متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (221)
تفسیر علمی قرآن کریم: تحلیل نظام سماوات و ارض در پرتو آیات قرآنی
مقدمه
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی، با بیانی ژرف و چندلایه به مسائل بنیادین خلقت آسمان‌ها و زمین پرداخته و منظومه‌ای از معارف را در قالب آیات نورانی عرضه کرده است. این نوشتار، با تکیه بر آیات مرتبط با خلقت سماوات و ارض، به‌ویژه مفاهیم رتق و فتق، سبع سماوات، و تزئین سماء دنیا، در پی تبیین نظام‌مند این موضوعات با رویکردی علمی و دانشگاهی است. هدف این اثر، ارائه چارچوبی منسجم برای پژوهشگران حوزه تفسیر قرآنی، کیهان‌شناسی اسلامی، و فلسفه خلقت است تا با تدبر در آیات، به فهمی عمیق‌تر از نظام هستی دست یابند. این نوشتار، با ادغام تحلیل‌های علمی و قرآنی، به دنبال بازنمایی عظمت خلقت و ضرورت بازنگری در تفاسیر سنتی با رویکردی نوین و علمی است.
بخش اول: تدرج و مراحل خلقت در قرآن کریم
مفهوم تدرج در خلقت
قرآن کریم خلقت سماوات و ارض را در بستری تدریجی توصیف می‌کند، که این تدرج با فرآیندهای کیهان‌شناسی مدرن همخوانی دارد. این مفهوم، به مراحل مختلف شکل‌گیری هستی اشاره دارد که در برهه‌های زمانی متمایز رخ داده‌اند.
درنگ: تدرج در خلقت، نشان‌دهنده نظم و حکمت الهی در فرآیند آفرینش است که با یافته‌های علمی مدرن در کیهان‌شناسی سازگار است.
تفاوت برهه‌های خلقت
آیات قرآنی، خلقت زمین (در دو یوم)، آسمان‌ها (در دو یوم)، و انبساط زمین (دهو ارض) را به‌عنوان مراحل متمایز معرفی می‌کنند. این تفاوت، به تکامل تدریجی هستی و مراحل مختلف آن اشاره دارد.
درنگ: تمایز برهه‌های خلقت، بر پیچیدگی و نظم در فرآیند آفرینش تأکید دارد و زمینه‌ساز تحلیل‌های کیهان‌شناختی قرآنی است.
خلقت موجودات زمین
خلقت موجودات زمین (ما فی الارض) از خلقت خود زمین متمایز است، که به تکامل زیستی پس از شکل‌گیری زمین اشاره دارد. این تمایز، بر مراحل مختلف خلقت تأکید می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش اول
تدرج در خلقت، تمایز برهه‌های زمانی، و جدایی خلقت موجودات زمین از خود زمین، همگی نشان‌دهنده نظمی حکیمانه در آفرینش هستند. این مفاهیم، زمینه‌ای برای گفت‌وگوی علم و دین فراهم می‌کنند و بر ضرورت تفسیر علمی آیات قرآنی تأکید دارند.
بخش دوم: تحلیل آیات خلقت سماوات و ارض
آیه خلقت زمین و موجودات آن
هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ
ترجمه: اوست که آنچه در زمین است همه را برای شما آفرید، سپس به سوی آسمان پرداخت و آنها را به‌صورت هفت آسمان سامان داد.
این آیه، به خلقت موجودات زمین و سپس سامان‌دهی آسمان‌ها در قالب هفت آسمان اشاره دارد. ترتیب ذکرشده، بر مراحل تدریجی خلقت تأکید می‌کند.
درنگ: آیه فوق، ترتیب خلقت را از زمین به آسمان‌ها نشان می‌دهد و بر نظم کیهانی تأکید دارد.
معنای دخان و گازهای متصاعد
ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ
ترجمه: سپس به سوی آسمان پرداخت در حالی که آن گاز بود.
واژه «دخان» در این آیه، به گازهای متصاعد از زمین اشاره دارد که طی میلیون‌ها سال به آسمان‌ها تبدیل شده‌اند. این معنا، با مراحل اولیه خلقت در کیهان‌شناسی مدرن همخوانی دارد.
درنگ: دخان، به گازهای اولیه خلقت اشاره دارد که با علم کیهان‌شناسی مدرن سازگار است.
فرآیند رتق و فتق
فرآیند رتق (اتصال مواد اولیه) و فتق (جدایی و شکل‌گیری) در خلقت سماوات، به تکامل تدریجی عالم از مواد کربنی اشاره دارد. این فرآیند، با نظریه‌های علمی مدرن همخوانی دارد.
آیه فرمان به آسمان و زمین
فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ
ترجمه: سپس به آسمان و زمین گفت: بخواهید یا نخواهید بیایید، گفتند: فرمانبردار آمدیم.
این آیه، به شکل‌گیری نظام کیهانی با نظمی قسری اشاره دارد که در آن آسمان و زمین به امر الهی پاسخ می‌دهند.
سامان‌دهی سبع سماوات
فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ
ترجمه: پس آنها را به‌صورت هفت آسمان در دو روز سامان داد.
این آیه، به سامان‌دهی هفت آسمان در دو برهه زمانی اشاره دارد، که بر نظم و ترتیب در خلقت تأکید می‌کند.
تزئین سماء دنیا
وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا
ترجمه: و آسمان دنیا را با چراغ‌ها آراستیم و آن را حفظ کردیم.
این آیه، به آراستگی آسمان دنیا با ستارگان و حفظ آن از عبور غیرمجاز اشاره دارد، که نشان‌دهنده زیبایی و نظم کیهانی است.
درنگ: تزئین سماء دنیا با مصابیح، به زیبایی و نظم کیهانی اشاره دارد که با نجوم مدرن همخوانی دارد.
نتیجه‌گیری بخش دوم
آیات خلقت سماوات و ارض، از خلقت زمین تا سامان‌دهی هفت آسمان و تزئین سماء دنیا، منظومه‌ای از نظم و حکمت الهی را به نمایش می‌گذارند. این آیات، با تبیین مراحل رتق و فتق، دخان، و سامان‌دهی، زمینه‌ای برای تحلیل‌های کیهان‌شناختی و علمی فراهم می‌کنند.
بخش سوم: نقد تفاسیر سنتی و رویکرد علمی
نقد تفسیر سبع سماوات به‌عنوان لایه‌های جوی
برخی تفاسیر سنتی، سبع سماوات را به لایه‌های جوی زمین (تا ۸۰۰ کیلومتر) محدود کرده‌اند، که این دیدگاه خلقت را کوچک می‌شمارد. لایه‌های جوی، شامل ابرها، بادها، و اوزون، تنها بخشی از سماء دنیا هستند و نمی‌توانند سبع سماوات را در بر گیرند.
درنگ: سبع سماوات فراتر از لایه‌های جوی زمین‌اند و نباید به این محدوده تقلیل یابند.
نقد تفسیر ذات الحبک
وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ
ترجمه: سوگند به آسمانی که دارای بافت است.
تفسیر ذات الحبک به‌عنوان لایه‌های درهم‌تنیده جوی، متأثر از هیئت بطلمیوسی است و با عظمت خلقت قرآنی سازگار نیست.
آیه استقلال سماوات
كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ
ترجمه: هر یک در مداری شناورند.
این آیه، به استقلال سماوات و عدم تداخل آنها اشاره دارد، که با نظم کیهانی سازگار است.
محدودیت‌های علمی بشر
علم مدرن تا ۸۰۰ کیلومتر از جو زمین را شناسایی کرده، اما این مقدار در برابر عظمت خلقت ناچیز است. بشر در برابر گستردگی سماوات به عجز خود اعتراف می‌کند.
درنگ: محدودیت‌های علمی بشر، بر عجز او در برابر عظمت خلقت تأکید دارد.
نقد کوچک‌سازی خلقت
تصور سبع سماوات به‌عنوان لایه‌های جوی، نه‌تنها خلقت را کوچک می‌کند، بلکه عظمت الهی را نیز محدود می‌سازد. این دیدگاه، با آیات قرآنی که در ۱۲۰ مورد به سماوات اشاره دارند، ناسازگار است.
نتیجه‌گیری بخش سوم
نقد تفاسیر سنتی، ضرورت بازنگری در فهم سماوات با رویکردی علمی را برجسته می‌کند. سبع سماوات، فراتر از لایه‌های جوی، به نظمی کیهانی اشاره دارند که نیازمند تحلیل‌های علمی و قرآنی است.
بخش چهارم: نقش عصمت و معصوم در فهم خلقت
علم معصوم به سماوات
حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید:
أَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْرَفُ
ترجمه: من به راه‌های آسمان‌ها داناترینم.
این سخن، به شناخت عمیق معصوم از مراتب سماوات اشاره دارد.
درنگ: علم معصوم، کلیدی برای فهم مراتب عالی خلقت است.
نقش دین و عصمت
فهم مراتب عالی خلقت، مانند سبع سماوات، بدون دین و عصمت ممکن نیست. عقل بشر، بدون هدایت معصوم، در برابر این عظمت ناتوان است.
نفوذ در سماوات
وَلَا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ
ترجمه: و جز با قدرتی نفوذ نخواهید کرد.
این آیه، به ضرورت عصمت برای نفوذ در سماوات اشاره دارد.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
عصمت و هدایت معصوم، برای فهم و دسترسی به مراتب عالی خلقت ضروری‌اند. این بخش، بر نقش دین و معصوم در رهنمون ساختن بشر به سوی حقیقت تأکید می‌کند.
بخش پنجم: سکوت‌های قرآنی و تدبر در آیات
اهمیت سکوت‌های قرآنی
قرآن کریم در برخی مواضع، به‌ویژه در مسائل عصمت و اولیاء، سکوت اختیار کرده است. این سکوت‌ها، حکمت تربیتی دارند و برای فهم عمیق‌تر نیازمند تدبرند.
درنگ: سکوت‌های قرآنی، موضوعی کلیدی برای تحقیقات قرآنی و فهم عمیق‌تر هستند.
آیه معراج پیامبر
سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى
ترجمه: منزه است آن که بنده‌اش را شبانگاه از مسجدالحرام به مسجدالاقصی برد.
این آیه، به معراج پیامبر اشاره دارد، اما در ادامه سکوت کرده و جزئیات را بیان نکرده است.
استخراج سکوت‌های قرآنی
استخراج سکوت‌های قرآنی، نیازمند تدبر و تمرین است. این سکوت‌ها، به موضوعاتی مانند عصمت، اولیاء، و مراتب خلقت اشاره دارند.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
سکوت‌های قرآنی، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر آیات هستند. تدبر در این سکوت‌ها، به کشف معارف جدید و تولید علم قرآنی منجر می‌شود.
بخش ششم: نقش حوزه‌های علمیه در تولید علم قرآنی
مصدر بودن قرآن کریم
حوزه‌های علمیه باید قرآن کریم را مصدر علوم قرار دهند و به جای تمرکز بر مسائل پیش‌پاافتاده، به فهم سماوات و خلقت بپردازند.
درنگ: قرآن کریم باید مصدر تولید علم در حوزه‌های علمیه باشد.
نقد آموزش‌های حوزوی
تمرکز بر آموزش ادبیات و صرف و نحو، نباید جایگزین علوم عمیق قرآنی شود. علم دینی باید به سوی تولید دانش‌های بنیادین حرکت کند.
زینت علما
عالمان دینی باید در ظاهر و باطن زینت‌بخش باشند:
كُونُوا لَنَا زَيْنًا وَلَا تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْنًا
ترجمه: برای ما زینت باشید و بر ما ننگ نباشید.
این سخن، به ضرورت حرفه‌ای‌گری و شایستگی در علم دینی اشاره دارد.
نتیجه‌گیری بخش ششم
حوزه‌های علمیه، با قرار دادن قرآن کریم به‌عنوان مصدر علوم و تمرکز بر مسائل بنیادین خلقت، می‌توانند در تولید علم جهانی مشارکت کنند.
جمع‌بندی نهایی
قرآن کریم، با آیاتی چون «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا» و «فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ»، نظام کیهانی را با دقتی علمی و حکمت الهی تبیین کرده است. سبع سماوات، فراتر از لایه‌های جوی، به نظمی گسترده اشاره دارند که نیازمند تفسیر علمی است. سکوت‌های قرآنی، به‌ویژه در مسائل عصمت و اولیاء، دریچه‌ای به سوی اکتشافات جدید هستند. حوزه‌های علمیه باید با تدبر در آیات و سکوت‌های قرآنی، به تولید علم جهانی بپردازند. این تحول، نه‌تنها اعتبار علمی حوزه‌ها را ارتقا می‌دهد، بلکه نظام اسلامی را با تکیه بر ظرفیت‌های قرآنی تقویت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی