متن درس
تفسیر علمی و فاخر آیه سوم سوره بقره: رزق و انفاق
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 147)
مقدمه
قرآن کریم، چونان گوهری درخشان در آسمان معرفت، با آیات خود راهنمای انسان به سوی حقیقت توحیدی است. بخش پایانی آیه سوم سوره بقره، ﴿وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ (ترجمه: و از آنچه به آنها روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند)، به تبیین مفاهیم رزق و انفاق در چارچوب ایمان توحیدی پرداخته و جایگاه انسان را به‌عنوان امانت‌دار نعمت‌های الهی روشن می‌سازد. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای علمی و تحلیل‌های فلسفی، عرفانی و اجتماعی، به تفسیر این بخش از آیه پرداخته و با زبانی فاخر و ساختاری نظام‌مند، مفاهیم آن را برای مخاطبان متخصص و محیط‌های آکادمیک تبیین می‌کند. با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات، این اثر می‌کوشد تا عمق معانی قرآنی را در چارچوبی علمی و جهانی به تصویر کشد، بی‌آنکه از شأن والای کلام الهی کاسته شود.
بخش اول: مفهوم رزق و مالکیت در چارچوب توحیدی
تفاوت رزق در قرآن و نگرش عرفی
در قرآن کریم، رزق در ظرف ایمان تعریف می‌شود و با دیدگاه عقلای عرفی و مردم عادی تفاوت بنیادین دارد. در نگرش عرفی، انسان خود را مالک حقیقی اموال می‌پندارد و تصرفات خود را بی‌قیدوشرط مجاز می‌داند، اما قرآن، رزق را نعمتی الهی معرفی می‌کند که تحت مالکیت مطلق خداوند قرار دارد. این تمایز، ایمان را محور فهم رزق قرار داده و انسان را از خودبینی در مالکیت بازمی‌دارد.
عدم مالکیت انسان بر رزق
انسان مالک رزق خود نیست، بلکه تنها مالک مصرف آن است. مالک حقیقی، خداوند است و انسان، چونان امانت‌داری، تنها حق استفاده از نعمت‌های الهی را دارد. این اصل، رزق را به‌عنوان امانتی الهی معرفی می‌کند که انسان در برابر آن مسئول است.
مالکیت اعتباری و حقیقی
مالکیت در نزد عقلای عرفی، اعتباری و قابل انتقال است، مانند انتقال مال به وارث پس از مرگ. اما مالکیت حقیقی، که مختص خداوند است، غیرقابل انتقال بوده و ابدی است. این تمایز، مالکیت عرفی را موقت و مالکیت الهی را مطلق معرفی می‌کند.
آیه ﴿لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾ (ابراهیم: 33، ترجمه: آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداست) مالکیت مطلق خداوند را تأیید می‌کند و انسان را از ادعای مالکیت حقیقی بازمی‌دارد.
مالکیت مصرف و محدودیت اسراف
انسان تنها حق اختصاص در مصرف رزق را دارد، نه مالکیت آن را. این حق، که مالکیت اعتباری نامیده می‌شود، حتی شامل اسراف نمی‌شود. اسراف، به‌عنوان زیاده‌روی در مصرف، عملی غیرمشروع است و حتی خمس آن پذیرفته نمی‌شود، زیرا از دایره مصرف مشروع خارج است.
نگرش عرفی و دینی به مالکیت
در عرف، مردم خود را مالک حقیقی اموال می‌دانند و معتقدند هرگونه تصرفی در آن مجاز است. اما در لسان دین، انسان تنها مالک مصرف رزق است و حق اسراف ندارد. این نگرش، انسان را به سوی توحید و مسئولیت‌پذیری در برابر نعمت‌های الهی هدایت می‌کند.
بخش دوم: حلال‌درمانی و رزق الهی
حلال بودن رزق الهی
خداوند رزق حرام به انسان نمی‌دهد؛ هر رزقی که از جانب او عطا می‌شود، بالذات حلال است. این رزق، از صفات جمالی خداوند مانند رحمانیت و کرامت ناشی می‌شود و شامل مراتبی چون رزق حسن، رزق طیب و رزق معلوم است.
تبدیل رزق حلال به حرام
رزق حلال، بر اثر اعمال انسانی و انحراف از مسیر الهی، به حرام تبدیل می‌شود. این تبدیل، نتیجه انتخاب نادرست انسان است، نه نقص در رزاقیت الهی. حرام، چونان سایه‌ای است که انسان با گناه بر رزق پاک الهی می‌افکند.
حلال‌درمانی در سلوک
حلال‌درمانی، پیش‌نیاز سلوک و کمال معنوی است. رزق حرام، چونان سمی است که غفلت و دوری از حق را به دنبال دارد، در حالی که رزق حلال، روح را به سوی الهام و مکاشفات رهنمون می‌سازد. حتی اگر رزق حلال بدون ذکر یا رو به قبله مصرف شود، حلال باقی می‌ماند، اما رزق حرام با هیچ ذکر یا عملی پاک نمی‌شود.
جامعیت مفهوم رزق
رزق، فراتر از مال مادی، شامل تمام امکانات، صفات، افعال، کردار و آثار وجودی مانند قدرت، حیات، علم و عمر است. این تعریف، رزق را به‌عنوان نعمتی فراگیر معرفی می‌کند که همه ابعاد وجودی انسان را دربرمی‌گیرد.
بخش سوم: انفاق و ارتباط آن با رزق
انفاق از رزق
تمام موارد انفاق در قرآن کریم، از رزق الهی است و انفاق از غیر رزق وجود ندارد. آیه ﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ﴾ (بقره: 274، ترجمه: و هر انفاقی که کردید یا نذری که نذر کردید، خدا آن را می‌داند) انفاق را عملی تحت نظارت الهی معرفی می‌کند.
انفاق متعادل
انفاق باید متعادل باشد، نه با اسراف و نه با بخل. آیه ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا﴾ (فرقان: 67، ترجمه: و کسانی که چون انفاق کنند، نه اسراف می‌کنند و نه سخت‌گیری) بر اعتدال در انفاق تأکید دارد.
انفاق بدون منت و آزار
انفاق باید خالص و بدون منت یا آزار باشد. آیه ﴿وَلَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ﴾ (بقره: 264، ترجمه: و صدقات خود را با منت و آزار باطل نکنید) بر خلوص در انفاق تأکید دارد.
انفاق از محبوب
انفاق از آنچه انسان دوست دارد، بالاتر از انفاق عام است. آیه ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ﴾ (آل‌عمران: 92، ترجمه: هرگز به نیکی نخواهید رسید مگر اینکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید) انفاق از محبوب را شرط نیکی می‌داند.
انعکاس خیر انفاق
انفاق خیر، دارای انعکاس معنوی و مادی است. آیه ﴿وَمَا تَنْفَقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ﴾ (بقره: 261، ترجمه: و هر خیر که انفاق کنید، به شما بازگردانده می‌شود) بر این حقیقت تأکید دارد.
انفاق در ظرف حاجت
انفاق زمانی صدق می‌کند که در ظرف حاجت باشد، وگرنه انفاق محسوب نمی‌شود. این شرط، انفاق را عملی هدفمند و خیرخواهانه معرفی می‌کند که به نیاز واقعی پاسخ می‌دهد.
بخش چهارم: قرآن کریم به‌عنوان کتاب علمی
علمی کردن مفاهیم قرآنی
با تکیه بر قاعده مالکیت مصرف، می‌توان مفاهیم قرآنی را به‌صورت علمی تبیین کرد. عبارت ﴿لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾ (ترجمه: هیچ جنبش و نیرویی جز به خواست خدا نیست) با این قاعده همخوانی دارد و وابستگی انسان به خداوند را نشان می‌دهد.
قرآن، کتابی فوق مدرن
قرآن کریم، کتابی علمی و فوق مدرن است که همه علوم به آن وابسته‌اند. این کتاب، نه‌تنها در زمان حاضر، بلکه در آینده نیز پاسخگوی نیازهای علمی خواهد بود. قرآن، چونان گنجینه‌ای است که استخراج علمی آن، تمامی علوم را دربرمی‌گیرد.
نقد ضعف علم دینی در مراکز علمی
علم دینی، به دلیل عدم استخراج علمی مفاهیم قرآنی، در مراکز علمی حرفی برای گفتن ندارد. این ضعف، ضرورت بازسازی نظام آموزشی علم دینی را برای تولید دانش قرآنی برجسته می‌کند.
قرآن و گفت‌وگو با جهان
با استخراج علمی قرآن، حتی در محیط‌های غیردینی نیز می‌توان گفت‌وگویی مؤثر و علمی داشت. قرآن، چونان منبعی جهانی، پاسخگوی همه نیازهای علمی و معرفتی است.
نقد کفر به رزاقیت الهی
مرگ میلیون‌ها نفر از گرسنگی، با رزاقیت الهی منافات ندارد، زیرا نتیجه نفاق یا معصیت انسانی است. آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينِ﴾ (ذاریات: 58، ترجمه: همانا خداوند رزاق و صاحب قوت و استوار است) رزاقیت مطلق الهی را تأیید می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر بخش پایانی آیه سوم سوره بقره، با تمرکز بر رزق و انفاق، عمق علمی، فلسفی و عرفانی قرآن کریم را در تبیین نگرش توحیدی به مالکیت و مصرف نعمت‌های الهی به نمایش می‌گذارد. رزق، به‌عنوان نعمتی فراگیر شامل همه امکانات مادی و معنوی، تحت مالکیت مطلق خداوند قرار دارد و انسان تنها حق مصرف آن را دارد. انفاق، به‌عنوان یکی از مصادیق مصرف رزق، باید متعادل، خالص و در ظرف حاجت باشد تا به نیکی و کمال منجر شود. حلال‌درمانی، پیش‌نیاز سلوک معنوی است و رزق حرام، مانع نزدیکی به حق می‌شود. قرآن کریم، به‌عنوان کتابی فوق مدرن، پاسخگوی همه نیازهای علمی است و استخراج علمی آن، علم دینی را برای گفت‌وگوی جهانی توانمند می‌سازد. نقد ضعف‌های علم دینی، بر ضرورت بازسازی نظام آموزشی برای تولید دانش قرآنی تأکید دارد. این تفسیر، با ارائه چارچوبی علمی و جهانی، راهی برای فهم عمیق‌تر رزق و انفاق و تحقق ایمان توحیدی ارائه می‌دهد.