متن درس
تفسیر آیات 26 و 27 سوره بقره: تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی فاسقین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 201)
مقدمه
قرآن کریم، به‌مثابه آیینه‌ای زلال از حقیقت انسانی، در آیات 26 و 27 سوره بقره به تبیین ویژگی‌های فاسقین پرداخته و با بیانی ژرف، انحرافات رفتاری و اخلاقی انسان را در برابر هدایت الهی ترسیم می‌کند. این آیات، نه‌تنها چارچوبی برای شناخت فاسقین ارائه می‌دهند، بلکه با نگاهی روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، ریشه‌های انحراف و پیامدهای آن را تحلیل می‌کنند. این کتاب، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تفسیر این آیات پرداخته و با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، فسق را به‌مثابه سایه‌ای تاریک در برابر نور هدایت معرفی می‌کند. هدف این اثر، ارائه تفسیری جامع و آکادمیک برای پژوهشگران و مخاطبان تحصیل‌کرده است که با زبانی متین و متناسب با فضای دانشگاهی، به بررسی ابعاد روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و معرفت‌شناختی این آیات می‌پردازد.
بخش اول: متن و مفهوم آیات 26 و 27 سوره بقره
آیه 26 سوره بقره
آیه
إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَسْتَحْىِۦٓ أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا ۚ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ ٱلْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ ۖ وَأَمَّا ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ فَيَقُولُونَ مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلًا ۘ يُضِلُّ بِهِۦ كَثِيرًا وَيَهْدِى بِهِۦ كَثِيرًا ۚ وَمَا يُضِلُّ بِهِۦٓ إِلَّا ٱلْفَٰسِقِينَ [بقره: ۲۶]
ترجمه: خداوند از زدن مثلی، حتی به پشه‌ای یا بزرگ‌تر از آن، شرم نمی‌کند. اما مؤمنان می‌دانند که آن حق است و از سوی پروردگارشان است، و کافران می‌گویند: خدا از این مثل چه اراده کرده است؟ او با آن بسیاری را گمراه و بسیاری را هدایت می‌کند، و جز فاسقان را با آن گمراه نمی‌سازد.
به کاربرد مثل در قرآن کریم و تأثیر آن بر هدایت و گمراهی اشاره دارد.
آیه 27 سوره بقره
آیه
ٱلَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعْدِ مِيثَٰقِهِۦ وَيَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِى ٱلْأَرْضِ ۚ أُو۟لَٰٓئِكَ هُمُ ٱلْخَٰسِرُونَ [بقره: ۲۷]
ترجمه: همانان که پیمان خدا را پس از بستن آن می‌شکنند و آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند، اینان زیانکاران‌اند.
ویژگی‌های فاسقین را در سه محور نقض عهد خدا، قطع روابط انسانی و فساد در زمین تبیین می‌کند.
این آیات، مانند آیینه‌ای، انحرافات فاسقین را در برابر نور هدایت الهی نمایان کرده و انسان را به تأمل در رفتار خویش دعوت می‌کنند.
بخش دوم: مفهوم مثل در قرآن کریم
کاربرد مثل و بی‌اعتنایی خداوند به محدودیت‌ها
آیه 26 با عبارت «إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَسْتَحْىِۦٓ أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا» نشان می‌دهد که خداوند از زدن هر مثلی، حتی به‌ظاهر ناچیز مانند پشه یا بزرگ‌تر از آن، ابایی ندارد. «لَا يَسْتَحْىِ» به معنای عرفی، یعنی خداوند هیچ درنگی در استفاده از مثال‌های متعارف ندارد، زیرا این صفت از صفات نفسانی مانند ترس یا خجالت نیست.
مانند نقاشی که با هر رنگ و قلم، حقیقت را به تصویر می‌کشد، خداوند با مثال‌های ساده و عمیق، حقایق الهی را تبیین می‌کند.
تفسیر «فَمَا فَوْقَهَا»
عبارت «فَمَا فَوْقَهَا» به معنای موجودات بزرگ‌تر از پشه، مانند حیوانات عرفی و متعارف، است و نه موجودات میکروسکوپی یا غیرمتعارف. قرآن کریم با زبان عرف سخن می‌گوید و از مثال‌هایی استفاده می‌کند که برای مخاطبان قابل‌فهم باشد.
مانند معلمی که با زبان دانش‌آموز سخن می‌گوید، قرآن کریم با مثال‌های عرفی، حقایق را به انسان نزدیک می‌کند.
هدایت و گمراهی از طریق مثل
این مثل‌ها، برای مؤمنان مایه هدایت و برای کافران و فاسقان مایه گمراهی است. مؤمنان حقیقت الهی این مثال‌ها را درک می‌کنند، اما کافران با پرسش «مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلًا» آن را به سخره می‌گیرند.
مانند نوری که راه را برای برخی روشن و برای برخی کورکننده است، مثل‌های قرآنی هدایت‌گر مؤمنان و گمراه‌کننده فاسقان‌اند.
بخش سوم: ویژگی‌های فاسقین
نقض عهد خدا
فاسقین، با نقض عهد خدا پس از استوار کردن آن، از ایمان و تعهد به حقیقت الهی فاصله می‌گیرند. این نقض عهد، شامل زیر پا گذاشتن فطرت توحیدی و تعهدات دینی است.
مانند پیمانی که با امضا شکسته می‌شود، نقض عهد خدا فاسق را از حقیقت الهی دور می‌کند.
قطع روابط انسانی
فاسقین آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، مانند روابط خویشاوندی و اجتماعی، می‌گسلند. این رفتار، به انزوای اجتماعی و تخریب پیوندهای انسانی منجر می‌شود.
مانند پلی که ویران می‌شود، قطع روابط انسانی جامعه را از همبستگی محروم می‌کند.
فساد در زمین
فاسقین با فساد در زمین، از تخریب محیط‌زیست تا ایجاد آشوب اجتماعی، نظم الهی را مختل می‌کنند. این فساد، شامل رفتارهای ناهنجار مانند بی‌نظمی و بی‌توجهی به حقوق دیگران است.
مانند آتشی که جنگل را می‌سوزاند، فساد فاسقین نظم الهی و اجتماعی را ویران می‌کند.
بخش چهارم: نقد مباحث انحرافی در تفسیر قرآن
مباحث بی‌فایده و انحرافی
بسیاری از مباحث مطرح‌شده در تفاسیر، مانند اینکه چه کسانی (یهود، مشرکین یا منافقین) پرسش «مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلًا» را مطرح کرده‌اند، انحرافی و بی‌فایده‌اند. این مباحث، مانند نام مادر موسی یا قد آدم، هیچ نقشی در زندگی و هدایت انسان ندارند.
مانند شاخه‌های خشکیده‌ای که از درخت جدا می‌شوند، مباحث انحرافی از حقیقت قرآن دور بوده و عمر انسان را تلف می‌کنند.
نقد علم دینی
علم دینی، به دلیل تمرکز بر مباحث غیرضروری و سنتی، از ارائه راهکارهای عملی برای زندگی مدرن بازمانده است. این ضعف، مانع از فهم عمیق و کاربردی آیات قرآن کریم می‌شود.
مانند چشمه‌ای که به جای سیراب کردن، به گل نشسته است، علم دینی بدون تحول، از هدایت جامعه ناتوان است.
بخش پنجم: روان‌شناسی و جامعه‌شناسی فسق
روان‌شناسی فسق
فاسقین، با نقض عهد خدا و قطع روابط انسانی، در چرخه‌ای از ناآرامی و اضطراب گرفتار می‌شوند. این رفتارها، از منظر روان‌شناختی، به معنای از دست دادن سلامت روان و آرامش درونی است.
مانند بیماری‌ای که روان را فرسوده می‌کند، فسق انسان را از آرامش و سعادت محروم می‌سازد.
پیامدهای اجتماعی فسق
فساد فاسقین، مانند تخریب محیط‌زیست یا آشوب اجتماعی، سرمایه‌های اجتماعی را نابود کرده و نظم جامعه را مختل می‌کند. این رفتارها، به انزوای اجتماعی و کاهش اعتماد عمومی منجر می‌شود.
مانند طوفانی که بنیان‌های شهر را ویران می‌کند، فساد فاسقین پیوندهای اجتماعی را از هم می‌گسلد.
زیانکاری فاسقین
فاسقین، به دلیل رفتارهای ناهنجارشان، زیانکارانی‌اند که نه‌تنها به دیگران، بلکه به خود نیز آسیب می‌رسانند. این زیان، در ابعاد فردی و اجتماعی، آن‌ها را از سعادت محروم می‌کند.
مانند کشاورزی که محصول خود را نابود می‌کند، فاسق با رفتارهایش، خود را از برکت هدایت الهی محروم می‌سازد.
بخش ششم: مسئولیت انسان و جامعه در برابر فسق
خودآزمایی فردی
انسان موظف است با خودآزمایی، از افتادن در دام فسق جلوگیری کند. این خودآزمایی شامل بررسی رفتارهای روزمره، مانند رعایت نظم، احترام به دیگران و حفظ محیط‌زیست است.
مانند پزشکی که بیماری را پیش از گسترش درمان می‌کند، خودآزمایی انسان را از انحراف و فسق حفظ می‌کند.
کنترل فاسقین در جامعه
جامعه برای حفظ نظم و سلامت خود، نیازمند شناسایی و کنترل فاسقین است. این کنترل، از طریق قوانین و نظام‌های روان‌شناختی و اجتماعی امکان‌پذیر است.
مانند نگهبانی که از شهر حفاظت می‌کند، جامعه با کنترل رفتارهای ناهنجار، نظم و همبستگی خود را حفظ می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
آیات 26 و 27 سوره بقره، با تبیین ویژگی‌های فاسقین، چارچوبی جامع برای تحلیل انحرافات انسانی ارائه می‌دهند. خداوند با مثال‌هایی چون پشه و بزرگ‌تر از آن، حقایق الهی را با زبان عرف بیان کرده و مؤمنان را به درک حقیقت و فاسقان را به گمراهی رهنمون می‌سازد. فاسقین، با نقض عهد خدا، قطع روابط انسانی و فساد در زمین، نه‌تنها به جامعه، بلکه به خود نیز زیان می‌رسانند. نقد مباحث انحرافی در علم دینی، بر ضرورت تمرکز بر مسائل کاربردی و پرهیز از موضوعات بی‌فایده تأکید دارد. از منظر روان‌شناختی، فسق به ناآرامی و اضطراب منجر شده و از منظر جامعه‌شناختی، نظم و سرمایه‌های اجتماعی را تخریب می‌کند. خودآزمایی فردی و کنترل اجتماعی، راهکارهایی برای پیشگیری از فسق و حفظ سلامت جامعه‌اند. این تفسیر، با ارائه دیدگاهی علمی و فاخر، انسان را به تأمل در رفتار خویش و حرکت به سوی هدایت الهی دعوت می‌کند، تا از دام فسق رهایی یافته و به نور رستگاری دست یابد.