متن درس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (256)

مقدمه

آیات 45 و 46 سوره بقره از قرآن کریم، به‌عنوان دو گوهر تابناک در نظام تربیتی الهی، راهنمایی ژرف برای تهذیب نفس و تقرب به پروردگار ارائه می‌دهند. این آیات، با تأکید بر صبر و صلات به‌عنوان دو ستون استوار معنویت، و با برجسته‌سازی نقش خشوع در تحقق آثار این عبادات، انسان را به سوی تعادل نفسانی و آرامش باطنی رهنمون می‌سازند. در این نوشتار، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تحلیل و تبیین محتوای این آیات پرداخته می‌شود. هدف، ارائه تفسیری جامع و عمیق است که برای مخاطبان متخصص در حوزه الهیات و تفسیر قرآن کریم، روشنگر و راهگشا باشد. متن با زبانی فاخر و متناسب با فضای آکادمیک نگاشته شده و از تمثیلات و استعارات ادبی برای غنای محتوا بهره گرفته است، در حالی که ماهیت علمی و پژوهشی آن حفظ شده است.

بخش اول: صبر و صلات، دو بال تعالی نفسانی

1.1. اهمیت صبر و صلات در تهذیب نفس

وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ * الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

ترجمه: و از صبر و نماز یاری جویید و آن جز بر خاشعان سنگین نیست * کسانی که می‌پندارند پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد و به سوی او بازمی‌گردند.

آیات 45 و 46 سوره بقره، صبر و صلات را به‌عنوان دو ابزار بنیادین برای تهذیب نفس معرفی می‌کنند. صبر، چون سپری استوار در برابر طوفان‌های نفسانی، و صلات، چون چراغی فروزان در مسیر تقرب به پروردگار، انسان را از آشوب‌های درونی به سوی آرامش و تعادل هدایت می‌کنند. این دو عمل، نفس را نرم، گشاده و متعادل می‌سازند و به آن تناسبی الهی می‌بخشند.

صبر، به معنای پایداری در برابر سختی‌ها و مهار هوس‌های نفسانی، و صلات، به‌عنوان عبادتی جامع که قلب و جوارح را در بر می‌گیرد، در نظام تربیتی قرآن کریم جایگاهی محوری دارند. این آیات، انسان را به یاری‌جستن از این دو ابزار دعوت می‌کنند تا در مسیر کمال، استوار و پویا گام بردارد.

1.2. تعادل صفات نفسانی از طریق صبر و صلات

صبر و صلات، با تأثیر بر بعد درونی انسان، تعادل و تناسب را در صفات نفسانی ایجاد می‌کنند. صبر، با تقویت اراده در برابر ناملایمات، و صلات، با پیوند دادن قلب و جسم به پروردگار، نفس را از سلطه هوی و هوس آزاد می‌کنند. این تعادل، نتیجه هماهنگی بین عقل و عاطفه است که از طریق این دو عمل محقق می‌شود.

این دیدگاه با آیه شریفه إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ (عنکبوت: 45) هم‌خوانی دارد: ترجمه: همانا نماز از فحشا و منکر بازمی‌دارد. این آیه نشان می‌دهد که صلات، با ایجاد سپری معنوی، انسان را از گرایش به گناه مصون می‌دارد.

1.3. صبر به‌مثابه پایداری و صلات به‌مثابه عبادت جامع

صبر، به معنای پایداری در برابر سختی‌ها و مهار نفس، در کنار صلات، که عبادتی جامع با ابعاد قلبی و جوارحی است، قرار گرفته است. صبر، در مصادیقی چون صیام (روزه)، ظرفی ایجابی برای تقویت اراده و کنترل نفس فراهم می‌آورد. صلات، اما، به دلیل شمول بر قلب (از طریق خشوع و ذکر) و جوارح (از طریق قیام، رکوع، و سجود)، نقشی محوری‌تر در تهذیب نفس ایفا می‌کند.

صبر، چون ریشه‌ای است که درخت وجود را در برابر بادهای سهمگین حفظ می‌کند، و صلات، چون شاخساری است که به سوی آسمان معرفت اوج می‌گیرد. این پیوند، نظامی جامع برای تربیت نفسانی ارائه می‌دهد که انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

1.4. برتری صلات بر صبر

صلات، به دلیل جامعیت در تأثیر بر قلب و جسم، از صبر، که عمدتاً ظرفی ایجابی برای قلب است، برتری دارد. صلات، با در بر گرفتن قیام، رکوع، سجود و ذکر، انسان را در تمامی ابعاد وجودی به پروردگار متصل می‌کند. این برتری در روایت «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ» (نماز ستون دین است) نیز منعکس شده است.

1.5. صلات، خوراک دائمی جان

صلات، چون چشمه‌ای زلال و جوشان، جان انسان را سیراب کرده و از آلودگی‌های نفسانی پاک می‌سازد. هرچند صیام نیز نقشی مشابه ایفا می‌کند، اما به دلیل محدودیت زمانی و تمرکز بر قلب، از جامعیت صلات برخوردار نیست. صلات، به‌عنوان معراج مؤمن، انسان را به سوی اوج کمال هدایت می‌کند.

این دیدگاه با آیه شریفه حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ (بقره: 238) هم‌خوانی دارد: ترجمه: بر نمازها مواظبت کنید. این تأکید قرآنی بر استمرار صلات، جایگاه آن را به‌عنوان خوراک دائمی جان تثبیت می‌کند.

1.6. نتیجه‌گیری بخش اول

صبر و صلات، به‌عنوان دو رکن اساسی تربیت نفسانی، انسان را از آشوب‌های درونی به سوی آرامش و تعادل هدایت می‌کنند. صلات، با جامعیت و تأثیر عمیق‌تر بر قلب و جوارح، نقشی بی‌بدیل در تهذیب نفس ایفا می‌کند. این دو عمل، چون دو بال، انسان را به سوی آسمان معرفت و تقرب الهی پرواز می‌دهند.

بخش دوم: خشوع، کلید بهره‌مندی از صلات

2.1. بی‌صلاتی، ریشه معاصی

بی‌توجهی به صلات یا انجام آن به‌صورت صوری، زمینه‌ساز گناهانی چون غرور، تکبر، غیبت و تهمت است. صلات، با ایجاد خشوع و تقرب به پروردگار، نفس را از گرایش به معاصی بازمی‌دارد. این حقیقت در آیه إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ (عنکبوت: 45) بازتاب یافته است: ترجمه: همانا نماز از فحشا و منکر بازمی‌دارد.

بی‌صلاتی، چون تاریکی است که قلب را در بر می‌گیرد و انسان را به سوی انحطاط اخلاقی سوق می‌دهد. صلات حقیقی، با حضور قلب و خشوع، این تاریکی را به نور تبدیل می‌کند.

2.2. نقش صلات در کنترل هاری نفس

صلات، با ایجاد ارتباط مستقیم با پروردگار، هاری نفس (سرکشی و تمایل به گناه) را مهار می‌کند. بدون این مهار، نفس به سوی رفتارهایی گرایش می‌یابد که حتی حیوانات از آن پرهیز می‌کنند. صلات، چون افسار محکمی است که نفس سرکش را رام کرده و به سوی کمال هدایت می‌کند.

2.3. نقد اخلاق‌مداری بدون صلات

تأکید بر اخلاق بدون تکیه بر صلات، رویکردی ناقص و ناکارآمد است. اخلاق، به‌عنوان صفات نفسانی، تنها در سایه صلات و مهار هاری نفس به تعادل می‌رسد. بدون صلات، تلاش برای اخلاق‌مداری چون کاشتن بذری در خاک شوره‌زار است که ثمری جز ناکامی به بار نمی‌آورد.

2.4. کبیره بودن صلات برای غیرخاشعین

آیه شریفه وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ (بقره: 45) نشان می‌دهد که صلات برای غیرخاشعین، به دلیل فقدان خشوع، کبیره (ثقیل و سنگین) است. برای خاشعین، این سنگینی وجود ندارد و صلات به عملی روان و دلپذیر تبدیل می‌شود. کبیره در اینجا، نه به معنای بزرگی ذاتی صلات، بلکه به معنای ثقل نفسانی برای غیرخاشعین است.

2.5. اشکالات ظاهری در فهم آیه

فهم ظاهری آیه ممکن است به این اشکال منجر شود که اگر صلات برای غیرخاشعین کبیره است، برای خاشعین باید کبیره‌تر باشد، یا اگر برای خاشعین صغیر است، برای غیرخاشعین باید صغیرتر باشد. این اشکال، ناشی از عدم توجه به معنای کبیره به‌عنوان ثقیل (سنگین) است، نه صرفاً بزرگ. کبیره در اینجا، به معنای دشواری نفسانی برای غیرخاشعین است، نه صفتی ذاتی برای صلات.

2.6. ضرورت منطقی‌اندیشی در تفسیر قرآن کریم

تفسیر قرآن کریم، چون گوهری گرانبها، نیازمند تأمل عمیق و منطقی است. بی‌تفاوتی یا تفسیر سطحی، مانع از فهم دقیق وحی الهی می‌شود. این دیدگاه با دعوت قرآنی به تدبر در آیه أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ (محمد: 24) هم‌خوانی دارد: ترجمه: آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند.

2.7. کبیره به‌معنای ثقیل

واژه کبیره در آیه، به معنای ثقیل (سنگین) است و به حال متعلق موصوف (غیرخاشعین) اشاره دارد، نه به ذات صلات. صلات برای غیرخاشعین، به دلیل فقدان خشوع، سنگین و دشوار است، اما برای خاشعین، این ثقل وجود ندارد. این تحلیل، معنای دقیق کبیره را در سیاق آیه روشن می‌کند.

2.8. نقش روان‌شناختی صلات

صلات، با ایجاد خشوع، هاری و شح نفس (تمایل به گناه و حرص) را از بین می‌برد. این تأثیر روان‌شناختی، صلات را به ابزاری مؤثر برای تربیت نفس تبدیل می‌کند. کسی که از لذت گناهانی چون غیبت، تهمت یا مال حرام رنج می‌برد، با صلات حقیقی می‌تواند این گرایش‌ها را مهار کند.

2.9. نقد صلات صوری

صلات حقیقی، نیازمند طمأنینه، آرامش و وحدت درونی است. صلات صوری یا پرخوانی بدون حضور قلب، نتیجه‌ای جز خباثت نفسانی ندارد. آیه وَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ (ماعون: 4-5) بر این حقیقت تأکید دارد: ترجمه: وای بر نمازگزاران * کسانی که از نمازشان غافل‌اند.

2.10. ساهون به‌معنای غفلت از صلات

ساهون، به معنای غفلت و بی‌توجهی به صلات است. این غفلت، صلات را به عملی صوری تبدیل کرده و از تأثیرات معنوی آن محروم می‌کند. مثالی از کسی که برای سفر مکه بی‌خواب می‌شود، اما نسبت به صلات بی‌توجه است، این غفلت را به‌خوبی نشان می‌دهد.

2.11. خطر صلات نادرست

صلات نادرست، که بدون خشوع و حضور قلب انجام می‌شود، نه‌تنها به قرب الهی منجر نمی‌شود، بلکه می‌تواند به خباثت و محرومیت معنوی بینجامد. این خطر، ضرورت توجه به کیفیت صلات را نشان می‌دهد.

2.12. نقش اذان و اقامه در آماده‌سازی برای صلات

اذان، اقامه و دعاهای پیش از صلات، چون دروازه‌هایی برای ورود به بارگاه صلات، ذهن و قلب را برای خشوع آماده می‌کنند. این اعمال، زمینه‌ساز حضور قلب و تمرکز در صلات هستند.

2.13. نقد نهادسازی صوری برای صلات

نهادسازی صوری برای ترویج صلات، بدون توجه به کیفیت و خشوع، نتیجه‌ای جز تشدید مشکلات ندارد. صلات، به‌عنوان فعل نفسانی، باید در بستر تربیت فردی و خانوادگی نهادینه شود، نه از طریق ساختارهای بوروکراتیک.

2.14. صحت صلات و فقدان قرب

صحت فقهی صلات، که بر رعایت شرایط ظاهری مانند طهارت و قرائت درست متمرکز است، لزوماً به معنای مقبولیت آن نیست. صلات صحیح، بدون خشوع، قرب الهی را محقق نمی‌کند.

2.15. نتیجه‌گیری بخش دوم

خشوع، کلید بهره‌مندی از صلات است. صلات بدون خشوع، چون کوزه‌ای ترک‌خورده است که آب حیات را در خود نگه نمی‌دارد. بی‌صلاتی یا صلات صوری، ریشه بسیاری از معاصی است، در حالی که صلات حقیقی، نفس را از هاری و سرکشی رهایی داده و به سوی کمال هدایت می‌کند.

بخش سوم: قرآن کریم و عبادات، شفای مؤمن و خسران ظالم

3.1. خطر قرآن‌خوانی صوری

قرآن کریم، برای مؤمنین شفا و برای غیرمؤمنین خسران است. آیه وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا (اسراء: 82) این حقیقت را بیان می‌کند: ترجمه: و از قرآن آنچه را که شفا و رحمت برای مؤمنان است نازل می‌کنیم و ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید.

قرآن‌خوانی بدون وارستگی، چون نوشیدن آبی زلال از ظرفی آلوده است که به جای شفا، بیماری می‌آورد.

3.2. ضرورت ویزیت در عبادات

عباداتی چون صلات، قرآن‌خوانی و زیارت، نیازمند ویزیت (انجام با دقت و وارستگی) هستند. بدون ویزیت، این اعمال نه‌تنها مفید نیستند، بلکه به خباثت نفسانی منجر می‌شوند. ویزیت، چون کلیدی است که قفل قلب را گشوده و آن را برای دریافت فیض الهی آماده می‌کند.

3.3. خطر زیاده‌روی در عبادات

زیاده‌روی در عبادات، مانند زیارت مکرر مکه بدون وارستگی، به جای قرب، به خباثت نفسانی منجر می‌شود. این زیاده‌روی، چون بارانی است که بر زمین شوره‌زار می‌بارد و جز ویرانی ثمری ندارد.

3.4. ضرورت همراهی قرآن با مطالعه علوم

مطالعه علوم، بدون همراهی با قرآن‌خوانی، به آلودگی نفس منجر می‌شود. قرآن، چون سپری است که نفس را از تأثیرات منفی علوم حفظ می‌کند. این دیدگاه، بر ضرورت پیوند علوم دینی با قرآن کریم تأکید دارد.

3.5. نتیجه‌گیری بخش سوم

قرآن کریم و عبادات، چون چشمه‌های زلال هدایت، برای مؤمنین شفا و برای غیرمؤمنین خسران به ارمغان می‌آورند. انجام عبادات با وارستگی و ویزیت، کلید بهره‌مندی از برکات آنهاست.

جمع‌بندی نهایی

آیات 45 و 46 سوره بقره، با تأکید بر صبر و صلات به‌عنوان ابزارهای اصلی تهذیب نفس، نقش محوری خشوع را در بهره‌مندی از این عبادات برجسته می‌کنند. صلات، به‌عنوان خوراک دائمی جان و معراج مؤمن، در صورت انجام با خشوع، هاری نفس را مهار کرده و انسان را از معاصی بازمی‌دارد. بی‌صلاتی یا صلات صوری، ریشه بسیاری از مشکلات اخلاقی و معنوی است. علم دینی، به‌عنوان پرچمدار ترویج معارف قرآنی، موظف به ترویج صلات حقیقی و نقد رویکردهای صوری در عبادات است. این تحول، نیازمند بازنگری در روش‌های آموزشی و تأکید بر ویزیت در عبادات است. آیات قرآنی، چون نوری درخشان، راهنمای انسان در مسیر تقرب به پروردگار و تحقق کمال نفسانی هستند.