متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (417)
مقدمه
قرآن کریم، کتابی است که فراتر از جایگاه معنوی و عبادی، منبعی بی‌بدیل برای هدایت علمی و تمدنی بشریت به شمار می‌رود. این کتاب آسمانی، با آیاتی که به خلقت آسمان‌ها و زمین اشاره دارد، انسان را به تأمل و تحقیق در نظام هستی دعوت می‌کند. در این نوشتار، با تمرکز بر آیه 117 سوره بقره و آیات مرتبط در سوره آل عمران، به بررسی ضرورت تحول حوزه‌های علمیه به مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی پرداخته شده است. هدف، تبیین ظرفیت‌های قرآن کریم به عنوان کتابی علمی و عملیاتی است که می‌تواند جوامع اسلامی را به سوی پیشرفت تمدنی رهنمون سازد. این اثر، با رویکردی آکادمیک و با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، به بازسازی نظام آموزشی حوزه‌ها و تقویت ارتباط علمی با جهان تأکید دارد. ساختار اثر در بخش‌های نظام‌مند ارائه شده و هر بخش با تحلیل‌های تفصیلی و نتیجه‌گیری‌های مستقل غنی گردیده است.
بخش اول: ضرورت تحول حوزه‌های علمیه به مراکز تحقیقاتی
الزام رویکرد تحقیقاتی در علوم دینی
حوزه‌های علمیه، به عنوان پایگاه‌های اصلی ترویج علوم دینی، نیازمند تحول ساختاری به سوی مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی هستند تا بتوانند از ظرفیت‌های علمی قرآن کریم بهره‌برداری کنند. این تحول، نه تنها به استخراج معارف قرآنی کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز پیشرفت جوامع اسلامی و تأثیرگذاری در سطح جهانی خواهد بود. قرآن کریم، کتابی است که با آیات خود، انسان را به کاوش در نظام خلقت دعوت می‌کند، اما بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها نیازمند زیرساخت‌های علمی و پژوهشی است.
درنگ: حوزه‌های علمیه باید به آزمایشگاه‌های علمی تبدیل شوند تا قرآن کریم از کتابی مقدس به منبعی برای تولید علم و تمدن‌سازی بدل گردد.
نقد وضعیت کنونی علوم دینی
در حال حاضر، علوم دینی در بسیاری از موارد به مباحث کلامی، لفظی و ادبی محدود شده و از رویکردهای علمی و تحقیقاتی فاصله گرفته است. این محدودیت، مانع از تحقق جهان‌بینی و جهان‌یابی قرآنی شده و علوم دینی را از رقابت در عرصه‌های جهانی باز داشته است. برای نمونه، تمرکز بر موضوعات تکراری نظیر احکام شرعی یا اخلاق خانوادگی، بدون نوآوری، توان رقابت علمی را کاهش داده است. این نقد، دعوتی است به بازنگری در نظام آموزشی و پژوهشی علوم دینی.
نتیجه‌گیری بخش اول
تحول حوزه‌های علمیه به مراکز تحقیقاتی، گامی ضروری برای شکوفایی ظرفیت‌های علمی قرآن کریم است. این تحول، نیازمند بازسازی نظام آموزشی، تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و تشویق طلاب به نوآوری علمی است. تنها با این رویکرد می‌توان علوم دینی را به جایگاهی رساند که در جهان معاصر اثرگذار باشد.
بخش دوم: قرآن کریم به مثابه کتاب علمی
جایگاه علمی قرآن کریم
قرآن کریم، فراتر از کتابی برای قرائت و تبرّک، منبعی علمی و آموزشی است که می‌تواند راهنمای بشر در مسیر پیشرفت باشد. آیات متعددی در این کتاب آسمانی، انسان را به تأمل در خلقت آسمان‌ها و زمین دعوت می‌کنند. برای نمونه، آیه 117 سوره بقره، خداوند را «بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (آفریننده بی‌سابقه آسمان‌ها و زمین) معرفی می‌کند که به خلاقیت بی‌نهایت الهی اشاره دارد.
آیه: بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
ترجمه: آفریننده بی‌سابقه آسمان‌ها و زمین است، و چون اراده امری کند، تنها به آن می‌گوید «باش» پس می‌شود.
دعوت به تأمل در سماوات و ارض
آیات متعددی در سوره آل عمران، انسان را به تفکر در خلقت آسمان‌ها و زمین فرامی‌خوانند. برای نمونه:
آیه: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ
ترجمه: همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمدوشد شب و روز، نشانه‌هایی است برای خردمندان؛ کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا، این را به باطل نیافریده‌ای، منزهی تو، پس ما را از عذاب آتش نگاه دار.
این آیات، خردمندان را به تأمل در نظام خلقت دعوت کرده و تفکر علمی را در کنار عبادت، وظیفه‌ای الهی می‌دانند.
نتیجه‌گیری بخش دوم
قرآن کریم، با آیاتی که به خلقت آسمان‌ها و زمین اشاره دارند، کتابی علمی و عملیاتی است که می‌تواند راهنمای بشر در مسیر پیشرفت باشد. این ظرفیت، تنها با رویکردی تحقیقاتی و آزمایشگاهی شکوفا می‌شود، و حوزه‌های علمیه باید پیشگام این تحول باشند.
بخش سوم: سیره پیامبر اکرم (ص)؛ الگویی از تلفیق عبادت و مدیریت
ذکر شبانه و عبادت پیامبر (ص)
پیامبر اکرم (ص)، با سیره‌ای که تلفیقی از عبادت، تفکر و مدیریت اجتماعی بود، الگویی بی‌نظیر برای جوامع اسلامی ارائه دادند. ایشان شب‌ها چندین بار برای ذکر و نماز برمی‌خاستند و با قرائت آیاتی نظیر آیات سوره آل عمران، به تأمل در خلقت آسمان‌ها و زمین می‌پرداختند. این ذکر شبانه، نه تنها عبادتی معنوی، بلکه تمرینی برای تقویت ذهن و روح بود.
مدیریت اجتماعی پیامبر (ص)
پیامبر (ص)، با حضور فعال در شهر و نظارت مستقیم بر امور، امنیت و نظم اجتماعی را تضمین می‌کردند. روایات نشان می‌دهد که ایشان شب‌ها برای ادای نوافل به مسجد می‌رفتند و با گشت‌های شبانه، مدیریت جامعه را شخصاً بر عهده داشتند. این سیره، نشان‌دهنده یکپارچگی دین و سیاست در زندگی پیامبر (ص) است.
درنگ: سیره پیامبر (ص)، تلفیقی از عبادت، تفکر در خلقت و مدیریت فعال جامعه است که باید الگوی حوزه‌های علمیه در عصر حاضر باشد.
نقد جدایی دین از سیاست
باور به جدایی دین از سیاست، با سیره پیامبر (ص) که دین و مدیریت اجتماعی را در هم آمیخته بود، ناسازگار است. این سیره، نشان می‌دهد که دین می‌تواند سیاست را هدایت کند و مدیریت جامعه را بر عهده گیرد، مشروط بر اینکه با رویکردی علمی و پویا همراه باشد.
نتیجه‌گیری بخش سوم
سیره پیامبر اکرم (ص)، الگویی جامع از تلفیق عبادت، تفکر و مدیریت اجتماعی است. حوزه‌های علمیه باید با الهام از این سیره، نقش خود را در مدیریت جامعه و تولید علم تقویت کنند تا دین به عنوان نیرویی تمدن‌ساز در جهان معاصر جلوه‌گر شود.
بخش چهارم: آیات سماوات و ارض؛ دعوتی به کاوش علمی
پیچیدگی خلقت سماوات
قرآن کریم، با تکرار آیات مربوط به سماوات و ارض، به پیچیدگی نظام خلقت و ضرورت کاوش علمی در آن اشاره دارد. برای نمونه:
آیه: أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَىٰ مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
ترجمه: آیا به ملکوت آسمان‌ها و زمین ننگریسته‌اند؟
این آیه، انسان را به مشاهده و تأمل در ساختار کیهانی و معنوی سماوات دعوت می‌کند، که نشان‌دهنده امکان‌پذیری این تأمل است.
موجودات ناشناخته سماوات
قرآن کریم، به موجوداتی در سماوات اشاره دارد که فراتر از انسان، جن و ملک هستند. این موجودات، که اولیاء خدا آن‌ها را درک کرده‌اند، بخشی از اسرار خلقت هستند که نیازمند پژوهش علمی و معنوی است.
آیه: يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ
ترجمه: هر که در آسمان‌ها و زمین است از او درخواست می‌کند، هر روز او در کاری است.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
آیات سماوات و ارض، دعوتی است به کاوش علمی در نظام خلقت. این آیات، با اشاره به موجودات ناشناخته و ساختار بی‌ستون آسمان‌ها، ضرورت تحقیقات علمی و آزمایشگاهی را در علوم دینی برجسته می‌کنند.
بخش پنجم: نقد و پیشنهاد برای پیشرفت علوم دینی
نقد انزوای علوم دینی
علوم دینی، به دلیل انزوا و عدم تعامل با جهان، از اثرگذاری جهانی بازمانده‌اند. فقدان تولید مقالات علمی، ضعف در مهارت‌های زبانی و محدودیت‌های خودساخته در استفاده از فناوری، موانع اصلی این انزوا هستند.
درنگ: علوم دینی باید از انزوا خارج شده و با تولید علمی و حضور در مناظره‌های جهانی، توانمندی خود را به نمایش بگذارند.
پیشنهادهای تحول‌آفرین
برای پیشرفت علوم دینی، پیشنهاد می‌شود که حوزه‌ها سایت‌های علمی در حوزه‌های فلسفه، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی راه‌اندازی کنند، مناظره‌های جهانی برگزار کنند و مقالات نوآورانه تولید کنند. این اقدامات، علوم دینی را به جایگاهی شایسته در جهان معاصر می‌رساند.
نقد مصرف منابع
مصرف بودجه‌های کلان در حوزه‌ها، بدون تولید علمی و اثرگذاری جهانی، غیرقابل توجیه است. علوم دینی باید با بهره‌وری و پاسخگویی، به تولید علم و رقابت جهانی بپردازند.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
علوم دینی، برای ایفای نقش تمدن‌ساز، باید از انزوا خارج شده و با رویکردی علمی و جهانی، به تولید علم و رقابت در عرصه بین‌المللی بپردازند. این تحول، نیازمند بازسازی نظام آموزشی، تشویق نوآوری و بهره‌گیری از فناوری است.
جمع‌بندی نهایی
قرآن کریم، کتابی است که با آیات خود، انسان را به تأمل در خلقت و کاوش علمی دعوت می‌کند. آیه 117 سوره بقره و آیات سوره آل عمران، با تأکید بر خلقت آسمان‌ها و زمین، ضرورت رویکرد تحقیقاتی در علوم دینی را برجسته می‌کنند. سیره پیامبر اکرم (ص)، به عنوان الگویی از تلفیق عبادت، تفکر و مدیریت، راهنمایی برای حوزه‌های علمیه است تا از انزوا خارج شده و در عرصه جهانی رقابت کنند. نقد وضعیت کنونی علوم دینی، دعوتی است به بازسازی نظام آموزشی و پژوهشی، تقویت ارتباط با جهان و تولید مقالات علمی. این تحول، نه تنها دستاوردهای انقلاب ۵۷ را حفظ می‌کند، بلکه فرهنگ متفکر شیعه را به جایگاهی شایسته در جهان معاصر می‌رساند. علوم دینی، با الهام از قرآن کریم و سیره نبوی، می‌توانند جوامع اسلامی را به سوی تمدن‌سازی هدایت کنند، مشروط بر اینکه به مراکز علمی پیشرو و جهانی تبدیل شوند.
با نظارت صادق خادمی