متن درس

زن و زندگی: تأملاتی در آزادی، پوشش و مسائل اجتماعی-دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه شانزدهم

مقدمه

مفهوم آزادی، به‌ویژه در پیوند با جایگاه زن در جامعه، از موضوعات بنیادین در گفتمان‌های دینی و اجتماعی است. این کتاب، با نگاهی عمیق و تحلیلی به ساختار آزادی در جوامع اسلامی، به بررسی پوشش، مسائل پزشکی مانند سزارین و مسئولیت‌های اجتماعی و دینی می‌پردازد. آزادی، چونان جویباری است که مسیرش را عرف، فرهنگ و باورهای جامعه تعیین می‌کند؛ بی‌قالب و ساختار، به سیلابی بی‌هدف بدل می‌شود..

بخش نخست: آزادی و پوشش در چارچوب اجتماعی و دینی

تعریف آزادی در پرتو عرف جامعه

آزادی، مفهومی است که باید در بستر ساختارها و ویژگی‌های هر جامعه تعریف شود. در جوامع اسلامی، آزادی صورتی دیگرگونه دارد تا در جوامع غیراسلامی. این تفاوت، نه‌تنها در گستره‌های جغرافیایی، بلکه در فضاهای گوناگون چون خیابان و منزل نیز نمود می‌یابد. همان‌گونه که نسیمی در دشت و کوهستان به گونه‌ای متفاوت می‌وزد، آزادی نیز در هر مکان و زمان، قالب خاص خود را می‌طلبد. در کشورهای اسلامی، آزادی باید با در نظر گرفتن اصول دینی و عرف اجتماعی تعریف شود، در حالی که در جوامع غیراسلامی، ممکن است معیارهای دیگری حاکم باشد.

انواع پوشش و تمایز آن با حجاب

در متون دینی، سه نوع پوشش برای زنان شناسایی شده است: پوشش میان زن و مرد، پوشش در برابر محارم، و پوشش اجتماعی. این پوشش‌ها، هر یک کارکردی خاص دارند و نباید با مفهوم رایج حجاب یکسان انگاشته شوند. حجاب، به‌گونه‌ای که در گفتمان عمومی فهم می‌شود، گاه مفهومی غیردینی تلقی می‌گردد که بیش از اندازه بر آن تأکید شده است. زن باید پوشیده باشد، اما اصرار افراطی بر جزئیات، چونان باری سنگین بر دوش جامعه، ممکن است به واکنش‌هایی ناخواسته منجر شود. همانند کشاورزی که با فشار بیش از حد بر خاک، آن را از باروری بازمی‌دارد، تأکید بیش از حد بر پوشش می‌تواند به رهایی کامل از آن و سبک‌سری در جامعه بینجامد.

نقش عقل و دین در تأمین حقوق بشر

حقوق بشر، که آزادی یکی از ارکان آن است، باید توسط عقل یا دین تأمین گردد. این امر، مشروط به وجود دانشمندانی است که دین را به‌درستی فهمیده و تفسیر کنند. عقل و دین، چونان دو بال، جامعه را به سوی تعادل و عدالت رهنمون می‌سازند. اما این تعادل، نیازمند شناخت دقیق و عالمانه است تا از افراط و تفریط پرهیز شود.

پوشش تنگ یا گشاد: مسئله‌ای واقعی یا ذهنی؟

در گفت‌وگوهای اجتماعی، پرسش‌هایی درباره تنگ یا گشاد بودن پوشش مطرح می‌شود. آیا پوشش تنگ به خودی خود ناپسند است؟ پوشش، در ذات خود، پوشاننده است و نباید با نگاه خیره مورد قضاوت قرار گیرد. همان‌گونه که جامه‌ای گشاد ممکن است دیده شود، جامه‌ای تنگ نیز می‌تواند پوشاننده باشد. حساسیت بیش از حد به این جزئیات، گاه از نوعی آلرژی اجتماعی یا حتی سادیسم روانی نشئت می‌گیرد که جامعه را به سوی قضاوت‌های نادرست سوق می‌دهد.

برای نمونه، اگر فردی جامه‌ای گشاد چون لحاف بر تن کند، آیا کلفتی یا نازکی آن به‌راستی قابل تشخیص است؟ حتی مردان با عبا و قبا، که پوششی سنتی و گشاد دارند، از این منظر تفاوتی ندارند. این حساسیت‌ها، چونان بیماری‌ای است که جامعه را به آلرژی و واکنش‌های غیرضروری دچار کرده است. در متون فقهی، مانند کتاب «سطر المرأة»، هیچ اشاره‌ای به تنگ یا گشاد بودن پوشش نیست؛ این تمایزات، ساخته ذهن‌های حساس و آلرژیک است.

تبرج: خودنمایی یا مسئله‌ای فراتر؟

مفهوم «تبرج» در قرآن کریم، که در آیه‌ای از سوره نور آمده است، به معنای خودنمایی و اطوار ریختن است، نه صرفاً کلفتی یا نازکی پوشش. این مفهوم، در باب تفعل و تدریج قرار دارد و بر فاعلیت فرد تأکید می‌کند. تبرج، به معنای خود را به نمایش گذاشتن و جلب توجه غیرضروری است، نه صرفاً پوشیدن جامه‌ای تنگ یا نازک.

قرآن کریم: وَقُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغْضُضُوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (سوره نور، آیه ۳۰).
ترجمه: و به مردان با ایمان بگو دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند که این برای آنان پاکیزه‌تر است، زیرا خدا به آنچه می‌کنند آگاه است.

این آیه، مردان را به فرو نهادن دیده و حفظ پاکدامنی دع неподانکرده و تأکید می‌کند که فشار بر دیگران برای رعایت پوشش، می‌تواند به رهایی کامل از آن منجر شود. همان‌گونه که بادی تند، شاخه‌ای را می‌شکند، فشار بیش از حد بر پوشش نیز می‌تواند به نتایج معکوس بیانجامد.

عرفیت جوامع و تفاوت‌های آزادی

عرف جوامع، تعیین‌کننده مدل‌های آزادی است. در جامعه‌ای که دین‌باوری حاکم است، آزادی در چارچوب اصول دینی تعریف می‌شود، در حالی که در جوامع غیرمذهبی، معیارهای دیگری حاکم است. حتی در میان جوامع اسلامی، تفاوت‌هایی وجود دارد؛ آزادی در کشورهای شیعی با کشورهای اهل سنت متفاوت است. این تفاوت‌ها، چونان رنگ‌های گوناگون یک نقش، نیازمند قالب‌سازی دقیق و متناسب با باورها و عقاید جامعه است.

مسئولیت پوشش: فرد، خانواده یا دولت؟

یکی از پرسش‌های بنیادین این است که مسئولیت حفاظت از پوشش بر عهده کیست؟ آیا فرد مسئول است، خانواده، جامعه، یا دولت؟ هیچ‌یک از این‌ها به‌صورت قانونمند تعریف نشده‌اند. علم دینی نیازمند تحقیق و پژوهش عمیق‌تر است تا این مسئولیت‌ها را روشن سازد. اکنون، دولت‌ها در بسیاری از موارد به کدخدای امور بدل شده‌اند، در حالی که باید قالب‌های آزادی و مسئولیت به‌گونه‌ای تعریف شوند که تعادل اجتماعی حفظ گردد.

نتیجه‌گیری بخش نخست

آزادی و پوشش، مفاهیمی به‌هم‌پیوسته‌اند که نیازمند تعریف دقیق در بستر عرف و باورهای جامعه‌اند. تمایز میان پوشش و حجاب، نقد حساسیت‌های افراطی به جزئیات پوشش، و تأکید بر وزانت و تعادل، از محورهای اصلی این بخش است. علم دینی باید با تلاش مستمر، قالب‌های آزادی را برای جوامع مختلف تدوین کند تا از تنش‌های اجتماعی جلوگیری شود.

بخش دوم: آزادی زنان و مسائل پزشکی در چارچوب دینی

آزادی بدون ساختار: مفهومی مهمل

آزادی بدون ساختار و قالب، چونان کشتی بی‌سکان است که به هر سو رانده می‌شود. در برخی جوامع، آزادی تا مرز برهنگی پیش می‌رود و نگاه کردن به آن جرم تلقی می‌شود. اما در جامعه اسلامی، چنین تعریفی از آزادی با اصول دینی سازگار نیست. آزادی باید در قالب‌های مشخص و آزمایش‌شده تعریف شود تا از هرج‌ومرج اجتماعی جلوگیری گردد.

سزارین و حریم دینی

یکی از مصادیق آزادی در حوزه مسائل پزشکی، موضوع سزارین است. در برخی موارد، زنان به دلیل حضور پزشک مرد در عمل سزارین، دچار آسیب‌های روانی شدید می‌شوند. این امر، از منظر دینی، حرام و غیرجایز است. وجود زنان باسواد و متخصص در جامعه، این امکان را فراهم می‌کند که چنین اعمالی توسط پزشکان زن انجام شود تا حریم دینی و روانی زنان حفظ گردد.

قالب‌سازی آزادی و مسئولیت‌ها

آزادی، بدون قالب‌های مشخص، به گفتارهای بی‌اساس و تنش‌زا منجر می‌شود. باید قالب‌هایی مستند و آزمایش‌شده برای آزادی تعریف شود. برای مثال، آیا مسئولیت پوشش بر عهده خود زن است، خانواده، یا جامعه؟ این پرسش‌ها نیازمند پاسخ‌های علمی و دینی است که هنوز به‌طور کامل تدوین نشده‌اند.

چالش‌های اجتماعی و نبود قانونمندی

نبود قوانین روشن در زمینه پوشش و آزادی، جامعه را به سوی تصمیم‌گیری‌های خودسرانه و آشوبناک سوق می‌دهد. این وضعیت، چونان زمینی بی‌کشت است که هر کس به دلخواه خود در آن بذری می‌پاشد. باید قوانینی مشخص و مبتنی بر عقل و دین تدوین شود تا جامعه به سوی تعادل و نظم حرکت کند.

نقش علم دینی در حل مسائل

علم دینی، چونان چراغی است که راه را در تاریکی مسائل اجتماعی روشن می‌کند. دانشمندان دینی باید با تلاش بی‌وقفه، قالب‌های آزادی، پوشش و مسئولیت‌های اجتماعی را تدوین کنند. این امر، نیازمند کار بیست‌وچهارساعته و پژوهش‌های عمیق است تا پاسخ‌هایی روشن و کاربردی ارائه شود.

مثال هنرپیشگان: نیاز به دستورالعمل‌های روشن

هنرپیشگان، به‌عنوان بخشی از جامعه، گرفتار نبود دستورالعمل‌های روشن‌اند. همان‌گونه که یک هنرپیشه برای ساخت فیلم به لوگویی نیاز دارد که مسیر را نشان دهد، مردم نیز به قالب‌های مشخص برای آزادی و پوشش نیاز دارند. بدون این قالب‌ها، تلاش‌ها به هدر می‌رود و نتایج نادرست به بار می‌آید.

نتیجه‌گیری بخش دوم

آزادی در حوزه‌های پزشکی و اجتماعی، نیازمند قالب‌های دینی و علمی است. مسئله سزارین، نمونه‌ای از چالش‌های آزادی در چارچوب دینی است که با تربیت متخصصان زن و تدوین قوانین روشن، قابل حل است. علم دینی باید با تلاش مستمر، این مسائل را روشن سازد تا جامعه به سوی تعادل و نظم پیش رود.

جمع‌بندی نهایی

کتاب «زن و زندگی» با تأمل در مفاهیم آزادی، پوشش و مسائل پزشکی، به دنبال ارائه چارچوبی نظام‌مند برای فهم این موضوعات در جوامع اسلامی است. آزادی، چونان جویباری است که نیازمند مسیرهای مشخص و قالب‌های مستند است تا به مقصد برسد. تمایز میان پوشش و حجاب، نقد حساسیت‌های افراطی، و تأکید بر نقش علم دینی در تدوین قالب‌های آزادی، از محورهای اصلی این نوشتار است. مسئله سزارین، به‌عنوان نمونه‌ای از چالش‌های عملی، نشان‌دهنده ضرورت حفظ حریم دینی و روانی زنان است. این کتاب، دعوتی است به پژوهشگران و دانشمندان دینی برای بازسازی ساختارهای اجتماعی و دینی با دقت علمی، تا جامعه‌ای متعادل و قانونمند شکل گیرد.