متن درس
زن و زندگی: بازتابی از سیره معصومین علیهم‌السلام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 10)
مقدمه
کتاب حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دهم)، به بررسی جایگاه زن در زندگی خانوادگی و اجتماعی از منظر تعالیم اسلامی و سیره معصومین علیهم‌السلام می‌پردازد. این اثر با نگاهی عمیق به آیات قرآن کریم، روایات، و اصول اخلاقی، به تبیین الگویی متعادل و شایسته برای زندگی خانوادگی و نقش زنان در جامعه می‌نشیند. هدف این نوشتار، ارائه دیدگاهی جامع و کاربردی است که ضمن پایبندی به اصالت دینی، با نیازهای جامعه امروزی و اصول علمی مدرن هم‌راستا باشد. ساختار کتاب در بخش‌های مختلف، از رفتار در خانواده تا نقش اجتماعی زنان، با تأکید بر پاکیزگی، شادی، و عدالت طراحی شده است تا راهنمایی برای زیست مؤمنانه و متعادل ارائه دهد.
بخش اول: رفتار شایسته در خانواده
زیبایی و نشاط در زندگی خانوادگی
زیباترین شیوه زندگی، که در حدیث شریف «فَاجْمَلُوا فِی الطَّلَب» به آن اشاره شده، دعوتی است به زیستن با شادی، نشاط، و پاکیزگی. این حدیث، که به معنای «زیباترین زندگی را برگزینید» تفسیر می‌شود، بر لزوم تعادل میان امور معنوی و مادی تأکید دارد. زندگی شایسته، زندگی‌ای است که در آن شادی و نشاط در تعاملات خانوادگی جاری باشد. طلبه، به‌عنوان الگویی در جامعه، باید در خانه با همسر و فرزندان خود با خنده و شوخ‌طبعی رفتار کند و از عبوسی و چهره‌ای گرفته که به سردی روابط منجر می‌شود، پرهیز نماید. این دیدگاه ریشه در سیره معصومین علیهم‌السلام دارد که زندگی را با نشاط و تعامل مثبت با خانواده پیوند داده‌اند.
شادی در خانواده، مانند نسیمی است که فضای خانه را طراوت می‌بخشد. طلبه‌ای که با چهره‌ای عبوس وارد خانه می‌شود، نه‌تنها به روابط خانوادگی آسیب می‌رساند، بلکه از الگوی معصومین علیهم‌السلام که با سادگی و شادی زیست می‌کردند، فاصله می‌گیرد. این نشاط، با ورزش، عبادت، و حضور فعال در کنار خانواده تکمیل می‌شود و به استحکام پیوندهای عاطفی کمک می‌کند.
پاکیزگی و آراستگی ظاهری
پاکیزگی و آراستگی، نه‌تنها نشانه احترام به خود و دیگران است، بلکه در فرهنگ اسلامی به‌عنوان بخشی از ایمان معرفی شده است. طلبه باید در ظاهر خود، از لباس گرفته تا دندان و ناخن، پاکیزه و آراسته باشد، همان‌گونه که عروسی در روز عروسی‌اش با دقت و زیبایی آماده می‌شود. این آراستگی، که با حدیث «النَّظَافَةُ مِنَ الإِیمَان» هم‌خوانی دارد، الگویی برای جامعه است و نشان‌دهنده اهتمام به ارزش‌های اسلامی در زندگی روزمره است.
برخی ظواهر نامناسب، مانند عمامه‌ای که به‌درستی بسته نشده، نه‌تنها از زیبایی ظاهری می‌کاهد، بلکه به جایگاه طلبه به‌عنوان نماینده علم دینی آسیب می‌رساند. آراستگی، مانند آیینه‌ای است که شخصیت و تعهد فرد را بازتاب می‌دهد و در جامعه، الگویی از نظم و زیبایی اسلامی را ترویج می‌کند.
الگوگیری از سیره معصومین علیهم‌السلام
سیره معصومین علیهم‌السلام، الگویی کامل برای زندگی متعادل است. ایشان با ساده‌زیستی، پاکیزگی، و مشارکت در امور خانه، نمونه‌ای از زیست مؤمنانه ارائه داده‌اند. به‌عنوان مثال، روایت شده است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام «يَحْتَبُ وَيَسْتَقِي وَيَكْنُس»، یعنی هیزم می‌آورد، آب می‌کشید، و خانه را جارو می‌کرد. این سیره، طلبه را به مشارکت فعال در امور خانه و ساده‌زیستی دعوت می‌کند تا به‌عنوان الگویی شایسته در جامعه شناخته شود.
ساده‌زیستی معصومین، مانند چشمه‌ای زلال، زندگی را از پیچیدگی‌ها و تجملات غیرضروری پاک می‌کند و به آن صفا و معنویت می‌بخشد. این الگو، طلاب را به تعادل میان معنویت و مادیات هدایت می‌کند.
پرهیز از سخت‌گیری غیرضروری
برخی برداشت‌های نادرست از دینداری، مانند امتناع از تفریح و شادی به بهانه حفظ عدالت یا دینداری، به دین و روابط خانوادگی آسیب می‌رساند. به‌عنوان مثال، طلبه‌ای که از حضور در کنار دریا به بهانه حفظ عدالت خودداری می‌کند، نه‌تنها از نعمت‌های حلال بهره نمی‌برد، بلکه به روابط خانوادگی خود آسیب می‌زند. قرآن کریم در آیه قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ (الأعراف: 32) بر بهره‌مندی از نعمت‌های حلال تأکید دارد: «بگو: چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟»
این دیدگاه، مانند چراغی در تاریکی، راه را از خشک‌مقدسی به سوی زیست متعادل و شاد هدایت می‌کند.
بخش دوم: نقش زن در خانه‌داری
مشارکت مردان در امور خانه
یکی از ظلم‌های رایج در برخی خانواده‌ها، عدم مشارکت مردان در امور خانه است. برخی مردان، با نگاهی طلبکارانه، همسر خود را صرفاً خدمتکار خانه می‌دانند و از انجام وظایف خانگی، مانند جارو کردن یا آماده‌سازی غذا، خودداری می‌کنند. این رفتار، نه‌تنها به روابط خانوادگی آسیب می‌رساند، بلکه با سیره معصومین علیهم‌السلام در تضاد است. روایت شده که امیرالمؤمنین علیه‌السلام «يَحْتَبُ وَيَسْتَقِي وَيَكْنُس»، یعنی در امور خانه مشارکت فعال داشت.
مشارکت مردان در کارهای خانه، مانند بذری است که در خاک خانواده کاشته می‌شود و میوه آن، همکاری و محبت است. این مشارکت، به کاهش فشارهای روانی و جسمانی بر زنان و تقویت حس برابری در خانواده می‌انجامد.
سیره حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها
سیره حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، که «تَطْحَنُ وَتَعْجِنُ وَتَخْبِزُ» (آرد می‌کرد، خمیر می‌ساخت، و نان می‌پخت)، نمونه‌ای از تعادل میان وظایف خانوادگی و معنوی است. زندگی ساده و پاکیزه ایشان، الگویی برای خانواده‌های امروزی است که در آن زن و مرد به‌صورت متقابل در امور خانه مشارکت دارند. این سیره، نشان‌دهنده جایگاه زن به‌عنوان شریک برابر در زندگی خانوادگی است.
زندگی حضرت زهرا، مانند باغی ساده اما پربار، نشان‌دهنده زیبایی در سادگی و مشارکت است که به صفا و معنویت خانه می‌افزاید.
نقد نگاه کارگری به زنان
نگاه برخی مردان که زنان را صرفاً خدمتکار خانه می‌دانند، به کرامت انسانی زن آسیب می‌رساند. ایده‌هایی مانند «اجرت‌المثل» برای زنان در خانه، به جای ارتقای جایگاه زن، او را به کارگری تقلیل می‌دهد. زن در اسلام، بانوی خانه و مدیر داخلی خانواده است، نه عمله‌ای که برای وظایفش مزد دریافت کند. قرآن کریم در آیه وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ (البقرة: 228) بر حقوق متقابل زن و مرد تأکید دارد: «و زنان را همانند وظایفی که بر عهده دارند، حقوقی است به شایستگی.»
این دیدگاه، مانند پلی است که زن و مرد را در جایگاه برابر به هم پیوند می‌دهد و از نگاه ابزاری به زن پرهیز می‌کند.
بخش سوم: زن و نقش اجتماعی
تبعیض در اشتغال زنان
یکی از چالش‌های اساسی در جوامع اسلامی، تبعیض در دسترسی زنان به فرصت‌های شغلی است. بسیاری از زنان، به‌ویژه آنان که سرپرست خانوار هستند، با موانعی مانند دستمزد کمتر و انتظارات غیرمنطقی، مانند انجام وظایف خانگی در محیط کار، مواجه می‌شوند. این تبعیض، با اصول اسلامی که بر پاداش بر اساس تلاش تأکید دارند، در تضاد است. قرآن کریم در آیه لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى (النجم: 39) می‌فرماید: «برای انسان جز آنچه کوشیده است، نیست.»
رفع تبعیض در اشتغال، مانند کلیدی است که درهای عدالت اجتماعی را به روی زنان می‌گشاید و به توسعه جامعه کمک می‌کند.
بازتعریف نقش حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
نگاه تقلیل‌گرایانه به حضرت زینب سلام‌الله‌علیها به‌عنوان صرف پرستار، جایگاه والای ایشان را محدود می‌کند. حضرت زینب، فرمانده و میدان‌دار کربلا، نمونه‌ای از شجاعت، مدیریت بحران، و ایفای نقش‌های اجتماعی و سیاسی است. پرستاری، هرچند شغلی شریف است، اما نمی‌تواند تمامی ابعاد شخصیت ایشان را بازتاب دهد.
حضرت زینب، مانند ستاره‌ای در آسمان کربلا، با شجاعت و حکمت خود، الگویی برای زنان امروزی در حضور فعال در جامعه است.
بخش چهارم: جایگاه زن در قرآن کریم
تفسیر آیه «فَاضْرِبُوهُنَّ»
آیه وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ (النساء: 34) به معنای «و زنانی که از نافرمانی‌شان بیم دارید، آنان را اندرز دهید و در بستر از ایشان دوری کنید و آنان را بزنید» تفسیر می‌شود. با این حال، «ضرب» در این آیه به معنای تنبیه بدنی خشن نیست، بلکه باید در چارچوب اخلاقی و شرعی، به‌عنوان آخرین راه‌حل و با رعایت اصول اخلاقی تفسیر شود. این تفسیر با آیه وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً (الروم: 21) هم‌راستاست: «و از نشانه‌های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا به آنان آرامش یابید و میان شما دوستی و مهربانی قرار داد.»
این تفسیر، مانند جریانی زلال، روابط خانوادگی را از خشونت به سوی مودت و رحمت هدایت می‌کند.
بخش پنجم: پرهیز از ظلم به زنان
عدالت در روابط خانوادگی
قرآن کریم در آیه وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ (فصلت: 46) می‌فرماید: «و پروردگار تو به بندگان ستم نمی‌کند.» این آیه، بر پرهیز از هرگونه ظلم، به‌ویژه در روابط خانوادگی، تأکید دارد. خشونت خانگی، مانند تهدید یا تنبیه غیرمنطقی، با اصول اسلامی در تضاد است و به سلامت خانواده آسیب می‌رساند. به‌عنوان مثال، مردی که با تهدید همسر خود به خشونت، او را از ابراز احساسات بازمی‌دارد، به ظلم آشکار دست می‌زند.
عدالت در خانواده، مانند پایه‌ای است که بنای زندگی را استوار می‌سازد و از فروپاشی آن جلوگیری می‌کند.
بخش ششم: تعادل میان تولید و مصرف
کار و مصرف متعادل
قرآن کریم در آیه كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (الطور: 19) می‌فرماید: «بخورید و بیاشامید، گوارایتان باد به پاداش آنچه انجام می‌دادید.» این آیه بر تعادل میان کار و مصرف تأکید دارد. مصرف بدون تلاش، به بیماری و ناکامی منجر می‌شود، در حالی که کار و تولید، به سلامت جسمی و روانی انسان کمک می‌کند.
این تعادل، مانند ترازویی است که زندگی را از افراط و تفریط حفظ می‌کند و به آن معنا و پویایی می‌بخشد.
بخش هفتم: رفع حساسیت‌های نادرست به زنان
برابری ارزشی زن و مرد
قرآن کریم در آیه إِنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى (آل عمران: 195) می‌فرماید: «من کار هیچ کارگری از شما را، چه مرد و چه زن، تباه نمی‌کنم.» این آیه بر برابری ارزشی زن و مرد در برابر خدا تأکید دارد. حساسیت‌های غیرمنطقی جامعه نسبت به زنان، که ریشه در پیش‌داوری‌ها و سنت‌های نادرست دارد، به روابط اجتماعی آسیب می‌رساند.
رفع این حساسیت‌ها، مانند پاکسازی آینه‌ای است که تصویر واقعی انسانیت را بازتاب می‌دهد و به کاهش تبعیض‌های جنسیتی کمک می‌کند.
نگاه متعادل به جنسیت
از منظر فیزیولوژیکی و روان‌شناختی، انسان ابتدا انسان است و سپس به زن یا مرد تقسیم می‌شود. این دیدگاه، هویت انسانی را مقدم بر هویت جنسیتی می‌داند و بر لزوم نگاه متعادل به جنسیت تأکید دارد. حساسیت‌های غیرمنطقی، مانند ترس از تعامل با زنان به بهانه حفظ دینداری، به روابط اجتماعی و سلامت روان جامعه آسیب می‌رساند.
این نگاه متعادل، مانند پلی است که انسان‌ها را فارغ از جنسیت به هم پیوند می‌دهد و جامعه را به سوی عدالت و انسجام هدایت می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
کتاب «زن و زندگی» با الهام از تعالیم قرآنی و سیره معصومین علیهم‌السلام، الگویی جامع و متعادل برای زیست خانوادگی و اجتماعی ارائه می‌دهد. این اثر، با تأکید بر شادی، پاکیزگی، مشارکت در امور خانه، و رفع تبعیض‌های جنسیتی، به دنبال اصلاح رفتارهای خانوادگی و اجتماعی است. نقدهای عالمانه به چالش‌های فرهنگی، مانند نگاه کارگری به زنان یا حساسیت‌های غیرمنطقی به جنسیت، نشان‌دهنده عمق نگاه این اثر به مسائل روز جامعه است. این دیدگاه‌ها، ضمن حفظ اصالت اسلامی، با اصول علمی مدرن در روان‌شناسی و جامعه‌شناسی هم‌راستا هستند و می‌توانند راهنمایی برای زیست مؤمنانه و متعادل در جامعه امروزی باشند.