متن درس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (215)

مقدمه

قرآن کریم، چونان گوهری بی‌همتا در میان متون آسمانی، نه‌تنها کتابی دینی، بلکه منبعی علمی، اجتماعی و جهان‌شمول است که با جامعیت، پیچیدگی و روانی بی‌نظیر خود، پاسخگوی نیازهای فکری، معنوی و اجتماعی همه انسان‌ها در همه اعصار است. این نوشتار، با هدف بازنمایی ابعاد علمی و جهان‌شمول قرآن کریم، به تحلیل ویژگی‌های متمایز آن و جایگاه کفر در آیات قرآنی می‌پردازد. با نگاهی عمیق به حکمت الهی در تعامل با کافران و نقد رویکردهای سنتی که قرآن را صرفاً متنی مذهبی قلمداد کرده‌اند، این اثر می‌کوشد چارچوبی علمی و نظام‌مند برای پژوهش‌های پیشرفته در حوزه‌های تفسیر، روان‌شناسی دینی، جامعه‌شناسی و الهیات تطبیقی ارائه دهد. ساختار این نوشتار، با بخش‌بندی‌های موضوعی و تحلیل‌های تفصیلی، به گونه‌ای طراحی شده که هم برای مخاطبان آکادمیک و هم برای پژوهشگران علوم دینی، منبعی غنی و کارآمد باشد.

بخش اول: جامعیت علمی و جهان‌شمول قرآن کریم

ویژگی‌های علمی و مدرن قرآن کریم

قرآن کریم، کتابی است که با جامعیت بی‌مانند خود، نه‌تنها در حوزه دین، بلکه در علوم انسانی، اجتماعی و حتی طبیعی، سخنانی نو و پویا دارد. این کتاب، برخلاف دیگر متون، حتی کتب آسمانی، از چنان گستردگی و عمقی برخوردار است که هیچ متن بشری در برابر آن هم‌سنگ نیست. این ویژگی، قرآن کریم را به منبعی بی‌بدیل برای تولید دانش در حوزه‌های گوناگون تبدیل کرده است.

روانی و پیچیدگی توأمان

قرآن کریم، با ظاهری روان و قابل فهم، در باطن از پیچیدگی‌های عمیقی برخوردار است. این دوگانگی، آن را برای همه سطوح فکری، از عامه مردم تا نخبگان علمی، مناسب ساخته است.

این آیه، به روانی ظاهری قرآن اشاره دارد، اما ورود به معانی عمیق آن، نیازمند تأمل و پژوهش است. این ویژگی، قرآن را به متنی مناسب برای زبان‌شناسی قرآنی و تفسیر تبدیل کرده است.

نیاز همگانی به قرآن کریم

قرآن کریم، کتابی است که هیچ انسانی از آن بی‌نیاز نیست. جامعیت آن، پاسخگوی نیازهای فکری، معنوی و اجتماعی همه انسان‌هاست، از هر دین و آیینی.

نقد تلقی صرفاً مذهبی

تلقی قرآن کریم به‌عنوان کتابی صرفاً مذهبی، در طول سده‌ها، مانع از درک ابعاد علمی، فکری و اجتماعی آن شده است. این دیدگاه، که ریشه در رویکردهای سنتی علم دینی دارد، نیازمند بازنگری است تا ظرفیت‌های گسترده قرآن در علوم مدرن آشکار شود.

جهان‌شمولی و جاودانگی قرآن کریم

قرآن کریم، کتابی است که برای همه انسان‌ها نازل شده و نه صرفاً برای مؤمنان یا مسلمانان.

جهان‌شمولی قرآن کریم، به رسالت جهانی آن اشاره دارد. اثبات جاودانگی آن، به‌عنوان منبعی که تا روز قیامت قوت‌بخش انسان‌هاست، ضرورتی فکری و فرهنگی است.

مقایسه با کتب بشری

برخلاف کتب علمی بشری، مانند آثار ابن‌سینا که پس از چند سده کهنه و غیرکاربردی می‌شوند، قرآن کریم به دلیل جامعیت و پویایی، جاودانه باقی می‌ماند. اگر ابن‌سینا امروز زنده بود، احتمالاً آثار خود را کنار می‌گذاشت، زیرا محدودیت‌های دانش بشری در برابر وحی الهی آشکار است.

جمع‌بندی بخش اول

قرآن کریم، با ویژگی‌های علمی، مدرن و جهان‌شمول خود، از دیگر متون متمایز است. روانی ظاهری و پیچیدگی باطنی آن، نیاز همگانی به این کتاب و ضرورت بازنگری در تلقی‌های سنتی از آن را نشان می‌دهد. جهان‌شمولی و جاودانگی قرآن، آن را به منبعی بی‌بدیل برای تولید دانش در حوزه‌های گوناگون تبدیل کرده است.

بخش دوم: دیدگاه قرآنی به کفر و کافران

دیدگاه پدرانه قرآن به کافران

قرآن کریم، برخلاف نگاه دشمنی‌آمیز، با کافران با دیدگاهی واقع‌نما و پدرانه رفتار می‌کند، مانند پدری که به فرزندان متفاوت خود با محبت می‌نگرد. این دیدگاه، کافران را نه دشمن، بلکه بخشی از نظام خلقت می‌داند که وجودشان برای تجسم ایمان ضروری است.

این آیه، به تضمین وجود کافران در هستی اشاره دارد تا ایمان در برابر کفر معنا یابد.

تنوع کافران در قرآن

قرآن کریم، کافران را مانند فرزندان یک پدر با ویژگی‌های متفاوت توصیف می‌کند: برخی معتاد، برخی ورزشکار، برخی مؤمن و برخی گناهکار. این تنوع، به حکمت الهی در خلقت اشاره دارد.

نقد دشمنی با کافر

دیدن کافر به‌عنوان دشمن، برخلاف دیدگاه قرآنی است. این نگاه، به نفرین و ناله منجر می‌شود، نه گفت‌وگوی منطقی. مؤمن باید مانند قرآن، نقاط قوت کافر را برجسته کند و به اصلاح او کمک نماید.

عظمت و دوچهرگی کافران در قرآن

قرآن کریم، کافران را هم بزرگ می‌کند و هم خرد، با بیان نقاط قوت و ضعف آنها. این دوچهرگی، به حکمت قرآنی در توصیف کافران اشاره دارد.

این آیه، با ادبی محترمانه، کافران را توصیف می‌کند و از توهین پرهیز می‌نماید.

لعن کفر، نه کافر

قرآن کریم، کفر را لعن می‌کند، نه کافر، زیرا کافر می‌تواند به ایمان بازگردد.

این تمایز، به رحمت الهی و امکان توبه اشاره دارد.

امکان ایمان کافر

برخی کافران می‌توانند به ایمان روی آورند و حتی از بسیاری مؤمنان برتر شوند.

این آیه، به امیدواری قرآنی به اصلاح کافران اشاره دارد.

فراوانی عناوین کفر

قرآن کریم از عناوین متعددی برای کفر استفاده می‌کند: کافرون (۳۶ بار)، کافرین (۹۳ بار)، کفار (۱۹ بار)، کافره و کوافر. این فراوانی، به تنوع و اهمیت مفهوم کفر در قرآن اشاره دارد.

استقلال کوافر

عنوان «کوافر» (زنان کافر) در قرآن، به استقلال زنان در کفر اشاره دارد، برخلاف تصور تبعیت زنان از مردان.

جمع‌بندی بخش دوم

دیدگاه قرآنی به کفر و کافران، با حکمت و رحمت الهی، آنها را بخشی از نظام خلقت می‌داند که وجودشان برای تجسم ایمان ضروری است. این دیدگاه پدرانه، همراه با ادب در تخاطب و امکان تحول کافر به مؤمن، قرآن را به منبعی بی‌نظیر برای روان‌شناسی دینی و اخلاق اسلامی تبدیل کرده است.

بخش سوم: ضرورت تولید دانش قرآنی

دعوت به نگارش درباره کفر

برای شناخت کافران و ارتقای جایگاه قرآن کریم در جهان، باید تا ۵۰ کتاب درباره صفات، ویژگی‌ها و عظمت کفر از منظر قرآن نوشته شود. این پروژه، می‌تواند دانش قرآنی را در حوزه‌های دانشگاهی و جهانی گسترش دهد.

نقد روش‌های تربیتی سنتی

روش‌های تربیتی که جهان را گرگ‌آباد و ناپاک می‌بینند، غیرقرآنی و ناکارآمد هستند. باید با دیدگاهی مثبت و حکیمانه به جامعه نگریست.

نقد وحدت ظاهری

وحدت ظاهری حوزه و دانشگاه، مانند دعوت با چلوکباب و سوهان، ناپایدار است. همکاری علمی واقعی، با تولید دانش مشترک، باید جایگزین شود.

نقش حوزه به‌عنوان درمانگاه

حوزه‌های علمی باید مانند درمانگاهی باشند که بیماران فکری، از جمله کافران، را با حکمت و احتیاط درمان کنند.

خوداتکایی در نگارش

برای نگارش درباره کفر، نباید به تفاسیر موجود اکتفا کرد، زیرا ذهن پژوهشگران امروزی بازتر و خلاق‌تر است.

جمع‌بندی بخش سوم

تولید دانش قرآنی، از طریق نگارش درباره کفر و بازنگری در روش‌های تربیتی و همکاری‌های علمی، می‌تواند جایگاه قرآن کریم را در جهان ارتقا دهد. حوزه‌های علمی، با ایفای نقش درمانگاه فکری، می‌توانند به اصلاح افکار و ترویج حکمت قرآنی کمک کنند.

جمع‌بندی نهایی

قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، با جامعیت علمی، روانی و پیچیدگی توأمان، و جهان‌شمولی بی‌نظیر خود، پاسخگوی نیازهای فکری و معنوی همه انسان‌هاست. دیدگاه پدرانه آن به کافران، حکمت الهی در مدیریت تنوع خلقت را نشان می‌دهد. نقد تلقی‌های سنتی و دعوت به نگارش علمی درباره کفر، راهی برای بازنمایی مدرن قرآن و ارتقای جایگاه آن در گفتمان‌های جهانی است. این نوشتار، با ارائه چارچوبی نظام‌مند، می‌کوشد تا پژوهشگران را به تولید دانش قرآنی و تعامل حکیمانه با تنوع‌های فکری و اجتماعی ترغیب کند.