متن درس
زن و زندگی: بازخوانی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه شصتم)
مقدمه
این نوشتار به بازخوانی و تحلیل درس‌گفتار شصتم از مجموعه سخنان عالمان دینی می‌پردازد که با نگاهی عمیق و انسان‌محور، به جایگاه زن و مرد در نظام اجتماعی و الهی، نقش پیامبر اکرم (ص) در حمایت از زنان، مقام والای حضرت زهرا (س)، و امکان نبوت زنان پرداخته است. هدف این نوشتار، تبیین اصول قرآنی و عرفانی در راستای کرامت انسانی و نقد دیدگاه‌های نادرست جنسیتی است، با تأکید بر تکامل زن و مرد به‌جای تقابل.
بخش اول: تکامل انسانی در پرتو نظام الهی
نقد دیدگاه‌های جنسیتی در علم دینی
برخی دیدگاه‌ها در علم دینی، اشتغال زنان به امور اجتماعی را عامل فساد جامعه می‌دانند. این نگاه، که گاه از سوی عالمان ناآگاه مطرح شده، با نقد صریح مواجه است. چنین دیدگاهی با اصل برابری انسانی در نظام خلقت مغایرت دارد. انسان، فارغ از جنسیت، به‌عنوان خلیفه الهی معرفی شده است:
قرآن کریم: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً» (سوره بقره، آیه ۳۰)
و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین خلیفه‌ای قرار می‌دهم.
تقسیم وظایف میان زن و مرد نه بر اساس برتری، بلکه بر پایه همکاری و تکامل صورت می‌گیرد. همان‌گونه که خورشید و ماه، هر یک در مدار خویش، آسمان را روشن می‌کنند، زن و مرد نیز در کنار یکدیگر، جامعه را به سوی کمال می‌برند.
تکامل زن و مرد به‌جای تقابل
زن و مرد، نه مزاحم یکدیگرند و نه زیاده بر هم، بلکه مکمل‌اند. تفاوت‌های زیستی، مانند توانایی زن در بارداری و نقش مرد در باروری، نمونه‌ای از این تکامل است. این رابطه، همانند دو بال پرنده‌ای است که برای پرواز به هماهنگی نیاز دارد. قرآن کریم این پیوند را چنین توصیف می‌کند:
قرآن کریم: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً» (سوره روم، آیه ۲۱)
و از نشانه‌های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میان شما دوستی و مهربانی نهاد.
این آیه بر رابطه‌ای تکاملی و نه رقابتی تأکید دارد، گویی زن و مرد دو نیمه یک کل‌اند که در اتحاد، به کمال می‌رسند.
انسان‌محوری به‌جای جنسیت‌محوری
مفهوم «آدم‌سالاری» و «کمال‌سالاری» جایگزین هرگونه تقسیم‌بندی جنسیتی است. انسانیت، معیار ارزش‌گذاری است و کرامت انسان به تقوای او وابسته است:
قرآن کریم: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ» (سوره حجرات، آیه ۱۳)
گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.
این دیدگاه، همانند جویباری زلال، هرگونه تبعیض جنسیتی را شسته و کرامت ذاتی انسان را برجسته می‌سازد.
جمع‌بندی بخش اول
این بخش با تأکید بر برابری انسانی و تکامل زن و مرد، هرگونه نگاه تبعیض‌آمیز را نفی می‌کند. با استناد به آیات قرآنی، انسان‌محوری به‌جای جنسیت‌محوری ترویج می‌شود و رابطه زن و مرد به‌عنوان مکملی برای رسیدن به کمال الهی ترسیم می‌گردد.
بخش دوم: ازدواج‌های پیامبر اکرم (ص) و زمینه‌های تاریخی
ازدواج‌های پیامبر (ص) با هدف حمایت اجتماعی
ازدواج‌های متعدد پیامبر اکرم (ص) با هدف حمایت از زنان بی‌سرپرست و جلوگیری از تعدی به آنان در جامعه‌ای فاقد قانونمندی انجام شد. در دوران جاهلیت، زنان بی‌سرپرست در معرض آسیب‌های اجتماعی بودند و این اقدام پیامبر، گویی سپری برای حفاظت از این گروه آسیب‌پذیر بود:
قرآن کریم: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» (سوره انبیاء، آیه ۱۰۷)
و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.
این رویکرد، با ارزش‌های اسلامی حمایت از مستضعفان هم‌خوانی دارد و نشان‌دهنده نقش اصلاحی پیامبر در جامعه است.
نقد سوءاستفاده از زنان در جنگ‌های صدر اسلام
سوءاستفاده از زنان و کودکان یتیم در جنگ‌های صدر اسلام، مصداق رفتارهای غیراخلاقی برخی افراد است که با آیه زیر محکوم شده است:
قرآن کریم: «لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (سوره کهف، آیه ۱۰۴)
چه بد است آنچه می‌کردند.
این نقد، گویی آینه‌ای است که زشتی رفتارهای غیرانسانی را در برابر چشمان تاریخ قرار می‌دهد و بر لزوم رعایت اخلاق حتی در شرایط بحرانی تأکید دارد.
دفاع به‌جای جنگ در اسلام
اقدامات پیامبر اکرم (ص) و امام حسین (ع) در مواجهه با دشمنان، دفاعی و نه تهاجمی بوده است. این اصل با آیه زیر تأیید می‌شود:
قرآن کریم: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ» (سوره انفال، آیه ۶۰)
و در برابرشان هرچه در توان دارید از نیرو آماده کنید.
این آیه، آمادگی دفاعی را ترویج می‌کند، نه جنگ‌طلبی. اسلام، همانند درختی است که ریشه در صلح دارد و شاخه‌هایش در دفاع از ارزش‌ها گسترده است.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش با تبیین ازدواج‌های پیامبر (ص) به‌عنوان اقدامی حمایتی، نقد سوءاستفاده‌های جنگی، و تأکید بر دفاع مشروع، نقش اصلاحی اسلام در جامعه جاهلی را نشان می‌دهد. این اقدامات، گویی مشعلی است که تاریکی‌های ظلم را روشن می‌کند.
بخش سوم: مقام حضرت زهرا (س) از منظر عرفانی
جایگاه بی‌همتای حضرت زهرا (س)
حضرت زهرا (س) به‌عنوان اقیانوسی بی‌کران توصیف شده‌اند که محور خلقت و منشأ خیرات‌اند. عنوان «ام‌ابیها» (مادر پدرش) در روایات اسلامی، نشان‌دهنده جایگاه والای ایشان است. این توصیف، گویی نقشی است که بر بوم هستی نگاشته شده و عظمت معنوی ایشان را آشکار می‌سازد.
توسل به حضرت زهرا (س) در دشواری‌ها
توسل به حضرت زهرا (س) در مواقع ناتوانی و دشواری، راهی مؤثر برای کسب فیض الهی است:
قرآن کریم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ» (سوره مائده، آیه ۳۵)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و به‌سوی او وسیله‌ای بجویید.
این توسل، همانند کلیدی است که درهای رحمت الهی را می‌گشاید و انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش با تأکید بر مقام بی‌همتای حضرت زهرا (س) و نقش ایشان به‌عنوان محور خلقت، جایگاه عرفانی و معنوی ایشان را تبیین می‌کند. توسل به ایشان، راهی برای کسب فیض الهی و رفع مشکلات است.
بخش چهارم: نبوت زنان در بستر تاریخی و اجتماعی
امکان نبوت زنان
نبوت، به‌عنوان مقامی انسانی، برای زنان نیز ممکن است، اما مشروط به وجود امنیت اجتماعی است. مقامات معنوی زنان نظیر حضرت مریم (س) و حضرت زهرا (س)، نشان‌دهنده ظرفیت والای زنان در دریافت فیض الهی است. این دیدگاه، گویی بذری است که در خاک امن اجتماع به بار می‌نشیند.
عدم امنیت زنان در جوامع تاریخی و معاصر
نبود امنیت در جوامع تاریخی و حتی معاصر، مانعی برای بروز کامل ظرفیت‌های معنوی و اجتماعی زنان بوده است. این محدودیت‌ها، همانند قفسی است که پرندگان روح زنان را در بند کشیده است.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش با تأیید امکان نبوت زنان و تأکید بر ضرورت امنیت اجتماعی، به ظرفیت‌های والای زنان در دریافت فیض الهی اشاره دارد. رفع موانع اجتماعی، کلید شکوفایی این ظرفیت‌هاست.
بخش پنجم: نقد فرهنگ جاهلی و جایگاه زن
نفی جایگاه زن در فرهنگ جاهلی
در فرهنگ جاهلی اعراب، زنان به‌صورت موجوداتی پنهان و تابو تلقی می‌شدند، گویی سایه‌هایی محو در پس پرده‌های جامعه بودند. اسلام با تأکید بر کرامت انسانی، این فرهنگ را اصلاح کرد:
قرآن کریم: «وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ» (سوره نحل، آیه ۵۸)
و چون یکی از آنان را به [تولد] دختر مژده دهند، چهره‌اش سیاه می‌شود و او خشمگین است.
این آیه، فرهنگ جاهلی را نقد کرده و اصلاح اسلامی را نشان می‌دهد.
نقد تابوی نام بردن از زنان
پرهیز از ذکر نام زنان در فرهنگ سنتی، نشانه تحقیر زنان بود. این عرف، گویی پرده‌ای بود که کرامت زنان را پنهان می‌کرد و با اصول اسلامی مغایرت داشت.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش با نقد فرهنگ جاهلی و عرف‌های نادرست اجتماعی، بر نقش اصلاحی اسلام در ارتقای جایگاه زنان تأکید دارد. این اصلاحات، گویی نسیمی است که غبار تحقیر را از چهره زنان زدوده است.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار با بازخوانی درس‌گفتار شصتم، دیدگاهی جامع و انسان‌محور به جایگاه زن و مرد ارائه داد. با نقد دیدگاه‌های تبعیض‌آمیز در علم دینی، بر اصل تکامل و برابری انسانی تأکید شد. ازدواج‌های پیامبر (ص) به‌عنوان اقدامی حمایتی، مقام بی‌همتای حضرت زهرا (س)، امکان نبوت زنان در شرایط امن، و نقد فرهنگ جاهلی، همگی نشان‌دهنده نگاه اصلاحی اسلام به مسائل جنسیتی است. این مطالب، گویی چراغی است که راه را برای فهم عمیق‌تر کرامت انسانی روشن می‌کند و می‌تواند منبعی ارزشمند برای مطالعات جنسیتی در حوزه علوم اسلامی باشد.