متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (396)
تفسیر آیه 109 سوره بقره: جایگاه محوری صلاه، زکات و صوم در دیانت اسلامی
مقدمه
آیه 109 سوره بقره، چونان نگینی درخشان در کلام الهی، دعوتی است عمیق به اقامه صلاه، ایتاء زکات و پیش‌فرستادن خیر برای آخرت. این آیه، نه‌تنها به اصول عبادی اسلام اشاره دارد، بلکه پیوندی ناگسستنی میان سلوک فردی و مسئولیت‌های اجتماعی ترسیم می‌کند. صلاه، به‌سان ستونی استوار، محور دیانت اسلامی است و در کنار زکات و صوم، مجموعه‌ای کامل از عبادات را شکل می‌دهد که نیازهای نفسانی، روحانی و اجتماعی انسان را برآورده می‌سازد. این تفسیر، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تبیین جایگاه این عبادات در نظام معرفتی و عملی اسلام می‌پردازد و با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، ابعاد معنوی، روان‌شناختی و اجتماعی آن‌ها را کاوش می‌کند.
بخش اول: صلاه، ستون دیانت و محور سلوک
جایگاه بی‌همتای صلاه در قرآن کریم
صلاه، چونان خورشیدی تابان در آسمان دیانت اسلامی، برترین عمل معنوی است که در قرآن کریم و سیره معصومین (ع) جایگاهی بی‌مانند دارد. این عبادت، با حدود 96 ذکر در قرآن کریم، از دیگر عبادات پیشی گرفته و به‌عنوان محور سلوک و معرفت الهی معرفی شده است. صلاه، نه‌تنها عملی ritualistic، بلکه پلی است به سوی قرب الهی، که انسان را از کثرت‌های دنیوی به وحدت الهی رهنمون می‌سازد.
درنگ: صلاه، به‌سان قلبی تپنده در پیکره دیانت، محور ایمان و معرفت است و هیچ عملی در اسلام به مرتبه آن نمی‌رسد.
انحراف صلاه در ادیان پیشین
در ادیان پیشین، صلاه پس از انبیا به انحراف کشیده شد و در میان یهود و نصارا، به آیین‌هایی نزدیک به روان‌شناسی موسیقایی تبدیل گردید. این تحریف، جوهره معنوی صلاه را به حاشیه راند و آن را به عملی ظاهری و عاطفی تقلیل داد. در اسلام، صلاه با اصالت خود، چونان چشمه‌ای زلال، به دور از تحریف، راهی برای اتصال به ذات باری‌تعالی است.
صلاه، پلی به سوی معرفت
صلاه، چونان جاده‌ای نورانی، اصلی‌ترین مسیر سلوک و ایمان است. این عبادت، نه‌تنها ایمان را تقویت می‌کند، بلکه با تهذیب نفس، انسان را به معرفت الهی می‌رساند. از منظر عرفانی، صلاه چونان آیینه‌ای است که چهره الهی انسان را در آن متجلی می‌سازد.
درنگ: صلاه، چونان کلیدی زرین، درهای معرفت و سلوک را به روی مؤمن می‌گشاید و او را به سوی خدا رهنمون می‌شود.
نتیجه‌گیری بخش اول
صلاه، به‌عنوان محور دیانت اسلامی، نه‌تنها عبادتی ritualistic، بلکه راهی برای وصول به قرب الهی است. انحراف این عبادت در ادیان پیشین، بر ضرورت حفظ اصالت آن در اسلام تأکید دارد. صلاه، با جایگاه بی‌همتای خود، انسان را از کثرت‌های دنیوی به وحدت الهی رهنمون می‌سازد و ایمان او را استوار می‌کند.
بخش دوم: مجموعه کامل عبادی: صلاه، زکات و صوم
پیوند صلاه با زکات و صوم
صلاه، چونان ستونی استوار، در کنار زکات (عبادت اجتماعی) و صوم (عبادت نفسی)، مجموعه‌ای کامل از عبادات را شکل می‌دهد. این سه، چونان سه بال پرواز، انسان را در مسیر کمال معنوی و اجتماعی یاری می‌کنند. زکات، با پیوند انسان به جامعه، و صوم، با تهذیب نفس، مکمل صلاه‌اند و نیازهای چندبعدی انسان را تأمین می‌کنند.
درنگ: صلاه، زکات و صوم، چونان سه گوهر در یک تاج، مجموعه‌ای کامل برای تأمین نیازهای نفسانی و روحانی انسان تشکیل می‌دهند.
تضمین معنویت با عبادات سه‌گانه
انسانی که این سه عبادت را به کمال انجام دهد، چونان درختی تناور، از صفا و معنویت برخوردار خواهد بود. این مجموعه، با ایجاد تعادل میان فرد، جامعه و خدا، انسان را از بیماری‌های نفسانی مصون می‌دارد و او را به سوی سعادت رهنمون می‌شود.
فراوانی صلاه در قرآن کریم
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
ترجمه: و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و هر خیری که برای خود پیش فرستید، آن را نزد خدا خواهید یافت. همانا خدا به آنچه انجام می‌دهید بیناست.
واژه صلاه، با حدود 96 ذکر در قرآن کریم، از زکات (50 مورد) و صوم (13 مورد) پیشی گرفته و حدود 60 مورد آن با اقامه همراه است. این فراوانی، چونان فریادی رسا، بر اهمیت محوری صلاه و دشواری اقامه آن دلالت دارد.
صلاه، اسم مصدر و نتیجه‌محور
صلاه، به‌صورت اسم مصدر در قرآن کریم آمده، که نشان‌دهنده تأکید بر نتیجه و محتوای آن (قرب و معراج) است، نه صرف شکل ظاهری. این ویژگی، صلاه را چونان گوهری گران‌بها، به ابزاری برای وصول به خدا تبدیل می‌کند.
درنگ: صلاه، چونان آیینه‌ای زلال، نتیجه و محتوای عبادت را منعکس می‌کند و انسان را به سوی قرب الهی می‌برد.
اقامه، نشانه سنگینی صلاه
تکرار اقامه در کنار صلاه، چونان وزنه‌ای سنگین، بر دشواری این عبادت و نیاز به اراده‌ای استوار دلالت دارد. اقامه، به معنای برپاداشتن صلاه با کیفیت و حضور قلب، از مؤمن می‌خواهد که دلی آرام و متکی به خدا داشته باشد.
نتیجه‌گیری بخش دوم
صلاه، زکات و صوم، چونان سه رشته در یک طناب، مجموعه‌ای کامل از عبادات را تشکیل می‌دهند که انسان را از کثرت‌های دنیوی به وحدت الهی رهنمون می‌سازند. این عبادات، با تضمین صفا و معنویت، نیازهای چندبعدی انسان را تأمین می‌کنند و او را از بیماری‌های نفسانی مصون می‌دارند.
بخش سوم: صلاه، درمان بیماری‌های نفسانی
لزوم آرامش برای اقامه صلاه
اقامه صلاه، چونان سفری به سوی قله‌های بلند، نیازمند دلی آرام و آسوده است. دلی که گرفتار خودمحوری و کثرت باشد، چونان پرنده‌ای در طوفان، نمی‌تواند به سوی خدا پرواز کند. آرامش و توکل، شرط اساسی اقامه صلاه است.
وابستگی صلاه به حول الهی
حتی حرکات ظاهری صلاه، چون قیام و قعود، وابسته به حول و قوه الهی است. انسان بدون توکل، چونان کشتی‌ای بی‌لنگر، در امواج کثرت گمراه می‌شود.
درنگ: صلاه، چونان نردبانی به سوی آسمان، تنها با توکل به خدا برپا می‌شود و انسان را از کثرت‌های دنیوی رهایی می‌بخشد.
صلاه، بیمه‌کننده در برابر کثرت
صلاه، چونان سپری پولادین، انسان را در برابر حوادث، ناملایمات و کثرت‌های زندگی بیمه می‌کند. این عبادت، با ایجاد آرامش و صفا، انسان را از اضطراب و بیماری‌های روانی مصون می‌دارد.
ریشه مشکلات روانی در بی‌نمازی
بسیاری از بیماری‌های روانی و جسمانی، چونان میوه‌های تلخ درختی بیمار، نتیجه بی‌نمازی یا ترک صلاه است. صلاه، با تنظیم هیجانات و تقویت ارتباط با خدا، انسان را از اضطراب و ناملایمات حفظ می‌کند.
نقد صلاه بی‌محتوا
وَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ
ترجمه: وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافل‌اند.
صلاه بدون حضور قلب، چونان پوسته‌ای تهی، نه‌تنها اثری معنوی ندارد، بلکه به قساوت قلب منجر می‌شود. این نقد، بر ضرورت اخلاص و کیفیت در عبادت تأکید دارد.
درنگ: صلاه بی‌محتوا، چونان چراغی بی‌نور، نه راه را روشن می‌کند و نه دل را به خدا نزدیک می‌سازد.
حسد، نتیجه فقدان صلاه
حسد، چونان آتشی سوزان، در میان اهل کتاب به دلیل فقدان صلاه رشد کرد. مؤمنان نیز، بدون اقامه صلاه، در معرض این صفت نفسانی قرار دارند.
وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ
ترجمه: بسیاری از اهل کتاب، از سر حسد، آرزو داشتند که شما را پس از ایمانتان به کفر بازگردانند.
این آیه، نشان‌دهنده پیوند میان فقدان عبادت و رشد حسد است. صلاه، با تهذیب نفس، انسان را از این صفت منفی مصون می‌دارد.
تفاوت خواص و رهبان اهل کتاب
خواص اهل کتاب، به دلیل فقدان تقوا و صلاه، گرفتار حسد شدند، اما رهبانان و زاهدان، به دلیل عبادت (هرچند ناقص)، از این صفت مصون ماندند. این تمایز، بر نقش محوری عبادت در تهذیب نفس تأکید دارد.
صلاه، درمان حسد
اقامه صلاه، چونان آبی زلال، حسد را از دل می‌شوید و صفا و آرامش را جایگزین آن می‌سازد. نشانه سلامت نماز، دوری از حسد و نزدیکی به محبت است.
درنگ: صلاه، چونان دارویی شفابخش، حسد را از دل مؤمن می‌زداید و او را به صفا و کرامت می‌رساند.
نتیجه‌گیری بخش سوم
صلاه، به‌عنوان درمان بیماری‌های نفسانی، انسان را از حسد، کینه و اضطراب مصون می‌دارد. این عبادت، با ایجاد آرامش و توکل، دل را به سوی خدا متصل می‌کند و از کثرت‌های دنیوی رهایی می‌بخشد. نقد صلاه بی‌محتوا، بر ضرورت اخلاص و حضور قلب تأکید دارد و نشان می‌دهد که تنها صلاه باکیفیت می‌تواند به تهذیب نفس منجر شود.
بخش چهارم: جامعیت عبادات و نقد جامعه مدرن
ضرورت قربت در عبادات
صلاه، زکات و صوم، بدون نیت قربت، چونان درختی بی‌ریشه، فاقد اثر معنوی‌اند. قربت، جوهره عبادت است و بدون آن، اعمال به کارهای مکانیکی تقلیل می‌یابند.
درنگ: نیت قربت، چونان روحی در کالبد عبادت، آن را زنده و اثرگذار می‌سازد.
تفاوت فراوانی صلاه، زکات و صوم
تفاوت در فراوانی ذکر صلاه (96 مورد)، زکات (50 مورد) و صوم (13 مورد) در قرآن کریم، نشان‌دهنده تفاوت در ماهیت این عبادات است. صلاه، به‌عنوان محور ارتباط با خدا، بیشترین تأکید را دارد، در حالی که زکات، با نقش اجتماعی، و صوم، با ماهیت نفسی، مکمل آن‌اند.
صوم، امساک عبادی
صوم، به‌عنوان امساک عبادی، در مقایسه با صلاه و زکات، کمتر در قرآن ذکر شده، زیرا امساک، صفتی صرفاً انسانی نیست و در حیوانات نیز دیده می‌شود. بااین‌حال، صوم عبادی، با نیت قربت، انسان را به تهذیب نفس می‌رساند.
اعتیاد به خوردن و اسراف
جامعه مدرن، چونان بیماری گرفتار اعتیاد به خوردن، اسراف را به امری عادی تبدیل کرده است. این اسراف، نه‌تنها منابع را هدر می‌دهد، بلکه به بیماری‌های جسمانی و روانی منجر می‌شود.
وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ
ترجمه: و اسراف نکنید که همانا خدا اسراف‌کنندگان را دوست ندارد.
این آیه، اسراف را به‌عنوان عملی حرام معرفی می‌کند که حقوق دیگران را نقض و سلامت انسان را به خطر می‌اندازد.
درنگ: اسراف، چونان آفتی ویرانگر، هم حقوق دیگران را تضییع می‌کند و هم سلامت انسان را به خطر می‌اندازد.
بیماری‌ها، نتیجه اسراف
بسیاری از بیماری‌های جسمانی و روانی، چونان میوه‌های مسموم، نتیجه خوردن‌های غیرضروری و ناسالم است. رعایت موازین بهداشتی و دینی، می‌تواند این بیماری‌ها را پیشگیری کند.
اسراف در درمان و امنیت
هزینه‌های گزاف درمان و امنیت در جوامع، نتیجه زندگی ناسالم و اسراف است. اصلاح فرهنگ و سبک زندگی، چونان نسیمی خنک، می‌تواند این هزینه‌ها را کاهش دهد.
زکات، عبادت انفاقی
زکات، چونان جویباری سخاوتمند، با نقش اجتماعی خود، انسجام جامعه را تقویت می‌کند. این عبادت، با 50 ذکر در قرآن کریم، نشان‌دهنده اهمیت انفاق در نظام اسلامی است.
صلاه، اقتدار انسانی
صلاه، چونان قلعه‌ای استوار، انسان را از حسد، بغض و عناد مصون می‌دارد و صفا و محبت را در دل او می‌کارد. این عبادت، اقتدار درونی انسان را تقویت می‌کند.
درنگ: صلاه، چونان مشعلی فروزان، اقتدار درونی انسان را تقویت و او را از صفات منفی مصون می‌دارد.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
صلاه، زکات و صوم، به‌عنوان مجموعه‌ای کامل، انسان را از بیماری‌های نفسانی و اجتماعی نجات می‌دهند. نقد اسراف و مصرف‌گرایی در جامعه مدرن، بر ضرورت بازگشت به این عبادات تأکید دارد. این مجموعه، با تقویت ارتباط با خدا و جامعه، انسان را به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌سازد.
بخش پنجم: صلاه و چالش‌های اجتماعی
نقد اعتیاد به صلاه ظاهری
اعتياد به صلاه ظاهری، چونان نقشی بر آب، کافی نیست و نمی‌تواند انسان را به کمال برساند. صلاه بدون حضور قلب، مانند جسم بی‌روح، اثری معنوی ندارد.
نقد علم دینی و اسقاط تکلیف
تأکید علم دینی بر اسقاط تکلیف در صلاه، به جنبه ظاهری آن محدود می‌شود و برای دستیابی به حقیقت صلاه کافی نیست. صلاه، باید به وصول و قرب الهی منجر شود.
مشکلات روانی مدیران و سیاست‌مداران
مدیران و سیاست‌مداران بدون صلاه، چونان مسافرانی در تاریکی، گرفتار بی‌خوابی، اضطراب و ناتوانی در اقامه نماز صبح می‌شوند. این مشکلات، نتیجه دوری از معنویت است.
ضرورت صلاه برای مدیران
مدیران در جامعه اسلامی، چونان نگهبانانی بر برج ایمان، نیازمند اقامه مستمر صلاه، زکات و صوم‌اند تا در مسئولیت‌هایشان موفق شوند.
درنگ: صلاه، چونان چراغی راهنما، مدیران را در مسیر تصمیم‌گیری و مسئولیت‌پذیری یاری می‌کند.
موفقیت علما در سجاده
علمای سلف، اگرچه در علوم عقلی محدودیت داشتند، در سجاده چونان ستارگانی درخشان، به معراج و وصول دست می‌یافتند. سجاده، محور زندگی آن‌ها بود.
سجاده، محور زندگی علما
سجاده، چونان محرابی مقدس، برای علمای سلف محل کتاب، قلم و عبادت بود. آن‌ها، با وابستگی به صلاه، از کثرت‌های دنیوی رهایی می‌یافتند.
نقد صلاه ضرب‌المثلی
صلاه ضرب‌المثلی، چونان شعری بی‌معنا، فاقد اثر معنوی است. این نوع صلاه، نتیجه شتاب و بی‌توجهی به حضور قلب است.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
صلاه، به‌عنوان محور زندگی علما و مدیران، باید با حضور قلب و اخلاص اقامه شود. نقد صلاه ظاهری و ضرب‌المثلی، بر ضرورت بازگشت به حقیقت عبادت تأکید دارد. مدیران و علما، با اقامه این مجموعه عبادی، می‌توانند به موفقیت و کمال دست یابند.
بخش ششم: صلاه و کرامت انسانی
صلاه، مانع کینه
مؤمنی که صلاه، زکات و صوم را به درستی انجام دهد، چونان چشمه‌ای زلال، از کینه و عناد مصون می‌ماند و با مروت رفتار می‌کند.
مروت ائمه (ع)
ائمه معصومین (ع)، چونان قله‌های رفیع کرامت، با دوست و دشمن با مروت و بزرگواری رفتار می‌کردند. این رفتار، نتیجه صلاه و عبادتی بود که دلشان را به ملکوت متصل می‌ساخت.
درنگ: مروت ائمه (ع)، چونان نوری از صلاه، دلشان را از کینه پاک و به کرامت آراسته می‌کرد.
نقد تقيه به معنای ضعف
تصور تقيه به معنای ضعف در ائمه (ع)، چونان خطایی در آینه حقیقت، نادرست است. مروت و مدارای آن‌ها، از سر اقتدار و حکمت بود.
صلاه، پاک‌کننده کینه
صلاه ائمه (ع)، چونان نسیمی الهی، دلشان را از کینه و حقد پاک می‌کرد و آن‌ها را به صفا و کرامت می‌رساند.
رفتار کریمانه ائمه (ع)
ائمه (ع)، حتی در برابر دشمنان، چونان دریایی از کرامت، با جوانمردی رفتار می‌کردند. هیچ سند تاریخی از کینه‌ورزی آن‌ها وجود ندارد.
أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ
ترجمه: سخت‌گیر بر کافران و مهربان با یکدیگر.
این آیه، بر شدت در جنگ و مهربانی در زندگی عادی تأکید دارد و با رفتار کریمانه ائمه (ع) همخوانی دارد.
اشداء علی الکفار در جنگ
عبارت «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ»، چونان شمشیری بران، به میدان جنگ محدود است و با عفو و صفح در زندگی روزمره منافاتی ندارد.
صلاه رزمندگان
رزمندگان در جنگ، با اقامه صلاه، چونان ستارگانی در شب، صفا و کرامت را در رفتارشان نشان می‌دادند و حتی با اسرا با ملاحظه رفتار می‌کردند.
بی‌نمازی، عامل شکست
کاهش صلاه در اواخر جنگ، چونان خاموشی چراغی در تاریکی، به کم‌رنگ شدن قرب الهی و شکست منجر شد.
درنگ: بی‌نمازی، چونان آفتی ویرانگر، به کاهش انگیزه معنوی و انسجام اجتماعی منجر می‌شود.
نقد اسراف در جامعه
اسراف در جامعه، چونان سیلی بنیان‌کن، نتیجه بی‌نمازی و دوری از معنویت است. هزینه‌های گزاف برای امور غیرضروری، نشانه فقدان صلاه و معنویت است.
نتیجه‌گیری بخش ششم
صلاه، با پاک‌سازی دل از کینه و تقویت کرامت انسانی، انسان را به رفتار کریمانه و مروت سوق می‌دهد. رفتار ائمه (ع) و رزمندگان، نتیجه صلاه عمیقی بود که دلشان را به صفا و ملکوت متصل می‌کرد. نقد بی‌نمازی و اسراف، بر ضرورت بازگشت به این عبادت تأکید دارد.
بخش هفتم: گذشته، حال و آینده صلاه
گذشته، عصر صلاه
در گذشته، اقامه صلاه، قرائت قرآن و نافله، چونان جویبارهایی زلال، در جامعه جاری بود و صفا و آرامش را به ارمغان می‌آورد.
درنگ: جامعه گذشته، چونان باغی سرسبز، با صلاه و قرآن به صفا و آرامش دست می‌یافت.
صلاه پلاستیکی
صلاه امروزی، به دلیل فقدان محتوا، چونان ظرفی تهی، به عملی پلاستیکی و بی‌اثر تبدیل شده است. این صلاه، نمی‌تواند به تحول فردی یا اجتماعی منجر شود.
صلاه، راه‌حل مشکلات
بزرگان، چونان ابن‌سینا، در مواجهه با مشکلات، با اقامه صلاه به راه‌حل می‌رسیدند. صلاه، چونان کلیدی زرین، گره از مسائل می‌گشاید.
نافله، عبادت بی‌قید
نافله، چونان نسیمی آزاد، بدون نیاز به قبله و شرایط خاص، به تقویت صلاه واجب کمک می‌کند.
فَإِنَّمَا تَوَلَّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ
ترجمه: هر کجا رو کنید، آنجا وجه خداست.
این آیه، بر انعطاف‌پذیری نافله و دسترسی آسان به عبادت تأکید دارد.
صلاه، ذکر نفسی
اولیاء خدا، با صلاه و ذکر نفسی مداوم، چونان جویبارهایی جاری، در حالت عبادت دائمی‌اند.
ترک صلاه، ام‌الخبائث
الْمُؤْمِنُ فِي الْمَسْجِدِ كَالسَّمَكِ فِي الْمَاءِ وَالْمُنَافِقُ فِي الْمَسْجِدِ كَالطَّيْرِ فِي الْقَفَسِ
ترجمه: مؤمن در مسجد مانند ماهی در آب است و منافق در مسجد مانند پرنده در قفس.
ترک صلاه، زکات و صوم، چونان ریشه‌ای مسموم، منشأ تمام خباثت‌ها و مشکلات نفسانی و اجتماعی است.
درنگ: ترک صلاه، چونان آفتی ویرانگر، ریشه تمام مشکلات نفسانی و اجتماعی است.
سجده، گل صلاه
سجده، چونان گلی در باغ صلاه، جوهره این عبادت است. قیام، با غرور، و رکوع، با تملق، در برابر سجده رنگ می‌بازند.
نتیجه‌گیری بخش هفتم
گذشته، با فراگیری صلاه و نافله، جامعه‌ای سرشار از صفا و آرامش داشت. صلاه پلاستیکی امروزی، نتیجه فقدان اخلاص است. بازگشت به صلاه باکیفیت، نافله و ذکر نفسی، انسان را به کمال و سعادت می‌رساند.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه 109 سوره بقره، چونان چراغی فروزان، جایگاه محوری صلاه، زکات و صوم را در دیانت اسلامی روشن می‌سازد. این سه عبادت، به‌سان سه ستون استوار، نیازهای نفسانی، روحانی و اجتماعی انسان را تأمین می‌کنند. صلاه، با ایجاد ارتباط با خدا، انسان را از کثرت‌های دنیوی به وحدت الهی رهنمون می‌سازد. زکات، با تقویت انسجام اجتماعی، و صوم، با تهذیب نفس، این مجموعه را کامل می‌کنند. نقد صلاه ظاهری، اسراف و بی‌نمازی، بر ضرورت بازگشت به حقیقت عبادت تأکید دارد. رفتار کریمانه ائمه (ع) و رزمندگان، نتیجه صلاه عمیقی بود که دلشان را از کینه پاک و به صفا متصل می‌کرد. این تفسیر، درس‌هایی برای عالمان، مدیران و جامعه‌شناسان ارائه می‌دهد و بر نقش صلاه در اصلاح فرد و جامعه تأکید می‌کند. اقامه مستمر این مجموعه عبادی، چونان کلیدی زرین، راهی به سوی کمال انسانی و انسجام اجتماعی است.
با نظارت صادق خادمی