متن درس

زن و زندگی: تبیین جایگاه ولایت فقیه در اداره امور اجتماعی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه‌ی ۲۳

مقدمه

مباحث مرتبط با ولایت فقیه و نقش آن در اداره امور جامعه اسلامی، از موضوعات بنیادین فقه شیعی است که با رویکردی عقلانی و مبتنی بر روایات مورد بررسی قرار گرفته است. این نوشتار به تبیین جایگاه ولایت فقیه در مدیریت کلان اجتماعی می‌پردازد و با نگاهی عمیق به درس‌گفتارهای ارائه‌شده، تلاش دارد مفاهیم کلیدی را با زبانی فاخر و متناسب با فضای پژوهشی برای مخاطبان تحصیل‌کرده ارائه دهد. ساختار این اثر به‌گونه‌ای طراحی شده که ضمن حفظ تمامی جزئیات اصلی، با افزودن تحلیل‌های تکمیلی، به غنای محتوایی آن افزوده شود. آیات قرآنی و روایات با دقت و استناد به منابع معتبر ذکر شده و نکات کلیدی در بخش‌های منظم و شماره‌بندی‌شده ارائه می‌گردد.

بخش اول: تبیین مفهوم و حدود ولایت فقیه

۱. رد ادعای مالکیت فقیه بر اموال و امور شخصی

ولایت فقیه، برخلاف برخی برداشت‌های ناصواب، به معنای دخالت در امور شخصی افراد، مانند اموال یا روابط خانوادگی، نیست. این مفهوم صرفاً به مدیریت امور کلان جامعه معطوف است و هرگونه ادعای تصرف فقیه در دارایی‌ها یا امور خصوصی افراد، از منظر عقل و شرع مردود دانسته شده است. برای مثال، حفظ مال یا تربیت فرزندان بر عهده خود افراد یا سرپرستان قانونی آن‌هاست و فقیه در این حوزه‌ها دخالتی ندارد، مگر در مواردی که اجرای احکام شرعی ایجاب کند.

۲. تمایز ولایت تکوینی معصومان و ولایت فقیه

ولایت تکوینی معصومان (ع)، که ریشه در مقامات معنوی و الهی ایشان دارد، با ولایت فقیه، که به اداره امور ظاهری و اجتماعی محدود است، تفاوت بنیادین دارد. معصومان به دلیل عصمت و ارتباط خاص با خداوند، توانایی تصرف در امور غیبی و باطنی را دارا هستند، درحالی‌که ولایت فقیه صرفاً در چارچوب اجرای احکام شرعی و مدیریت اجتماعی تعریف می‌شود.

قرآن کریم: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤْتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمْ رَٰكِعُونَ (المائدة: ۵۵)

ترجمه: ولیّ شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده‌اند، همان کسانی که نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند.

۳. تعریف مجاری امور در ولایت فقیه

مجاری امور به حوزه‌های کلان اجتماعی اشاره دارد که شامل اجرای حدود، قصاص، دیات و مدیریت جامعه است. این امور از سوی خداوند به افراد عادی واگذار نشده و مسئولیت آن‌ها بر عهده فقیه قرار گرفته است. این حوزه‌ها از امور شخصی مانند مالکیت یا خانواده متمایز هستند.

قرآن کریم: وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ (المائدة: ۴۵)

ترجمه: و هر کس به آنچه خدا نازل کرده حکم نکند، آنان همان ستمگرانند.

بخش دوم: ضرورت و مبانی ولایت فقیه در زمان غیبت

۴. لزوم وجود مرجع صالح در زمان غیبت

در زمان غیبت امام معصوم (ع)، سه گزینه برای اداره جامعه مطرح است: هرج‌ومرج، واگذاری امور به ظالمان، یا سپردن مسئولیت به فقها به‌عنوان ورثه انبیا. عقل و شرع، گزینه سوم را تأیید می‌کند، زیرا خداوند تکلیف را از جامعه برنداشته و فقها به‌عنوان عالمان دین، صالح‌ترین گزینه برای مدیریت جامعه هستند.

قرآن کریم: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِى كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولًا أَنِ ٱعْبُدُوا۟ ٱللَّهَ وَٱجْتَنِبُوا۟ ٱلطَّٰغُوتَ (النحل: ۳۶)

ترجمه: و به‌راستی در هر امتی پیامبری برانگیختیم که خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید.

۵. جایگاه علما به‌عنوان ورثه انبیا

علما، به استناد روایات، وارثان انبیا و افضل از بنی‌اسرائیل دانسته شده‌اند. در غیاب معصومان، هیچ گروهی شایسته‌تر از عالمان دین برای اداره جامعه وجود ندارد.

روایت: «العلماء ورثة الأنبیاء»

ترجمه: علما وارثان پیامبرانند.

قرآن کریم: يَرْفَعِ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ مِنكُمْ وَٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْعِلْمَ دَرَجَٰتٍ (المجادلة: ۱۱)

ترجمه: خداوند کسانی را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که دانش داده شده‌اند به درجاتی بالا می‌برد.

۶. رد هرج‌ومرج یا واگذاری امور به ظالمان

واگذاری امور جامعه به ظالمان یا پذیرش هرج‌ومرج در زمان غیبت، خلاف عقل و شرع است. خداوند تکلیف را از جامعه برنداشته و عالمان دین را به‌عنوان بهترین گزینه برای مدیریت امور معرفی کرده است.

قرآن کریم: وَٱعْتَصِمُوا۟ بِحَبْلِ ٱللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا۟ (آل عمران: ۱۰۳)

ترجمه: و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.

بخش سوم: اصول و معیارهای ولایت فقیه

۷. ولایت فقیه به‌عنوان اصل بدیهی دیانت

ولایت فقیه، به‌عنوان یک اصل عقلانی و شرعی، نیازی به مباحثه ندارد. این اصل با تواتر معنوی در روایات تأیید شده و ریشه در ضرورت اداره جامعه بر اساس احکام الهی دارد.

روایت: «العلماء ورثة الأنبیاء»

ترجمه: علما وارثان پیامبرانند.

۸. رد تصرف فقیه در اموال مردم

فقیه به‌دنبال تصرف در اموال مردم نیست، بلکه نقش او مدیریت مجاری امور، مانند اجرای حدود یا بازگرداندن مال دزدیده‌شده به صاحبش، است.

قرآن کریم: وَلَا تَأْكُلُوٓا۟ أَمْوَٰلَكُم بَيْنَكُم بِٱلْبَٰطِلِ (البقرة: ۱۸۸)

ترجمه: و اموالتان را در میان خود به ناحق نخورید.

۹. تفاوت اجرای احکام توسط معصوم و فقیه

معصوم به دلیل عصمت ممکن است احکامی صادر کند که برای دیگران قابل فهم نباشد، اما فقیه باید بر اساس ملاکات شرعی و قانونی عمل کند. اگر فقیه از این چارچوب خارج شود، فاسق محسوب شده و از منصب خود خلع می‌گردد.

قرآن کریم: وَمَن يُشَاقِقِ ٱلرَّسُولَ مِنۢ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ ٱلْهُدَىٰ وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ ٱلْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِۦ مَا تَوَلَّىٰ (النساء: ۱۱۵)

ترجمه: و هر کس پس از آنکه هدایت برایش روشن شد با پیامبر مخالفت ورزد و از راه مؤمنان پیروی نکند، او را به سوی آنچه روی آورده واگذاریم.

۱۰. ضرورت سپردن امور به عالم اعلم، اقدر، و اعدل

در نبود معصوم، امور جامعه باید به عالمی سپرده شود که اعلم، اقدر، و اعدل باشد، حتی اگر فاقد ظواهر سنتی مانند عمامه باشد، مشروط بر اینکه فاسق نباشد.

قرآن کریم: إِنَّ ٱللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا۟ ٱلْأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهْلِهَا (النساء: ۵۸)

ترجمه: خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بازگردانید.

جمع‌بندی نهایی

ولایت فقیه، به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین فقه شیعی، نقشی محوری در حفظ نظام اجتماعی و اجرای احکام الهی در زمان غیبت ایفا می‌کند. این مفهوم، که ریشه در عقل و شرع دارد، نه تنها از هرج‌ومرج یا واگذاری امور به ظالمان جلوگیری می‌کند، بلکه با سپردن مسئولیت به عالمان صالح، زمینه‌ساز تحقق عدالت و نظم در جامعه است. تمایز میان ولایت تکوینی معصومان و ولایت ظاهری فقها، تأکید بر اجرای احکام شرعی در چارچوب عقل و قانون، و انتخاب عالم اعلم، اقدر، و اعدل، از جمله اصول کلیدی این بحث است. این اثر، با تکیه بر آیات قرآنی و روایات، بر ضرورت مدیریت صالح جامعه و پرهیز از انحرافات تأکید دارد و راه را برای فهمی عمیق‌تر از جایگاه ولایت فقیه در اداره امور اجتماعی هموار می‌سازد.