متن درس
تفسیر آیه هفتم سوره حمد: کاوش در مفاهیم مغضوب علیهم و ضالین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه صد و چهارم (تاریخ ۲۷/۱۲/۱۳۸۸)
مقدمه
آیه هفتم سوره مبارکه حمد، «صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ»، تکمیل‌کننده دعای هدایت در آیه پیشین است و با تأکید بر مسیر نعمت‌یافتگان، از دو گروه مغضوب علیهم و ضالین به‌عنوان مسیرهای انحرافی یاد می‌کند. این تفسیر، با رویکردی نقادانه و علمی، به بررسی مفاهیم «مغضوب علیهم» و «ضالین» می‌پردازد و با استناد به آیات قرآن کریم، از محدود کردن این مفاهیم به گروه‌های خاص پرهیز کرده و آن‌ها را در چارچوبی جهان‌شمول و فراگیر تحلیل می‌کند. نوشتار حاضر، با زبانی فاخر و ساختاری نظام‌مند، برای مخاطبان متخصص در علوم قرآنی، فلسفه و عرفان، نگاهی عمیق و جامع به این موضوع ارائه می‌دهد.
بخش اول: ضرورت نقد و تطبیق در تفسیر
اهمیت روش تطبیقی
تفسیر سوره حمد در این گفتار، بر روش تطبیقی و نقادانه استوار است. این روش، مستلزم بررسی دقیق نظرات مفسران پیشین و مقایسه آن‌ها با متن قرآن کریم است تا از یک‌سویه‌نگری و تقلید کورکورانه جلوگیری شود.
این روش، گویی آیینه‌ای است که با بازتاب آرای مختلف، حقیقت معانی قرآنی را روشن‌تر می‌سازد.
نقد رویکرد تک‌منبعی
رویکرد تک‌منبعی، که صرفاً به نقل نظر یک مفسر بسنده می‌کند، به فهم ناقص و محدود منجر می‌شود. نقد و بررسی آرای دیگران، امکان درک تفاوت‌ها و نوآوری‌ها را فراهم می‌کند.
این نقد، گویی دعوتی است به گشودن پنجره‌های ذهن، تا نور حقیقت از زوایای گوناگون بر آن بتابد.
جمع‌بندی بخش اول
روش تطبیقی و نقادانه، با بررسی آرای مفسران و مقایسه آن‌ها با قرآن کریم، به غنای تفسیر کمک می‌کند و از تقلید کورکورانه جلوگیری می‌نماید.
بخش دوم: محدودیت‌های علم دینی و ضرورت نوآوری
نقد تحجر در علم دینی
برخی محدودیت‌ها در علم دینی، از جمله تحجر و مقاومت در برابر نقد پیشینیان، مانع از پیشرفت دانش تفسیری شده است. این رویکرد، به تقلید از سلف صالح منجر شده و نوآوری را محدود کرده است.
این تحجر، گویی زنجیری است که ذهن را از پرواز در آسمان معرفت بازمی‌دارد.
بازنگری مفهوم سلف صالح
سلف صالح به معنای انسان‌های نیک و با شخصیت در گذشته است، نه لزوماً برتر در دانش و فهم. پیشرفت علوم و تحولات زمانی، امکان برتری نسل‌های بعدی را فراهم می‌کند.
این بازنگری، گویی باز کردن قفلی است که گذشته را به‌عنوان تنها مرجع حقیقت زندانی کرده بود.
تغییر روش در تفسیر سوره بقره
در تفسیر سوره بقره، به دلیل محدودیت‌های علم دینی، روشی متفاوت اتخاذ شده که مخاطبان را به مطالعه مستقل و تطبیقی تشویق می‌کند، نه پذیرش کلی‌گویی‌ها.
این روش، گویی بذری است که در ذهن مخاطب کاشته می‌شود تا درخت تفکر مستقل را به بار آورد.
جمع‌بندی بخش دوم
محدودیت‌های علم دینی، به‌ویژه تحجر، مانع از نقد و نوآوری در تفسیر شده است. بازنگری مفهوم سلف صالح و تشویق به مطالعه مستقل، راه را برای پیشرفت دانش تفسیری هموار می‌کند.
بخش سوم: تحلیل مفاهیم مغضوب علیهم و ضالین
جهان‌شمولی مفاهیم مغضوب و ضال
مفاهیم «مغضوب علیهم» و «ضالین» در آیه، به گروه‌های خاصی مانند یهود و نصارا محدود نمی‌شوند، بلکه شامل همه انحرافات، حتی در میان مسلمانان، می‌گردند.
نه راه مغضوبان و نه گمراهان
این جهان‌شمولی، گویی دریچه‌ای است که نگاه را از تنگنای تعصبات قومی به سوی افق گسترده حقیقت می‌گشاید.
استناد به آیات قرآن کریم
برای مفهوم «مغضوب»، ۱۴ آیه و برای «ضال»، ۱۹۰ آیه در قرآن کریم وجود دارد که نشان‌دهنده فراگیری این مفاهیم است. این استناد، از محدود شدن تفسیر به گروه‌های خاص جلوگیری می‌کند.
این استنادات، گویی ستارگانی‌اند که آسمان معانی قرآنی را روشن می‌کنند.
رابطه عام و خاص میان مغضوب و ضال
رابطه میان «مغضوب علیهم» و «ضالین»، از نوع عام و خاص است، نه تساوی. هر مغضوب، ضال است، اما هر ضال، لزوماً مغضوب نیست.
این رابطه، گویی شاخه‌ای است که از درخت ضلالت روییده، اما تنها برخی شاخه‌ها به غضب الهی می‌انجامند.
جمع‌بندی بخش سوم
مفاهیم «مغضوب علیهم» و «ضالین»، با رویکردی جهان‌شمول، به انحرافات عام اشاره دارند. استناد به آیات قرآن کریم و تبیین رابطه عام و خاص، به فهم دقیق‌تر این مفاهیم کمک می‌کند.
بخش چهارم: رحمت الهی و محدودیت غضب
تقدم رحمت بر غضب
رحمت الهی بر غضبش مقدم است. غضب خدا، صفت فعلی و محدود به موارد خاص است، در حالی که رحمت، صفت ذاتی و فراگیر اوست.
این تقدم، گویی اقیانوسی است که امواج محدود غضب را در خود فرو می‌برد.
نقد تصویر ترسناک از خدا
برخی تفاسیر که خدا را به‌صورت عصبی و غضبناک نشان می‌دهند، با حقیقت رحمانی او ناسازگارند. خدا حتی در برابر ضلالت، بیشتر هدایت می‌کند تا غضب.
این نقد، گویی پرده‌ای را از چهره رحمانی خدا کنار می‌زند تا نور محبت او آشکار شود.
مراتب انحراف و عدالت الهی
مراتب انحراف، از ضلالت تا غضب، نشان‌دهنده نظام‌مندی عدالت الهی است. این مراتب، به مؤمنان هشدار می‌دهند که از انحراف اجتناب کنند، اما با رحمت الهی همراه‌اند.
این مراتب، گویی پله‌هایی‌اند که انسان را به سوی خودآگاهی و اصلاح هدایت می‌کنند.
جمع‌بندی بخش چهارم
رحمت الهی، به‌عنوان صفت ذاتی، بر غضب تقدم دارد و تصویر ترسناک از خدا را اصلاح می‌کند. مراتب انحراف، با نظام‌مندی عدالت الهی، راهنمای مؤمنان به سوی هدایت است.
بخش پنجم: نقد موانع تاریخی و اجتماعی در تفسیر
تأثیر ناامنی بر نگارش تفاسیر
ناامنی‌های تاریخی، مانع از نگارش آزادانه و کامل تفاسیر شده است. مفسران گذشته، به دلیل محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی، نتوانسته‌اند به‌طور کامل به تبیین معانی بپردازند.
این محدودیت‌ها، گویی قفسی بوده‌اند که پرندگان اندیشه را از پرواز آزاد بازداشته‌اند.
تأثیر تقوا و تقیه بر تفسیر
تقوا و تقیه، به‌ویژه در شرایط ناامن، بر نگارش تفاسیر تأثیر گذاشته و مفسران را به احتیاط و خودسانسوری واداشته است.
این تأثیر، گویی سایه‌ای است که بر قلم مفسران افتاده و مانع از بیان صریح حقیقت شده است.
جمع‌بندی بخش پنجم
ناامنی‌های تاریخی و تقیه، موانع مهمی در نگارش تفاسیر آزادانه بوده‌اند. این محدودیت‌ها، ضرورت بازنگری و نگارش تفاسیر جدید را برجسته می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ» با رویکردی نقادانه و علمی، مفاهیم «مغضوب علیهم» و «ضالین» را در چارچوبی جهان‌شمول تحلیل کرده و از محدود کردن آن‌ها به گروه‌های خاص پرهیز می‌کند. استناد به آیات قرآن کریم و تبیین رابطه عام و خاص میان این مفاهیم، به فهم عمیق‌تر آیه کمک می‌کند. تقدم رحمت الهی بر غضب، تصویر متعادل و رحمانی از خدا ارائه می‌دهد و مراتب انحراف، راهنمای مؤمنان به سوی هدایت است. نقد محدودیت‌های علم دینی و موانع تاریخی، بر ضرورت رویکردی علمی و نوآورانه در تفسیر تأکید دارد. این تحلیل، برای پژوهشگران علوم قرآنی و علوم انسانی، منبعی ارزشمند و الهام‌بخش است. برای پژوهش‌های آینده، بررسی تطبیقی این تفسیر با سایر تفاسیر شیعه و سنی و تحلیل تأثیر آن بر رفتار دینی پیشنهاد می‌شود.