متن درس

تفسیر علمی قرآن کریم: تحلیل مفهوم رجوع در آیه ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (217)

مقدمه

قرآن کریم، به‌عنوان کلام الهی و منبعی بی‌بدیل برای معرفت، مفاهیم عمیقی چون رجوع را با ظرافت و حکمت ارائه می‌دهد که در حوزه‌های فلسفه، کلام، و عرفان اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای ارزشمند در تفسیر آیه‌ای از سوره بقره، به بررسی مفهوم رجوع در چارچوبی علمی و نظام‌مند می‌پردازد. هدف، ارائه تحلیلی جامع و آکادمیک است که ضمن حفظ امانت به محتوای اصلی، برای پژوهشگران و مخاطبان تحصیل‌کرده در حوزه‌های دینی و فلسفی، چارچوبی منسجم و کاربردی فراهم آورد. این بررسی، با نگاهی عمیق به آیات قرآنی و با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات فاخر، درصدد است تا ابعاد وجودی، فلسفی، و عرفانی رجوع را در نظام معرفتی قرآن کریم روشن سازد.

بخش اول: ساختار و محتوای آیه

ساختار آیه و اجزای آن

آیه شریفه، با ساختاری منسجم، از سه بخش صدر، متن، و ذیل تشکیل شده است. صدر آیه (كَيْفَ تَكْف/and فُرُونَ بِاللَّهِ) با توبیخ کفر آغاز می‌شود، متن آیه مراحل حیات و مرگ را بیان می‌کند، و ذیل آیه (ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ) به بازگشت نهایی به سوی خدا اشاره دارد. این ساختار، نه‌تنها بیانگر توبیخ کفر، بلکه نمایانگر چرخه وجودی انسان در نظام الهی است.

مراحل حیات در آیه

آیه، مراحل حیات انسان را در پنج مرحله ترسیم می‌کند: ماده اولیه (اموات)، حیات دنیوی (فَأَحْيَاكُمْ)، برزخ (ثُمَّ يُمِيتُكُمْ)، حیات اخروی (ثُمَّ يُحْيِيكُمْ)، و حشر کلی (ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ). این مراحل، چرخه‌ای وجودی را نشان می‌دهند که انسان از مبدأ الهی نازل شده و پس از طی مراحل، به سوی او بازمی‌گردد.

بخش دوم: شبهه فلسفی و پاسخ قرآنی

شبهه فلسفی عدم رجوع

در فلسفه اسلامی، شبهه‌ای مطرح است که در عالم هستی، رجوع به معنای بازگشت به حالت پیشین وجود ندارد، زیرا هیچ فعل یا موجودی تکرار نمی‌شود (لا تَكْرَارَ فِي التَّجَلِّي). این اصل، مبتنی بر این دیدگاه است که هر موجود و فعل در هستی، یکتا و متعین است و سیر هستی رو به پیش است، نه بازگشت.

پاسخ قرآنی به شبهه

قرآن کریم، رجوع را نه به معنای بازگشت عینی به حالت اولیه، بلکه به لحاظ مبدأ و منتهی تعریف می‌کند. آیه شریفه:

این آیه، مبدأ (إِنَّا لِلَّهِ) و منتهی (إِلَيْهِ رَاجِعُونَ) را نشان می‌دهد و رجوع را به بازگشت به خدا، نه مسیر طی‌شده، معطوف می‌دارد. این پاسخ، شبهه فلسفی را با تبیین حکمت قرآنی حل می‌کند.

فراوانی و تنوع رجوع در قرآن

قرآن کریم در حدود ۱۰۵ مورد از واژه‌های رجوع و رجعت در معانی مختلف (خلقی، حقی، فردی، کلی، لازم، و متعددی) استفاده کرده است. این تنوع، نشان‌دهنده جامعیت مفهوم رجوع در نظام معرفتی قرآن است.

بخش سوم: مبدأ و منتهی در نظام قرآنی

مبدأ و منتهی در رجوع

مفهوم رجوع در قرآن، به مبدأ و منتهی معطوف است. موجودات در ظرف نزول از اسماء و صفات الهی نازل شده و در ظرف صعود به سوی اسماء بازمی‌گردند. این سیر، نه بازگشت به حالت اولیه، بلکه حرکت به سوی کمال الهی است.

ظرافت‌های بلاغی آیه

در آیه مورد بحث، واژه «اللَّهِ» (اسم ظاهر) در صدر و «إِلَيْهِ» (اسم جمع) در ذیل، ظرافتی بلاغی را نشان می‌دهد که به جامعیت توحید و بازگشت به تمام اسماء و صفات الهی اشاره دارد.

تنوع در منتهی رجوع

رجوع به اسماء مختلف الهی (لطیف، مجید، جهیم، رحیم) متفاوت است، اما همه به سوی «إِلَيْهِ» است. این تنوع، نشان‌دهنده تجلیات گوناگون الهی در سیر صعودی موجودات است.

بخش چهارم: نقد و تحلیل فلسفی رجوع

نقد فلسفی رجوع

از منظر فلسفی، رجوع به معنای بازگشت عینی ممکن نیست، زیرا هر موجود در سیر وجودی خود تغییر می‌کند و حالت ثانوی ندارد. این دیدگاه، با اصل عدم تکرار در تجلیات الهی همخوانی دارد.

فقدان ترجیع در هستی

ترجیع یا بازگشت به حالت اولیه در هستی وجود ندارد، زیرا هر فعل یا صوت جدید با قبلی متفاوت است. برای مثال، در موسیقی یا شعر، ترجیع به لحاظ مبدأ و منتهی است، نه بازگشت عینی.

رجوع عرفی و حقیقی

رجوع عرفی، مانند بازگشت به خانه، با رجوع حقیقی متفاوت است، زیرا انسان و محیط در هر لحظه تغییر می‌کنند. رجوع عرفی، تنها به لحاظ ظاهری مشابه است، اما در حقیقت، انسان در هر لحظه موجودی جدید است.

بخش پنجم: سیر وجودی و حرکت در هستی

حرکت در نظام هستی

حرکت در هستی نه عمودی است و نه افقی، بلکه چینشی، سیال، و دورانی است. این دیدگاه، به پیچیدگی و پویایی سیر وجودی موجودات اشاره دارد.

نزول و صعود موجودات

موجودات از ذات الهی نازل شده، تمام اسماء الهی را زیارت کرده و در ناسوت قرار می‌گیرند. در ظرف صعود، به سوی اسماء بازمی‌گردند، اما این بازگشت، ارادی و اختیاری است.

ارادی بودن صعود

برخلاف نزول که سببی و غیرارادی است، صعود ارادی و اختیاری است. این تمایز، نقش اختیار انسان در سیر به سوی کمال الهی را برجسته می‌سازد.

بخش ششم: رجوع و توحید در نظام قرآنی

رجوع به اسماء الهی

رجوع به نعیم یا جهیم، هر دو به سوی خدا (إِلَيْهِ) است، زیرا هر دو مظهر اسماء الهی‌اند. این دیدگاه، جامعیت توحید را در تجلیات الهی نشان می‌دهد.

جهان‌بینی اسلامی و رجوع

جهان‌بینی اسلامی بر مبدأ و منتهی بودن خدا تأکید دارد و رجوع را در این چارچوب معنا می‌کند. این دیدگاه، هستی را در سیر دائمی به سوی خدا می‌بیند.

نقد مباحث کلامی

برخی متکلمان، رجوع را به‌صورت مادی یا غیرمادی تفسیر کرده‌اند، اما ماده خود مصداق ظهور است، نه اصل. این نقد، محدودیت‌های رویکردهای کلامی را در برابر حکمت قرآنی نشان می‌دهد.

بخش هفتم: بی‌کرانگی هستی و رجوع

بی‌کرانگی هستی

عالم هستی مبدأ و منتهی ندارد، زیرا خدا:

این آیه، به بی‌کرانگی و تعالی الهی اشاره دارد. هستی، نه ابتدا دارد و نه انتها، و در سیر دائمی است.

نقد مباحث عاميانه

مباحث کلامی و فلسفی درباره حادث یا قدیم بودن عالم، به دلیل فقدان روش علمی، گاه به مباحث عاميانه تبدیل شده‌اند. علم دینی نیازمند رویکردی علمی و مدرن است تا از محدودیت‌های ذهنی رها شود.

ضرورت تحول علم دینی

علم دینی باید با روش‌های علمی و مدرن، مفاهیم قرآنی را تبیین کند تا از محدودیت‌های ذهنی و مباحث غیرعلمی فاصله گیرد.

بخش هشتم: ذکر و نقش آن در رجوع

اهمیت ذکر إِنَّا لِلَّهِ

ذکر:

این ذکر، انسان را از ترس، وسواس، و بلایای دنیوی و اخروی حفظ می‌کند. گفتن مداوم آن، انسان را در سیر ربوبی نگه می‌دارد.

تفاوت ذکرها

ذکر إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ سبک‌تر از لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ است و مقدمه‌ای برای ورود به توحید است. لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ، به دلیل عظمت توحید، سنگین‌ترین ذکر است.

ذکر تسبیحات

ذکر سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَلَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ، حفاظ معنوی انسان است و باید مداوم گفته شود.

حفاظت معنوی ذکرها

ذکرهای إِنَّا لِلَّهِ و تسبیحات، انسان را از خطرات حفظ کرده و دارای موکلان الهی هستند.

بخش نهم: مصادیق رجوع در قرآن

رجوع موسی

آیه:

این رجوع، مبدئی است و نه مقطعی، زیرا قوم موسی در این مدت تغییر کرده‌اند.

رجوع به نفس

آیه:

این رجوع، به معنای بازگشت به اصل خویش و خودشناسی است.

رجوع از گناه

آیه:

این رجوع، به بازگشت از گناه به اصل پاکی فطری اشاره دارد و در ۱۶ مورد در قرآن آمده است.

رجعت شیعی

رجعت در اعتقاد شیعه، به بازگشت معصومان و شهدا اشاره دارد که از نظر فلسفی ممکن است، اما نیازمند سند شرعی است.

نقد رجعت خشک

رجعت خشک و عینی محال است، اما رجعت به معنای تبلور و تشخص علمی است.

بخش دهم: حکمت و معرفت قرآنی

حکمت قرآنی در رجوع

قرآن کریم به زبانی سخن می‌گوید که با گذشته و آینده سازگار است. آیه:

این حکمت، به جاودانگی و بی‌کرانگی الهی اشاره دارد.

توحید در خلقت

خدا از هر موجودی یکی آفریده (وَحْدَهُ وَحْدَهُ)، و توحید در ذات، صفات، و افعال او جاری است.

رهایی از حسرت و غم

انسان با درک بی‌کرانگی هستی، از حسرت گذشته و غم آینده رها می‌شود، زیرا نه خوشی دیروز و نه غم فردا محدود نیست.

بخش یازدهم: مصادیق و تمثیلات

تمثیل تره

تره کاشتن می‌تواند قاتق نان یا قاتل جان شود، زیرا مار آن را دوست دارد و ممکن است انسان را نیش بزند. تره، به‌عنوان پادزهر مار، حکمت الهی در خلقت را نشان می‌دهد.

نقد علم دینی

علم دینی از علوم طبیعی، مانند خواص سبزیجات، غفلت کرده و به الفاظ و عبارات محدود شده است. حکیم باید آثار و خصوصیات خلقت را بداند تا احکام آیات را درک کند.

معصومیت کودک

کودک در بدو تولد، تمام اسماء الهی را زیارت کرده، اما غفلت او را از این معرفت دور می‌کند. این معصومیت، به پاکی فطری انسان اشاره دارد.

جمع‌بندی نهایی

مفهوم رجوع در قرآن کریم، به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم معرفتی، نه‌تنها به بازگشت به خدا در ظرف مبدأ و منتهی اشاره دارد، بلکه سیر وجودی انسان را در نظام الهی تبیین می‌کند. این مفهوم، با تنوع مظاهر (نعیم، جهیم) و تجلیات اسماء الهی، از شبهات فلسفی عبور کرده و با پاسخ‌های حکیمانه قرآنی، جامعیت توحید را نشان می‌دهد. ذکرهای إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ و تسبیحات، انسان را در این سیر ربوبی حفظ کرده و از غفلت و بلایا دور می‌دارند. علم دینی نیازمند تحول علمی و مدرن است تا مفاهیم قرآنی را با دقت و عمق تبیین کند. این تحلیل، چارچوبی جامع برای پژوهش‌های پیشرفته در فلسفه وجود، عرفان اسلامی، روان‌شناسی دینی، و تفسیر قرآنی فراهم می‌سازد و قرآن کریم را به‌عنوان منبعی حکیمانه برای درک بی‌کرانگی هستی معرفی می‌کند.