متن درس

زن و زندگی: بازخوانی انتقادی جایگاه زن و مرد در پرتو آیه 34 سوره نساء

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه پنجاه و یکم

مقدمه

کتاب حاضر، با محوریت تحلیل آیه 34 سوره نساء، به بازخوانی جایگاه زن و مرد در بستر تاریخی و اجتماعی می‌پردازد. این اثر با رویکردی انتقادی و علمی، به بررسی تفاسیر سنتی از این آیه پرداخته و با تأکید بر عقل و تخصص، نگاهی نوین به مفهوم برابری جنسیتی در چارچوب اسلامی ارائه می‌دهد.. این اثر با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات ادبی، در عین حفظ ماهیت علمی، به دنبال ایجاد گفتمانی نوین در زمینه روابط زن و مرد است.

بخش اول: نقد مفهوم سرپرستی مردان بر زنان

متن و ترجمه آیه

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ

قرآن کریم: مردان بر زنان سرپرستی دارند، به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی دیگر برتری داده و نیز به دلیل آنکه از اموالشان خرج کرده‌اند.

تحلیل مفهوم قوامون

مفهوم «قوامون» در آیه موردنظر، در تفاسیر سنتی به معنای برتری مطلق مردان بر زنان تلقی شده است. با این حال، این برداشت در پرتو عقل و تخصص امروزی قابل نقد است. برای نمونه، چگونه می‌توان پذیرفت که یک جوان شانزده‌ساله، به صرف مرد بودن، بر مادر شصت‌ساله خود سرپرستی داشته باشد؟ چنین تفسیری نه‌تنها با منطق همخوانی ندارد، بلکه در بستر اجتماعی کنونی، که زنان از استقلال اقتصادی و اجتماعی برخوردارند، غیرقابل دفاع است.

در تحلیل جامعه‌شناختی، مفهوم قوامون به شرایط تاریخی زمان نزول آیه بازمی‌گردد، جایی که مردان به دلیل دسترسی به منابع اقتصادی و قدرت بدنی، نقش سرپرست را بر عهده داشتند. در جوامع پیشامدرن، این نقش به دلیل ساختارهای اجتماعی و اقتصادی آن زمان، معنا داشت. اما در دنیای مدرن، که زنان نیز در عرصه‌های اقتصادی، علمی و اجتماعی مشارکت فعال دارند، تعمیم این مفهوم به معنای برتری ذاتی مردان، نادرست و غیرمنطقی است. این دیدگاه با رویکردهای تفسیری نوین، که بر تحلیل تاریخی و اجتماعی آیات تأکید دارند، همسو است.

بخش دوم: بازخوانی مفهوم فضیلت در پرتو برابری

تحلیل عبارت بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ

عبارت «بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ» در تفاسیر سنتی به برتری ذاتی مردان بر زنان تفسیر شده است. با این حال، این برداشت با عقل و منطق سازگار نیست. مرد بودن به‌خودی‌خود فضیلتی به همراه ندارد، همان‌گونه که زن بودن نیز به‌تنهایی ملاک برتری نیست. تفاوت‌های فیزیولوژیکی، مانند توانایی باروری زنان یا قدرت بدنی مردان، نمی‌توانند معیار فضیلت باشند، بلکه این تفاوت‌ها در خدمت تکامل متقابل زن و مرد قرار دارند.

به عنوان مثال، زیبایی یک زن یا توانایی یک مرد در برخی امور، به‌تنهایی نمی‌تواند ملاک برتری باشد. فضیلت در این آیه به برتری‌های اجتماعی و اقتصادی در بستر تاریخی نزول اشاره دارد، نه به برتری ذاتی یک جنس بر جنس دیگر. در دنیای کنونی، که معیارهای فضیلت به دانش، توانایی و مشارکت اجتماعی وابسته است، این تفسیر سنتی دیگر کارایی ندارد.

بخش سوم: مکمل بودن زن و مرد: بنیان زندگی مشترک

تحلیل مکمل بودن

زن و مرد، به مثابه دو بال پرنده‌ای هستند که در پرواز زندگی مشترک، یکدیگر را تکمیل می‌کنند. این دیدگاه، برخلاف تفاسیر سنتی که مردان را قوام بر زنان می‌دانند، بر همکاری و مشارکت برابر تأکید دارد. برای نمونه، در جوامع مدرن، حرفه‌هایی مانند آشپزی و خیاطی، که زمانی به زنان نسبت داده می‌شد، اکنون توسط مردان نیز انجام می‌شود. بهترین آشپزها و خیاط‌های جهان، چه مرد و چه زن، نشان‌دهنده اشتراکات و توانایی‌های برابر هستند.

تفاوت‌های طبیعی، مانند توانایی باروری زنان یا قدرت بدنی مردان، نه نشانه برتری، بلکه عناصری مکمل در خلقت هستند. برای مثال، همان‌گونه که یک زن با توانایی باروری، حیات بشری را تداوم می‌بخشد، مرد نیز با نقش‌های خود به این تداوم کمک می‌کند. این همکاری متقابل، بنیان زندگی مشترک را تشکیل می‌دهد و نشان‌دهنده آن است که زن و مرد، در کنار یکدیگر، به کمال می‌رسند.

بخش چهارم: نقد مفهوم انفاق و مالکیت اقتصادی

تحلیل عبارت بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ

عبارت «بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ» در آیه به شرایطی اشاره دارد که زنان در جوامع پیشامدرن از مالکیت اقتصادی محروم بودند و وابسته به انفاق مردان بودند. این وضعیت، محصول ساختارهای اجتماعی گذشته است که در آن زنان به دلیل فقدان استقلال اقتصادی، به حمایت مالی مردان وابسته بودند. با این حال، در دنیای مدرن، که زنان مالک اموال خود هستند و شروط ضمن عقد در ازدواج‌ها استقلال آن‌ها را به رسمیت می‌شناسد، این مفهوم دیگر کارایی ندارد.

انفاق، در معنای سنتی خود، به معنای برتری مردان نیست، بلکه نشانه‌ای از شرایط اجتماعی گذشته است. در دنیای کنونی، که زنان در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی مشارکت فعال دارند، تلقی انفاق به‌عنوان نشانه برتری مردان، با اصول عقلانی و تخصصی در روان‌شناسی و جامعه‌شناسی مغایرت دارد.

بخش پنجم: نقد مهریه و عقود سنتی

تحلیل مهریه

مهریه و عقود سنتی، که در برخی جوامع به معنای معامله‌ای برای ازدواج تلقی می‌شوند، از دیدگاه استاد، محصول فرهنگ‌های پیشامدرن هستند که زنان را به‌عنوان کالایی برای خریدوفروش می‌دیدند. این دیدگاه، با اصول زندگی مشترک در دنیای مدرن، که بر پایه عشق و همکاری متقابل استوار است، ناسازگار است.

ازدواج، به مثابه پیمانی عاشقانه و برابر، باید از هرگونه مفهوم معامله‌گونه، مانند مهریه، آزاد باشد. در جوامع پیشرفته، که ازدواج به معنای مشارکت برابر زن و مرد است، مفاهیمی مانند مهریه، که به نوعی به خریدوفروش زنان اشاره دارد، جایگاهی ندارند. این دیدگاه با اصول روان‌شناسی و جامعه‌شناسی مدرن، که بر احترام و برابری در روابط زناشویی تأکید دارند، همخوانی دارد.

بخش ششم: نقد خشونت علیه زنان

متن و ترجمه آیه

وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ

قرآن کریم: و آن زنانی که از نافرمانی آنان بیم دارید، نخست آنان را اندرز دهید و اگر مؤثر نیفتاد، در خوابگاه از ایشان دوری کنید و اگر باز هم اثر نبخشید، آنان را بزنید.

تحلیل خشونت در آیه

دستور «وَاضْرِبُوهُنَّ» در آیه، که به معنای تنبیه زنان در صورت نافرمانی است، در بستر تاریخی خود به حفظ نظم اجتماعی در جوامع پیشامدرن اشاره داشت. با این حال، این دستور در دنیای مدرن، که حقوق بشر و برابری جنسیتی از اصول بنیادین است، غیرقابل اجرا و مغایر با اصول اخلاقی و انسانی است. این بخش از آیه، در برخی موارد، به سوءاستفاده و ظلم علیه زنان منجر شده و حتی به بی‌اعتمادی به دین در میان برخی افراد دامن زده است.

در دنیای کنونی، که خشونت علیه زنان به‌عنوان نقض حقوق بشر محکوم است، چنین دستوری نمی‌تواند توجیهی داشته باشد. این دیدگاه با پیشرفت‌های حقوقی و اجتماعی، که بر احترام و برابری تأکید دارند، همسو است و نشان می‌دهد که تفاسیر سنتی از این آیه باید مورد بازنگری قرار گیرند.

بخش هفتم: حفظ حریم خصوصی در زندگی مشترک

متن و ترجمه آیه

فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ

قرآن کریم: پس زنان شایسته، فرمانبردارند و به پاس آنچه خدا برای آنان حفظ کرده، اسرار شوهرانشان را حفظ می‌کنند.

تحلیل حفظ اسرار

حفظ حریم خصوصی و اسرار خانوادگی، به مثابه گوهری گران‌بها، از عوامل استحکام زندگی مشترک است. این وظیفه، که در آیه به زنان نسبت داده شده، باید به‌صورت متقابل بین زن و مرد رعایت شود. حفظ اسرار خانوادگی، نه‌تنها به اعتماد متقابل کمک می‌کند، بلکه از تضعیف روابط زناشویی جلوگیری می‌کند.

برای نمونه، افشای اسرار خانوادگی در جوامع سنتی، به دلیل ساختارهای اجتماعی بسته، می‌توانست به روابط خانوادگی آسیب برساند. در دنیای مدرن نیز، این اصل همچنان اهمیت دارد، اما باید به‌صورت متقابل بین زن و مرد رعایت شود تا به استحکام زندگی مشترک کمک کند.

بخش هشتم: نسخ عملی آیه در دنیای مدرن

تحلیل نسخ عملی

مفهوم نسخ عملی، به معنای از دست دادن کارایی برخی احکام در بستر اجتماعی و تاریخی جدید، در مورد آیه 34 سوره نساء قابل اعمال است. این آیه، که به شرایط اجتماعی دو هزار سال پیش اشاره دارد، در دنیای مدرن، که زنان از استقلال اقتصادی و اجتماعی برخوردارند، کارایی خود را از دست داده است. مفاهیمی مانند قوامون، انفاق و تنبیه، که در بستر تاریخی خود معنا داشتند، در شرایط کنونی قابل اجرا نیستند.

این دیدگاه، که آیه را توصیفی از شرایط تاریخی می‌داند و نه حکمی الهی برای همه زمان‌ها، با رویکردهای تفسیری تاریخی همخوان است. در دنیای کنونی، که برابری جنسیتی و همکاری متقابل زن و مرد از اصول بنیادین است، این آیه باید در پرتو عقل و تخصص بازخوانی شود.

بخش نهم: نقد برداشت‌های غیرتخصصی از متون دینی

تحلیل نقش عقل و تخصص

تفسیر متون دینی، به مثابه کاوش در معدنی گران‌بها، نیازمند عقل و تخصص است. برداشت‌های غیرتخصصی، که برخی اوقات به خرافات منجر می‌شوند، دین را از اصالت خود دور می‌کنند. برای نمونه، استفاده از دعاها به‌جای تخصص پزشکی، یا توجیهات غیرعلمی در برخی حوزه‌های علم دینی، با اصول عقلانی و علمی مغایرت دارد.

جهان امروز، که بر دانش و تخصص استوار است، نیازمند بازنگری در برداشت‌های سنتی از متون دینی است. این بازنگری، نه‌تنها به فهم عمیق‌تر دین کمک می‌کند، بلکه از تحریف آن در قالب خرافات جلوگیری می‌کند. این دیدگاه با رویکردهای اصلاحی در تفسیر دینی همسو است.

بخش دهم: زن، کعبه وجود و گوهر خلقت

تحلیل جایگاه زن

زن، به مثابه کعبه‌ای مقدس در عالم وجود، جایگاه والایی در خلقت دارد. همان‌گونه که کعبه محور طواف و تقدس است، زن نیز به‌عنوان مادر و شریک زندگی، محور حیات بشری است. این تمثیل، نه‌تنها بر ارزش والای زن تأکید دارد، بلکه نشان‌دهنده نقش محوری او در استمرار حیات و کمال انسانی است.

زن و مرد، به‌عنوان شریک زندگی، باید با احترام و عشق متقابل با یکدیگر رفتار کنند. این دیدگاه، که زن را گوهری گران‌بها در خلقت می‌داند، با اصول روان‌شناسی و جامعه‌شناسی مدرن، که بر احترام و برابری در روابط زناشویی تأکید دارند، همخوانی دارد.

جمع‌بندی نهایی

کتاب «زن و زندگی»، با بازخوانی انتقادی آیه 34 سوره نساء، به تحلیل جایگاه زن و مرد در پرتو عقل و تخصص پرداخته است. این اثر، با نقد تفاسیر سنتی که مفاهیمی مانند قوامون، انفاق و تنبیه را به برتری مطلق مردان نسبت می‌دهند، نشان داده است که این مفاهیم محصول شرایط اجتماعی دو هزار سال پیش هستند و در دنیای مدرن کارایی ندارند. با تأکید بر مکمل بودن زن و مرد، این کتاب راه را برای گفتمانی نوین در زمینه برابری جنسیتی در چارچوب اسلامی هموار می‌سازد. این اثر، با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر و تحلیل‌های علمی، نه‌تنها به فهم عمیق‌تر متون دینی کمک می‌کند، بلکه بر ضرورت بازنگری در برداشت‌های سنتی با رویکردی عقلانی و تخصصی تأکید دارد.