متن درس
تفسیر آیات بیست و ششم و بیست و هفتم سوره بقره: تمثیل‌های قرآنی و ویژگی‌های فاسقان
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (200)
مقدمه
آیات بیست و ششم و بیست و هفتم سوره بقره، با تبیین جایگاه تمثیل‌های قرآنی و پاسخ به شبهات کفار و منافقین، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق بلاغت و هدایتگری کلام الهی می‌گشایند. این آیات، ضمن دفع اشکالات مطرح‌شده درباره استفاده از تمثیل‌هایی چون «بعوضة»، ویژگی‌های فاسقان را به‌عنوان کسانی که از هدایت الهی محروم می‌شوند، تبیین می‌کنند. تفسیر این آیات، با تأکید بر نقش تمثیل‌ها در هدایت و گمراهی، و ویژگی‌های سه‌گانه فاسقان—نقض عهد، قطع پیوندهای الهی و فساد در زمین—چارچوبی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی برای تحلیل رفتارهای انحرافی ارائه می‌دهد. این اثر، با رویکردی علمی و نظام‌مند، محتوای ارائه‌شده را تحلیل کرده و با زبانی فاخر و متناسب با فضای آکادمیک، به بررسی ابعاد بلاغی، الهیاتی و اجتماعی این آیات می‌پردازد. هدف، ارائه متنی منسجم و مناسب برای مخاطبان تحصیل‌کرده است که ضمن حفظ وفاداری به محتوای اصلی، عمق و غنای علمی آن را نیز نمایان سازد.
إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا ۚ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ۖ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلًا ۘ يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا ۚ وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
ترجمه: همانا خداوند از اینکه مثلی بزند، هرچند به پشه‌ای یا چیزی برتر از آن، شرم ندارد. اما کسانی که ایمان آورده‌اند، می‌دانند که آن حق است و از جانب پروردگارشان آمده است، و اما کسانی که کفر ورزیده‌اند، می‌گویند: خدا از این مثل چه خواسته است؟ خداوند با آن بسیاری را گمراه و بسیاری را هدایت می‌کند، و جز فاسقان را با آن گمراه نمی‌سازد. همان کسانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می‌شکنند و آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند، اینانند که زیانکارانند.
بخش اول: جایگاه تمثیل در قرآن کریم
دفع شبهه درباره تمثیل‌های قرآنی
آیه بیست و ششم سوره بقره، با تأکید بر اینکه خداوند از به‌کارگیری تمثیل‌هایی چون «بعوضة» شرم ندارد، به شبهات کفار و منافقین پاسخ می‌دهد. این گروه، تمثیل‌های قرآنی را به دلیل سادگی ظاهری یا استفاده از مثال‌های به‌ظاهر پیش‌پاافتاده مورد انتقاد قرار می‌دادند و آن را نشانه ضعف متکلم یا ناتوانی شنونده می‌دانستند. قرآن کریم، با این بیان، نشان می‌دهد که تمثیل‌ها نه‌تنها نقص نیستند، بلکه ابزاری بلاغی برای تفهیم مفاهیم عمیق به مخاطبان متنوع‌اند.
درنگ: تمثیل‌های قرآنی، ابزاری بلاغی برای تفهیم مفاهیم عمیق به مخاطبان متنوع‌اند و نه نشانه ضعف متکلم یا ناتوانی شنونده.
نقش تمثیل در هدایت و گمراهی
آیه تأکید دارد که تمثیل‌های قرآنی، برای مؤمنان هدایتگر و برای فاسقان گمراه‌کننده‌اند. مؤمنان، با علم و تواضع، حقیقت تمثیل‌ها را درک می‌کنند، در حالی که کافران، به دلیل استکبار و فسق، از آن گمراه می‌شوند. این دوگانگی، تمثیل‌ها را به آزمایشگاهی برای سنجش ایمان و معرفت تبدیل می‌کند.
فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ
ترجمه: اما کسانی که ایمان آورده‌اند، می‌دانند که آن حق است و از جانب پروردگارشان آمده است.
بخش دوم: مفهوم فسق و ویژگی‌های فاسقان
تعریف فسق
فسق، به معنای خروج از نظم طبیعی و سیستم موزون خلقت، در مقابل عدالت قرار دارد. فاسقان، کسانی‌اند که از اوزان طبیعی خارج شده‌اند و به دلیل انحراف در رفتار و عقیده، سلامت و آرامش را از دست داده‌اند. این تعریف، فسق را نه صرفاً یک ویژگی اعتقادی، بلکه حالتی وجودی معرفی می‌کند که به گمراهی منجر می‌شود.
درنگ: فسق، خروج از نظم طبیعی و سیستم موزون خلقت است که به گمراهی و محرومیت از هدایت الهی می‌انجامد.
ویژگی‌های سه‌گانه فاسقان
آیه بیست و هفتم، فاسقان را با سه ویژگی مشخص می‌کند: نقض عهد الهی، قطع پیوندهای مورد امر خدا، و فساد در زمین. این سه ویژگی، به‌عنوان نشانه‌های اصلی فسق، به هم‌ریختگی در روابط انسان با خدا، دیگران و جهان را نشان می‌دهند.
- نقض عهد الهی: فاسقان، پیمان الهی را پس از استوار شدن آن می‌شکنند، که نشان‌دهنده عدم پایبندی به تعهدات معنوی و اخلاقی است.
- قطع پیوندهای مورد امر خدا: این ویژگی، به گسستن روابطی اشاره دارد که خداوند به حفظ و تقویت آن‌ها فرمان داده است، مانند روابط خانوادگی و اجتماعی.
- فساد در زمین: فاسقان، با اقدامات خود، نظم طبیعی و اجتماعی را مختل کرده و به فساد و آشوب دامن می‌زنند.
درنگ: فاسقان، با نقض عهد الهی، قطع پیوندهای مورد امر خدا و فساد در زمین، نظم طبیعی و اجتماعی را مختل می‌کنند.
بخش سوم: پیامدهای فسق و زیانکاری
فاسقان، زیانکاران نهایی
آیه، فاسقان را «خاسرون» معرفی می‌کند، کسانی که به دلیل خروج از نظم الهی، نه‌تنها از هدایت محروم می‌شوند، بلکه زیان‌های معنوی و مادی را متحمل می‌شوند. این زیانکاری، نتیجه طبیعی اعمال آن‌هاست که در نظام خلقت الهی آشکار می‌شود.
أُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
ترجمه: اینانند که زیانکارانند.
فساد در زمین، مشکل جهانی
فساد در زمین، به‌عنوان یکی از ویژگی‌های فاسقان، مشکلی جهانی است که در طول تاریخ، از طریق اقدامات فاسقانه، به آشوب و نابودی جوامع منجر شده است. این فساد، از رفتارهای فردی مانند بی‌توجهی به نظم و اخلاق، تا اقدامات کلان مانند جنگ‌افروزی و تخریب محیط زیست را در بر می‌گیرد.
درنگ: فساد در زمین، به‌عنوان ویژگی فاسقان، مشکلی جهانی است که نظم طبیعی و اجتماعی را مختل می‌کند.
بخش چهارم: تمثیل‌ها، آزمایشگاه ایمان
تمثیل‌ها و سنجش ایمان
تمثیل‌های قرآنی، به‌مثابه آزمایشگاهی برای سنجش ایمان و معرفت عمل می‌کنند. مؤمنان، با تواضع و علم، از تمثیل‌ها بهره می‌برند و حقیقت آن‌ها را درک می‌کنند، در حالی که فاسقان، به دلیل استکبار و انحراف، از آن‌ها گمراه می‌شوند. این دوگانگی، نشان‌دهنده تفاوت بین ایمان و فسق است.
درنگ: تمثیل‌های قرآنی، آزمایشگاهی برای سنجش ایمان و معرفت‌اند که مؤمنان را هدایت و فاسقان را گمراه می‌کنند.
زمینه فرهنگی تمثیل‌ها
تمثیل‌های قرآنی، با توجه به زمینه فرهنگی صدر اسلام، که در آن شعر و کلام جایگاه ویژه‌ای داشت، طراحی شده‌اند. این تمثیل‌ها، برای عرب‌های بلیغ و فصیح قابل فهم و تأثیرگذار بودند و مفاهیم عمیق را به شکلی ملموس ارائه می‌کردند.
بخش پنجم: راهکارهای مقابله با فسق
جلوگیری از فسق در رفتار فردی
برای دوری از فسق، انسان باید رفتارهای خود را اصلاح کند و از اقدامات کوچک اما فاسدکننده، مانند بی‌توجهی به نظم و اخلاق، پرهیز نماید. محبت، مهربانی و توجه به دیگران، از جمله راهکارهایی است که انسان را از حالت فسق دور می‌کند.
درنگ: اصلاح رفتارهای فردی و پرهیز از اقدامات فاسدکننده، انسان را از فسق دور می‌کند.
کنترل فساد در سطح اجتماعی
در سطح اجتماعی، علم دینی باید سیستمی برای کنترل رفتارهای فاسدکننده و آشوب‌طلب ایجاد کند. این سیستم، با تکیه بر معارف قرآنی، می‌تواند از گسترش فساد و زیانکاری جلوگیری نماید. قرآن کریم در آیه زیر به اهمیت حفظ نظم اجتماعی اشاره دارد:
وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا
ترجمه: و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید.
بخش ششم: ضرورت تحول در علم دینی
نقد کاستی در علم دینی
علم دینی، با وجود ظرفیت‌های عظیم قرآن کریم در هدایت و اصلاح جامعه، گاهی به دلیل عدم توجه به مسائل بنیادین مانند فسق و فساد، از تأثیرگذاری لازم برخوردار نیست. این کاستی، نیازمند بازنگری و تحول در رویکردهای علمی و عملی است.
درنگ: علم دینی، برای مقابله با فسق و فساد، نیازمند تحول در رویکردهای علمی و عملی است.
پیشنهاد رویکرد علمی برای کنترل فساد
ایجاد سیستمی علمی برای شناسایی و کنترل رفتارهای فاسدکننده، با تکیه بر معارف قرآنی و تلفیق با علوم انسانی مانند روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، می‌تواند به کاهش فساد و آشوب در جهان کمک کند. این رویکرد، ظرفیت‌های قرآن کریم را در پاسخگویی به نیازهای جهانی آشکار می‌سازد.
وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا
ترجمه: و هر که حکمت به او عطا شود، خیر فراوان یافته است.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیات بیست و ششم و بیست و هفتم سوره بقره، چارچوبی جامع برای فهم جایگاه تمثیل‌های قرآنی و ویژگی‌های فاسقان ارائه می‌دهد. این آیات، با دفع شبهات کفار و منافقین، تمثیل‌ها را به‌عنوان ابزاری بلاغی و معرفتی برای تفهیم مفاهیم عمیق معرفی می‌کنند. مؤمنان، با علم و تواضع، از تمثیل‌ها هدایت می‌یابند، در حالی که فاسقان، به دلیل خروج از نظم طبیعی، گمراه می‌شوند. ویژگی‌های سه‌گانه فاسقان—نقض عهد، قطع پیوندها و فساد در زمین—به‌عنوان ریشه‌های گمراهی و زیانکاری معرفی شده‌اند. این آیات، با تأکید بر ضرورت اصلاح رفتارهای فردی و ایجاد سیستم‌های اجتماعی برای کنترل فساد، راهکارهایی عملی برای دوری از فسق ارائه می‌دهند. نقد علم دینی و پیشنهاد رویکردهای علمی برای مقابله با فساد، بر ظرفیت‌های عظیم قرآن کریم در هدایت و اصلاح جامعه تأکید دارد. این اثر، با ارائه دیدگاهی علمی و فاخر، مخاطبان تحصیل‌کرده را به تأمل در معارف قرآنی و ضرورت مقابله با فسق و فساد دعوت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی