متن درس
خواستگاری و پیوند آغازین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 64)
مقدمه
نهاد خانواده، چونان بنیانی استوار در نظام هستی، نه‌تنها پیوندی میان انسان‌ها برقرار می‌سازد، بلکه به استمرار و تعالی جامعه یاری می‌رساند. این نوشتار، با تکیه بر مبانی فقهی و اخلاقی، به بررسی موضوعات کلیدی چون خواستگاری، ازدواج موقت، استقلال اجتماعی زنان، نسبت اسلام با تجدد، و جایگاه انسانی زن در قرآن کریم می‌پردازد. هدف این اثر، تبیین دقیق و عالمانه این موضوعات با زبانی فاخر و ساختاری نظام‌مند است تا برای مخاطبان متخصص، نوری بر زوایای پنهان این مسائل بتاباند. با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و روایات، این نوشتار می‌کوشد تا دیدگاهی جامع و عادلانه ارائه دهد.
بخش اول: خواستگاری و پیوند آغازین
خواستگاری، به‌سان دروازه‌ای به سوی پیوندی مقدس، آغازگر مسیری است که به تشکیل خانواده می‌انجامد. این بخش، با نگاهی به مبانی فقهی و اخلاقی، به بررسی جایگاه خواستگاری و نقش آن در حفظ کرامت و تعادل روابط زن و مرد می‌پردازد.
ماهیت خواستگاری و جایگاه آن
خواستگاری، چونان پیشنهادی عالمانه و آگاهانه، فرصتی است برای شناخت متقابل و دستیابی به تفاهم در مسیر زندگی مشترک. این فرآیند، که با ابراز میل و گفت‌وگویی معقول آغاز می‌شود، به هر دو طرف امکان می‌دهد تا با آگاهی از ویژگی‌ها و شرایط یکدیگر، تصمیمی شایسته اتخاذ کنند. برخلاف برخی برداشت‌های ناصواب، خواستگاری نه امری یک‌سویه، بلکه حقی دوجانبه است که به زن و مرد تعلق دارد. زن، با لطافت ذاتی خود، می‌تواند خواستار و پیشنهاددهنده باشد و این حق، ریشه در عدالت الهی دارد.
درنگ: خواستگاری، فراتر از رسمی اجتماعی، بستری است برای شناخت آگاهانه و عادلانه، که کرامت و استقلال هر دو طرف را تضمین می‌کند.
نقد برداشت‌های ناصواب از جایگاه زن
برخی دیدگاه‌ها، با استناد به تفاوت‌های جسمانی، زن را در جایگاه پاسخگویی صرف و مرد را در مقام خواستار تعریف کرده‌اند. این برداشت، که گاه با عنوان ضعف جسمانی زن توجیه می‌شود، از منظر علمی و شرعی استوار نیست. نظام آفرینش، زن و مرد را به‌سان دو نیمه مکمل آفریده است، هرکدام با ویژگی‌های منحصربه‌فرد که نه نقصان، بلکه نشانه حکمت الهی است. مقایسه زن و مرد با معیارهای یکسان، چون سنجش دو گوهر متفاوت با یک ترازوست. شجاعت، که گاه به مردان نسبت داده می‌شود، در زنان نیز به‌گونه‌ای دیگر متجلی است، چنان‌که در آیه زیر آمده:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هر کس از شما از دین خود بازگردد، به‌زودی خداوند قومی را می‌آورد که آن‌ها را دوست می‌دارد و آن‌ها نیز او را دوست می‌دارند؛ با مؤمنان فروتن و بر کافران سرفرازند، در راه خدا جهاد می‌کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی‌هراسند. این فضل خداست که به هر کس بخواهد عطا می‌کند و خداوند گشایشگر و داناست.
(سوره مائده، آیه ۵۴)
مصداق این آیه، حضرت خدیجه (س) است که با شجاعت و ایمان، از سرزنش دیگران نهراسید و با ایثار اموال خود در راه اسلام، الگویی بی‌نظیر از اقتدار زنانه ارائه داد.
حق انتخاب زن در خواستگاری
در فرهنگ اسلامی، زن همانند مرد از حق انتخاب برخوردار است. این حق، که در فقه به «اختیار النساء» شناخته می‌شود، به زن اجازه می‌دهد تا خواستار و پیشنهاددهنده باشد. با این حال، فرهنگ غالب در برخی جوامع، این حق را محدود کرده و ابزارهای حقوقی لازم را فراهم نیاورده است. این محدودیت، به زیان هر دو طرف است و به تصمیم‌گیری‌های ناپایدار می‌انجامد.
هدایای خواستگاری ناموفق
در صورت فسخ خواستگاری یا عقد، احکام هدایا به شرح زیر است:
- هدایای غیرمصرفی، که به قصد مالکیت اهدا شده‌اند، باید بازگردانده شوند.
- هدایای مصرفی، مانند خوراکی‌ها، قابل مطالبه نیستند.
- هزینه‌های مراسم عروسی، چه به تقصیر یکی از طرفین باشد یا خیر، قابل مطالبه نیست.
- در صورت تخریب عمدی اموال، جبران خسارت الزامی است.
نتیجه‌گیری بخش اول
خواستگاری، به‌مثابه گامی بنیادین، کرامت و استقلال هر دو طرف را حفظ می‌کند. نقد برداشت‌های ناصواب، مانند ضعف جسمانی زن، و تأکید بر حق انتخاب زن، راه را برای پیوندی عادلانه هموار می‌سازد.
بخش دوم: ازدواج موقت و نقش آن در نظام خانواده
پیوند با بخش پیشین: پس از بررسی خواستگاری، این بخش به ازدواج موقت می‌پردازد تا تفاوت‌ها و احکام آن را نسبت به ازدواج دائم تبیین کند.
تفاوت‌های ازدواج دائم و موقت
ازدواج موقت، با انعطاف در قیود و زمان، راه‌حلی شرعی برای شرایط خاص است. در ازدواج دائم، تولید نسل هدف اصلی است و هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند بدون رضایت دیگری از آن شانه خالی کنند، اما در ازدواج موقت، این امر به توافق طرفین بستگی دارد. در مورد فرزندان، در ازدواج دائم، فرزند به پدر تعلق دارد، اما در ازدواج موقت، اگر مرد از پذیرش فرزند خودداری کند، فرزند به مادر تعلق می‌گیرد و در صورت امتناع مادر، نظام اسلامی مسئول سرپرستی است.
فرزندان ناخواسته
با وجود ابزارهای پیشگیری، فرزندان ناخواسته همچنان چالش‌آفرین‌اند. نفس انسانی، با نیروی شهوت، گاه اراده را تضعیف می‌کند. نظام اسلامی باید با قوانین محکم، هم پیشگیری را مدیریت کند و هم سرپرستی فرزندان ناخواسته را بر عهده گیرد.
درنگ: نظام اسلامی موظف است با مدیریت فرزندان ناخواسته، از بحران‌های اجتماعی جلوگیری کند.
معاطات در ازدواج
ازدواج، به‌سان پیوندی امضایی، نیازی به لفظ خاص ندارد. معاطات، که در عقود دیگر مانند بیع پذیرفته شده، در ازدواج نیز جاری است. شرط لفظ یا عربی بودن عقد، دلیل معتبری ندارد و اجماع متأخران نیز فاقد اعتبار است. این دیدگاه، برخی روابط را که به اشتباه زنا تلقی می‌شوند، به‌عنوان نکاح شرعی می‌شناسد.
حرمسرا و ازدواج موقت
حرمسراسازی، برخلاف تصور برخی، نه از عفاف زنان، بلکه از استثمار مردان و بهره‌کشی از زنان ناشی شده است. این پدیده، در شرق و غرب، به اشکال مختلف ظلم به زنان را نشان می‌دهد.
تفاوت ریاضت و رهبانیت
اسلام، هواپرستی را مردود می‌داند، اما ریاضت را از رهبانیت متمایز می‌کند. ریاضت، مانند نماز و روزه، بخشی از تهذیب نفس است، اما رهبانیت، که انزوای افراطی است، در اسلام جای ندارد. زن، نه پنهان می‌شود و نه به نمایش درمی‌آید، بلکه موجودی خانگی و سپس اجتماعی است.
نهی سیاسی از ازدواج موقت
تحریم ازدواج موقت توسط خلیفه دوم، نه حکمی شرعی، بلکه تصمیمی مبتنی بر تعصب شخصی بود. این تحریم، برخلاف حکم صریح پیامبر (ص)، بدعت آشکار است. ازدواج موقت، برای پیشگیری از معصیت در شرایط خاص طراحی شده و نه برای رواج شهوت‌رانی.
نقدهای وارد بر ازدواج موقت
نقدها به شرح زیرند:
- عدم دوام: ازدواج موقت به دلیل محدودیت زمانی، پیوندی ناپایدار تلقی می‌شود.
- عدم استقبال: به دلیل سوءاستفاده‌ها و فرهنگ‌سازی نادرست، مورد استقبال قرار نگرفته است.
- شبهه اجاره: وجود مهر، آن را به اجاره تشبیه کرده است.
تبیین نقدها
نقد اول: دوام، مطلوب است، اما ازدواج موقت برای شرایط خاص طراحی شده و جایگزین دائم نیست.
نقد دوم: عدم استقبال، به فرهنگ‌سازی نادرست و فقدان نظام‌مندی بازمی‌گردد.
نقد سوم: ازدواج موقت، اجاره نیست؛ مهر جبران محدودیت‌های زن است و بهره‌مندی متقابل است.
نتیجه‌گیری بخش دوم
ازدواج موقت، راه‌حلی شرعی برای شرایط خاص است، اما نباید جایگزین ازدواج دائم شود. مدیریت صحیح و فرهنگ‌سازی، نقدهای وارد بر آن را رفع می‌کند.
بخش سوم: استقلال اجتماعی زنان
پیوند با بخش پیشین: پس از بررسی ازدواج موقت، این بخش به استقلال اجتماعی زنان و احکام مرتبط با آن می‌پردازد.
اذن پدر در ازدواج
اذن پدر برای ازدواج دختر باکره، امری اخلاقی و نه حقوقی است. اگرچه رعایت آن به مصلحت است، اما فقدان آن عقد را باطل نمی‌کند. اگر پدر مصلحت دختر را نادیده گیرد، حق او ساقط می‌شود.
درنگ: اذن پدر، امری اخلاقی است که امنیت دختر را تقویت می‌کند، اما الزامی حقوقی نیست.
شهوت و محبت
زن و مرد هر دو دارای شهوت‌اند، اما زن با حیا و کتمان بیشتری همراه است. این تفاوت، به دلیل ویژگی‌های طبیعی است و نباید به برتری یا ضعف تعبیر شود. اذن پدر، گاه به دلیل حیا، به دختر کمک می‌کند تا نظر خود را بیان کند.
نتیجه‌گیری بخش سوم
استقلال اجتماعی زنان، با رعایت احکام اخلاقی مانند اذن پدر، تقویت می‌شود. این احکام، نه محدودیت، بلکه حمایت از کرامت زنان است.
بخش چهارم: اسلام و تجدد زندگی
پیوند با بخش پیشین: پس از بررسی استقلال زنان، این بخش به نسبت اسلام با تجدد و نقد پیرایه‌های دینی می‌پردازد.
مخالفت معقول با پیرایه‌ها
نهرو، با وجود گرایش به معنویت، از پیرایه‌های دینی و جمود مذهبی رنج می‌برد. این مخالفت، نه ضدیت با دین، بلکه واکنشی به تحریفات و خشونت‌های مذهبی بود.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
اسلام، با نفی پیرایه‌ها و جمود، راهی معقول برای زندگی مدرن ارائه می‌دهد که با معنویت و عقلانیت سازگار است.
بخش پنجم: مقام انسانی زن در قرآن کریم
پیوند با بخش پیشین: پس از بررسی تجدد، این بخش به جایگاه زن در قرآن کریم می‌پردازد.
زن؛ انسان کامل با حقوق متساوی
برخلاف دیدگاه غربی، که تساوی حقوق را به تشابه تعبیر می‌کند، اسلام زن و مرد را مکمل یکدیگر می‌داند. تفاوت حقوق، به معنای تفاوت در کرامت نیست. شهید مطهری میان تساوی و تشابه تفاوت می‌نهد، اما ثمره عملی آن را روشن نمی‌کند.
نقد دیدگاه تساوی و تشابه
نقدها به شرح زیرند:
- ابهام در تمایز تساوی و تشابه: تفاوت میان تساوی و تشابه، ثمره عملی روشنی در حقوق ندارد.
- برداشت غربی: غرب، تشابه را تساوی می‌داند، اما اسلام تفاوت‌های طبیعی را در حقوق لحاظ می‌کند.
تبیین نقدها
نقد اول: تمایز تساوی و تشابه، نیازمند تبیین فلسفی است تا حقوق زن و مرد به درستی تعریف شود.
نقد دوم: در اسلام، زن و مرد در ذات انسانی برابرند، اما تفاوت‌های طبیعی، حقوق متفاوتی را ایجاب می‌کند.
آفرینش زن در قرآن کریم
قرآن کریم، زن و مرد را از سرشتی یکسان می‌داند و دیدگاه تحقیرآمیز برخی ادیان را رد می‌کند. تفاوت‌های طبیعی، نشانه کمال هر یک در نقش خود است و نه تبعیض.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
قرآن کریم، زن و مرد را مکمل یکدیگر می‌داند و تفاوت‌های طبیعی را به حقوق متناسب تبدیل می‌کند، بدون آنکه کرامت انسانی آن‌ها خدشه‌دار شود.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با بررسی خواستگاری، ازدواج موقت، استقلال زنان، نسبت اسلام با تجدد، و جایگاه زن در قرآن کریم، کوشید تا دیدگاهی جامع و عادلانه ارائه دهد. خانواده، به‌سان قلبی تپنده، نیازمند احکامی است که کرامت و عدالت را تضمین کند. نظام اسلامی، با مدیریت صحیح و فرهنگ‌سازی، می‌تواند این نهاد را به سوی تعالی هدایت کند.