت پیامبر اکرم (ص) و همسران ایشان تا تأکید بر نقش دولت در تسهیل ازدواج، ارزش معنوی اعمال زنان با نیت قربت، اصلاح نگاه به طلاق و ایجاد مشاغل متناسب با شأن زنان، این اثر به‌گونه‌ای نظام‌مند به مسائل بنیادین می‌پردازد. احترام به والدین، به‌ویژه مادر، و ترویج زندگی عاشقانه و کریمانه، از دیگر محورهای کلیدی این کتاب است که می‌تواند به‌عنوان راهنمایی برای پژوهش‌های آکادمیک و سیاست‌گذاری‌های اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. این اثر، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات معتبر، الگویی والا از زندگی اسلامی را ترسیم می‌کند که در آن زنان نه‌تنها شریک برابر، بلکه ریحانه‌ای ارزشمند در کانون خانواده و جامعه‌اند.
با نظارت صادق خادمی