متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (۴۶۹)
تفسیر آیه ۱۴۸ سوره بقره: نظام هدایتی قرآن کریم در جهت‌گیری وجودی، خیرات و تجمع الهی
مقدمه
آیه ۱۴۸ سوره بقره، به مثابه گوهری درخشان در گنجینه معارف قرآن کریم، نظام هدایتی الهی را در سه محور بنیادین تبیین می‌کند: جهت‌گیری وجودی هر موجود به سوی مقصد خویش، دعوت به مسارعه در خیرات، و وعده تجمع الهی در هر مکان و زمان. این آیه، با ساختاری سه‌فرازی و تتمیمی از قدرت مطلق الهی، نه‌تنها وحدت هدف در نظام خلقت را آشکار می‌سازد، بلکه با دعوت به رقابت در نیکی‌ها و تأکید بر تجمع الهی، افق‌های کلامی، فلسفی و عرفانی را به روی مخاطب می‌گشاید. این نوشتار، با تجمیع محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های تفسیری، در صدد است تا این معارف را در قالبی نظام‌مند، علمی و فاخر ارائه دهد. هدف، تبیین دقیق و جامع مفاهیم آیه برای مخاطبان تحصیل‌کرده و متخصص در حوزه علوم قرآنی، الهیات اسلامی و فلسفه دین است، به گونه‌ای که این متن به مثابه منبعی ارزشمند برای پژوهش‌های آکادمیک مورد استفاده قرار گیرد.
بخش اول: ساختار و محتوای آیه ۱۴۸ سوره بقره
متن و ترجمه آیه
و برای هر موجودی جهتی است که به سوی آن روی می‌آورد؛ پس در نیکی‌ها بر یکدیگر پیشی گیرید. هر کجا باشید، خداوند همه شما را یک‌جا گرد می‌آورد؛ همانا خداوند بر هر چیزی تواناست.
آیه ۱۴۸ سوره بقره، در سه فراز اصلی و یک تتمیم، نظام هدایتی قرآن کریم را ترسیم می‌کند:
- جهت‌گیری وجودی: هر موجود، از ذره‌ای ناچیز تا موجوداتی پیچیده، به سوی مقصدی خاص هدایت می‌شود.
- مسارعه در خیرات: دعوت به رقابت هدفمند در نیکی‌ها، که محور دیانت را خیر و نه سود مادی قرار می‌دهد.
- تجمع الهی: وعده خداوند به گردآوری همه موجودات یا مؤمنان در هر مکان و زمان.
- تتمیم قدرت الهی: تأکید بر توانمندی مطلق خداوند در تحقق این وعده‌ها.
این ساختار، جامعیت آیه را در پاسخ به نیازهای وجودی، اخلاقی و عرفانی بشر نشان می‌دهد، گویی قرآن کریم نقشه‌ای جامع برای هدایت انسان به سوی کمال ارائه کرده است.
درنگ: آیه ۱۴۸ سوره بقره، با سه فراز اصلی و تتمیم قدرت الهی، نظام هدایتی قرآن کریم را در سه سطح وجودی، اخلاقی و عرفانی تبیین می‌کند. این ساختار، مانند نگینی در تاج معارف قرآنی، وحدت هدف خلقت و دعوت به خیر را در سایه قدرت الهی به نمایش می‌گذارد.
تحلیل ساختاری آیه
از منظر تفسیر ساختاری، آیه سه سطح از هدایت را در بر می‌گیرد: وجودی (جهت‌گیری خلقت)، اخلاقی (رقابت در خیرات)، و آخرتی/عرفانی (تجمع الهی). فراز اول، به وحدت هدف در نظام هستی اشاره دارد، گویی هر ذره از اتم تا کهکشان، به سوی مقصدی الهی در حرکت است. فراز دوم، امت را به مسارعه‌ای هدفمند در نیکی‌ها دعوت می‌کند، که برخلاف نظام سرمایه‌داری که سود را محور قرار می‌دهد، خیر را هدف غایی می‌داند. فراز سوم، با وعده تجمع الهی، وحدت نهایی امت را در سایه هدایت الهی نوید می‌دهد. تتمیم پایانی، با تأکید بر قدرت مطلق الهی، این نظام را تضمین می‌کند، مانند کلیدی که قفل تمامی شبهات را می‌گشاید.
بخش دوم: قدرت الهی و حدود آن
قدرت الهی و محال ذاتی
عبارت «إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» به توانمندی مطلق خداوند اشاره دارد، اما این قدرت به محال ذاتی تعلق نمی‌گیرد. محال ذاتی، مانند تبدیل مخلوق به خالق یا نقض قواعد منطقی (مانند دو به علاوه دو برابر سه)، به دلیل تناقض درونی، موضوعیت ندارد. این تمایز، یکی از مسائل بنیادین در فلسفه اسلامی است که قدرت الهی را در چارچوب ممکنات تعریف می‌کند.
درنگ: قدرت الهی، در چارچوب ممکنات نامحدود است، اما محال ذاتی، به دلیل فقدان موضوعیت، خارج از این دایره قرار دارد، گویی خداوند دریای بی‌کران ممکنات را در نوردد، اما به ساحل محالات قدم نمی‌نهد.
تمایز «نمی‌شود» و «نمی‌توانیم»
آیه با تبیین قدرت الهی، بین «نمی‌شود» (محال ذاتی) و «نمی‌توانیم» (عدم توانایی در ممکنات) تمایز قائل می‌شود. محال ذاتی، مانند نقض قواعد ریاضی، برای هیچ موجودی ممکن نیست، اما ممکنات، مانند برخی توانایی‌ها، ممکن است برای خداوند ممکن و برای مخلوق غیرممکن باشد. این تمایز، شبهات مربوط به محدودیت قدرت الهی را رفع می‌کند، مانند نوری که تاریکی شبهات را می‌زداید.
نقد دیدگاه برخی متکلمان
برخی متکلمان معتقدند که خداوند می‌تواند محال ذاتی را نیز محقق کند. این دیدگاه، به دلیل ناسازگاری با اصول فلسفی و منطقی، به تضعیف استدلال‌های کلامی منجر می‌شود. آیه ۱۴۸، با تأکید بر قدرت الهی در چارچوب ممکنات، این دیدگاه را رد می‌کند و بر ضرورت بازنگری در رویکردهای کلامی تأکید دارد.
بخش سوم: قرآن کریم به مثابه نظام معرفتی
قرآن کریم: کشکول یا نظام منسجم؟
برخلاف تصور برخی که قرآن کریم را مجموعه‌ای پراکنده مانند کشکولی از معارف می‌پندارند، این کتاب آسمانی نظامی معرفتی منسجم است که بخش‌های مختلف آن، مانند قاره‌ای پهناور، نیازمند مهندسی دقیق برای شناسایی است. هر دسته از آیات ممکن است به علم یا فن خاصی مرتبط باشد، گویی قرآن کریم نقشه‌ای است که هر بخش آن به سوی گنجینه‌ای از معرفت هدایت می‌کند.
درنگ: قرآن کریم، نه کشکولی پراکنده، بلکه نظامی معرفتی است که مانند قاره‌ای عظیم، بخش‌های متنوع و متمایز دارد و نیازمند مهندسی علمی برای استخراج علوم و فنون آن است.
هزار شهر قرآن
مفهوم «هزار شهر قرآن» به تنوع علوم و معارف قرآنی اشاره دارد. این تنوع، مانند شهرهای یک قاره، بخش‌های مختلفی را در بر می‌گیرد که هر یک نیازمند شناسایی و دسته‌بندی است. این مفهوم، قرآن کریم را به مثابه منبعی بی‌پایان برای تولید علوم دینی معرفی می‌کند، مانند چشمهای که هر لحظه جریانی نو از معرفت می‌آفریند.
نقد عدم مهندسی علوم قرآنی
در طول هزار سال گذشته، علوم قرآنی به‌صورت نظام‌مند مهندسی نشده و آیات به‌گونه‌ای دسته‌بندی و تحلیل نگردیده‌اند که ظرفیت‌های معرفتی آن‌ها به طور کامل آشکار شود. این نقص، به پراکندگی در فهم قرآن کریم منجر شده است، گویی گنجینه‌ای عظیم در برابر دیدگان قرار دارد، اما کلید گشودن آن گم شده است.
اعداد و ارقام در فرهنگ دینی
استفاده از اعداد در فرهنگ دینی، مانند اصطلاح «هزار» یا «هاوار تا»، اغلب نمادین و برای بیان کثرت و عظمت به کار می‌رود، نه صرفاً به معنای ریاضی. این اعداد، مانند ستارگان آسمان معرفت، برای انتقال مفاهیم عمیق به کار می‌روند و نیازمند فهم فرهنگی و تاریخی هستند.
تحول در فهم اعداد
تحول در فهم اعداد در جامعه اسلامی، از مبالغ اندک در گذشته (مانند نود تومان برای ۱۱۰ روضه) تا ارقام بزرگ امروزی، نشان‌دهنده تغییرات اقتصادی و فرهنگی است. این تحول، بر فهم مفاهیم دینی نیز اثر گذاشته است، مانند رودی که مسیر خود را در گذر زمان تغییر می‌دهد.
بخش چهارم: علوم قرآنی و نظام‌های مستقل
علوم قرآنی به مثابه نظام‌های علمی
قرآن کریم، منبعی برای تولید علوم تخصصی مانند «قرآن و قدرت انسان»، «قرآن و استخاره»، و «قرآن و ولایت» است. این علوم، با اصول و فروع خاص خود، مانند درختانی تنومند در باغ معرفت قرآنی ریشه دوانده‌اند و نیازمند تدوین نظام‌مند هستند.
درنگ: علوم قرآنی، مانند «قرآن و ولایت» یا «قرآن و استخاره»، نظام‌هایی مستقل با اصول و فروع خاص هستند که مانند ستون‌های معرفت، بنای هدایت الهی را استوار می‌سازند.
استخاره و قرآن
علم استخاره، به عنوان یکی از نظام‌های قرآنی، برای همگان، از استاد دانشگاه تا عالم دینی، ضروری است. این علم، مانند کلیدی است که درهای هدایت را می‌گشاید و نیازمند تدوین به‌صورت یک نظام علمی با قواعد مشخص است.
بخش پنجم: قرآن و ولایت: گنجینه‌ای در معرض دید
گنجینه آیات ولایت
آیات مربوط به ولایت و ائمه معصومین (ع)، به مثابه گنجینه‌ای در قرآن کریم قرار دارند که در معرض دید است، اما تنها اهل بصیرت آن را درک می‌کنند. این گنجینه، برخلاف دفینه که پنهان است، آشکار اما نیازمند معرفت برای فهم است، مانند لوستری که نورش در دید همگان است، اما تنها چشمهای تیزبین زیبایی آن را می‌بینند.
درنگ: آیات ولایت، گنجینه‌ای در قرآن کریم هستند که در معرض دید همگان قرار دارند، اما فهم آن‌ها، مانند گشایش گنجی پنهان، نیازمند بصیرت و معرفت است.
آیات در شأن ائمه معصومین (ع)
صدها آیه در قرآن کریم، در شأن حضرت زهرا (س)، امیرالمؤمنین (ع)، امام زمان (عج) و سایر ائمه معصومین (ع) نازل شده‌اند. این آیات، مانند ستارگانی در آسمان قرآن، به ولایت اشاره دارند، اما به دلیل گنجینه بودن، به‌صورت صریح برای عموم قابل‌تشخیص نیستند.
حفاظت الهی از آیات ولایت
خداوند، آیات ولایت را به‌صورت گنجینه قرار داده تا از تحریف و سوءاستفاده محافظت شوند. صراحت بیش از حد این آیات، می‌توانست به نابودی قرآن کریم منجر شود، مانند گوهری که در صدف حفاظت می‌شود تا از دسترس غارتگران دور بماند.
تمایز گنجینه و دفینه
گنجینه، برخلاف دفینه که پنهان و مدفون است، در معرض دید قرار دارد، اما فهم آن نیازمند بصیرت است. آیات ولایت، مانند گنجینه‌ای آویخته در برابر چشمان همگان، تنها برای اهل معرفت آشکار می‌شوند.
بخش ششم: تفسیر ولایی آیه ۱۴۸ سوره بقره
جهت‌گیری وجودی و وحدت خلقت
فراز اول آیه، «وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا»، به جهت‌گیری هر موجود، از ذره‌ای ناچیز تا موجودات پیچیده، به سوی مقصد خاص خود اشاره دارد. این جهت‌گیری، مانند قطب‌نمایی است که هر موجود را به سوی کمال الهی هدایت می‌کند.
درنگ: جهت‌گیری وجودی هر موجود، مانند جریانی است که از چشمه خلقت به سوی دریای کمال الهی روان است و وحدت هدف در نظام هستی را نشان می‌دهد.
مسارعه در خیرات: محور دیانت
فراز دوم، «فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ»، امت را به رقابتی هدفمند در نیکی‌ها دعوت می‌کند. خیر، برخلاف سود در نظام سرمایه‌داری، هدف اصلی دیانت است، مانند بذری که در خاک ایمان کاشته می‌شود و ثمره آن کمال انسانی است.
تجمع الهی و یاران امام زمان (عج)
فراز سوم، «أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا»، به تجمع الهی در هر مکان و زمان اشاره دارد. این تجمع، هم به قیامت و هم به گردآوری یاران امام زمان (عج) قابل‌تطبیق است. در بطن ولایی، این فراز به فراخوان الهی برای تجمع یاران حضرت در عصر ظهور اشاره دارد، مانند پرندگانی که با یک ندای الهی در سایه امامت گرد می‌آیند.
درنگ: تجمع الهی در آیه، مانند فراخوانی است که یاران امام زمان (عج) را از هر گوشه جهان در سایه ولایت گرد می‌آورد، نشانه‌ای از اقتدار الهی و ولایی در عصر ظهور.
نقد مای اشباع
استفاده از «أَيْنَ مَا» به‌جای «أَيْنَ» در آیه، معنای مستقلی دارد و به هر مکان اشاره می‌کند. نقد دیدگاه سنتی «مای اشباع»، ضرورت بازنگری در قواعد ادبیات عربی را نشان می‌دهد، گویی قرآن کریم با هر واژه خود دریچه‌ای نو به سوی معرفت می‌گشاید.
مفهوم‌دار بودن آیه در بطن ولایت
اگر آیه به قیامت محدود شود، مفهوم ندارد، زیرا همه در قیامت گرد می‌آیند. اما در بطن ولایی، تجمع یاران امام زمان (عج) مفهوم‌دار است، زیرا تنها گروه خاصی گرد می‌آیند. این تفسیر، مانند کلیدی است که درهای بطن آیه را می‌گشاید.
بخش هفتم: روش‌شناسی تفسیر و مسارعه علمی
حماله الوجوه بودن قرآن کریم
قرآن کریم، به مثابه کتابی حماله الوجوه، ظرفیت تفسیرهای متعدد در سطوح مختلف را دارد. آیه ۱۴۸، هم به قیامت و هم به یاران امام زمان (عج) قابل‌تطبیق است، مانند رودی که شاخه‌های متعدد آن به دریاهای مختلف می‌ریزند.
درنگ: حماله الوجوه بودن قرآن کریم، مانند آسمانی است که هر ستاره آن به سوی معرفتی نو هدایت می‌کند، و آیه ۱۴۸ نمونه‌ای از این ظرفیت بی‌پایان است.
امتحان تفسیر
روش پیشنهادی برای سنجش مفسران، تفسیر یک آیه به‌صورت متفاوت در روزهای مختلف است. مفسری که معانی بیشتری استخراج کند، اعلم است، مانند باغبانی که از یک بذر، گل‌های متنوع می‌رویاند.
نقد فقدان مسارعه در علم دینی
فقدان رقابت علمی در علم دینی، مانع از شکوفایی ظرفیت‌های معرفتی شده است. ایجاد نظام‌هایی برای شناسایی و تربیت متخصصان در رشته‌های مختلف دینی، مانند کشتزاری است که با آبیاری معرفت، بارور می‌شود.
ضرورت شناسایی متخصصان
شناسایی و دسته‌بندی متخصصان دینی، مانند مفسر، عارف و حکیم، به شفافیت و کارآمدی علم دینی کمک می‌کند، گویی نقشه‌ای برای گنجینه‌های معرفت ترسیم می‌شود.
بخش هشتم: دفاع از ولایت در برابر شبهات
نقد تبلیغات غیرشیعی
تبلیغات رسانه‌ای که ولایت و مهدویت را انکار می‌کنند، نیازمند پاسخ‌گویی علمی است. استدلال‌های قرآنی، مانند شمشیری برنده، این شبهات را می‌زدایند و ضرورت تربیت متخصصان کلامی را برجسته می‌کنند.
ضعف تاریخی در تبیین ولایت
محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی در تاریخ تشیع، به ضعف در تبیین آیات ولایت منجر شده است. بازسازی این معارف، مانند بازسازی بنایی کهن، نیازمند پژوهش‌های نظام‌مند است.
نقد روایات غیرشیعی
روایات غیرشیعی، به دلیل فقدان سند معتبر و تأخیر در تدوین، غیرقابل‌اعتمادند. استدلال قرآنی، به دلیل قطعیت، برتری دارد، مانند نوری که در تاریکی شبهات می‌درخشد.
استفاده از ابزارهای فرهنگی
استفاده از ابزارهای فرهنگی، مانند موسیقی، برای تبیین معارف ولایی، مانند سازی است که نوای حقیقت را به گوش جان می‌رساند. این امر، نیازمند خلاقیت و تعهد به اصول دینی است.
جمع‌بندی نهایی
آیه ۱۴۸ سوره بقره، با تبیین جهت‌گیری وجودی، مسارعه در خیرات، و تجمع الهی، چارچوبی جامع برای هدایت امت اسلامی ارائه می‌دهد. این آیه، با ظرفیت حماله الوجوه خود، هم به قیامت و هم به تجمع یاران امام زمان (عج) قابل‌تطبیق است، مانند دریایی که امواج مختلف آن به ساحل حقیقت می‌رسند. تحلیل این آیه، با تأکید بر گنجینه بودن آیات ولایت، نقد تفاسیر محدود، و ضرورت مهندسی علوم قرآنی، ظرفیت‌های بی‌پایان قرآن کریم را برای تولید علوم دینی آشکار می‌کند. نقد فقدان مسارعه، ضعف تاریخی در تبیین ولایت، و ضرورت تربیت متخصصان، راهکارهایی برای بازسازی علم دینی ارائه می‌دهد. این متن، مانند نقشه‌ای دقیق، معارف آیه را برای مخاطبان تحصیل‌کرده و متخصص تبیین کرده و می‌تواند به‌عنوان منبعی ارزشمند برای پژوهش‌های قرآنی و الهیاتی مورد استفاده قرار گیرد.
با نظارت صادق خادمی