متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (554)
مقدمه
تفسیر آیه 197 سوره بقره، با محوریت عبارت «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ» و نهی از فسوق و جدال، دریچه‌ای است به سوی تبیین ابعاد چندگانه حج در آیین اسلام. این آیه، به‌سان نگینی درخشان در کلام الهی، حقایق تاریخی، حکمی، اجتماعی و سیاسی این فریضه را آشکار می‌سازد. نوشتار حاضر، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تحلیل این آیه پرداخته و با بهره‌گیری از نگرش‌های تاریخی، فقهی، کلامی و جامعه‌شناختی، لایه‌های معرفتی آن را می‌کاود. هدف، ارائه تفسیری جامع و عمیق است که نه‌تنها وجوه عبادی حج را روشن می‌کند، بلکه نقش آن را به‌مثابه پایگاه وحدت‌بخش امت اسلامی و اصلاح‌گر انحرافات فرهنگی و سیاسی تبیین می‌نماید.
بخش نخست: جامعیت و ویژگی‌های آیه
1.1. جامعیت آیه
آیه 197 سوره بقره، با ساختاری چندلایه، حقایق تاریخی و حکمی حج را به تصویر می‌کشد. این جامعیت، گواهی است بر چندوجهی بودن قرآن کریم که به‌سان اقیانوسی ژرف، معانی متعدد را در خود جای داده است. از منظر تحلیل گفتمان، این آیه نه‌تنها احکام شرعی را بیان می‌کند، بلکه به زمینه‌های تاریخی و اجتماعی آن نیز اشاره دارد.
درنگ: جامعیت آیه 197 سوره بقره، نشان‌دهنده چندلایگی قرآن کریم است که در عین ایجاز، معانی گسترده‌ای را در بر می‌گیرد.
1.2. توصيفي بودن آیین اسلام
اسلام، برخلاف ادیانی که صرفاً به صدور اوامر می‌پردازند، دینی توصيفي است. این ویژگی، به‌سان نقاشی که بدون دخالت در نگاه مخاطب، زیبایی را ترسیم می‌کند، به عقلانیت و مردمی بودن دین اشاره دارد. از منظر فلسفه دین، این توصيفي بودن، اسلام را به آیینی مردم‌محور بدل کرده که با عقل و عرف هم‌نوا است.
1.3. ویژگی‌های دین توصيفي
دین توصيفي، عقلانی، عقلایی، مردمی، عرفی، عمومی و همگانی است. این ویژگی‌ها، به‌سان ستون‌هایی استوار، انعطاف و پویایی اسلام را در مواجهه با نیازهای بشری نشان می‌دهند. از منظر جامعه‌شناسی دینی، این خصوصیات، اسلام را به آیینی اجتماعی تبدیل کرده که با فطرت انسانی هم‌راستاست.
درنگ: ویژگی‌های عقلانی و عرفی اسلام، آن را به آیینی پویا و اجتماعی بدل کرده که با نیازهای همگانی بشر سازگار است.
1.4. تمایز قرآن کریم با تورات و انجیل
قرآن کریم، برخلاف تورات و انجیل که رویکردی فرمانی دارند، به شیوه‌ای توصيفي نازل شده است. این تمایز، به‌سان شاخه‌ای که از ریشه‌ای اصیل روییده، بر اصالت و بی‌همتایی قرآن کریم دلالت دارد. از منظر مطالعات تطبیقی ادیان، این ویژگی، قرآن را در جایگاهی متمایز قرار می‌دهد.
1.5. نقد اتهام اقتباس
برخی مدعی‌اند که قرآن کریم از تورات و انجیل اقتباس شده است. این اتهام، به‌سان ابری که آفتاب حقیقت را می‌پوشاند، نیازمند پاسخی علمی و روش‌مند است. از منظر کلام اسلامی، اصالت قرآن کریم، به‌عنوان کلام الهی، غیرقابل خدشه است.
1.6. ضرورت دفاع علمی
مسلمانان، به دلیل موانع گوناگون، نتوانسته‌اند به‌طور شایسته از اصالت قرآن کریم دفاع کنند. این نقیصه، به‌سان کاستی‌ای در بنای معرفت دینی، ضرورت بازنگری در روش‌های علمی و کلامی را گوشزد می‌کند. دفاع علمی، گامی است در راستای تبیین حقیقت.
1.7. اصلاح انحرافات
اسلام، به‌سان باغبانی که شاخه‌های ناسالم را هرس می‌کند، انحرافات عقلانی و عرفی را اصلاح می‌نماید. این اصلاح، از منظر فقه، به ارشادی بودن احکام اشاره دارد که هدف آن هدایت جامعه به سوی کمال است.
درنگ: اسلام، با رویکردی ارشادی، انحرافات را اصلاح کرده و جامعه را به سوی کمال هدایت می‌کند.
بخش دوم: تبیین عبارت «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ»
2.1. متن آیه و ترجمه
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ
ترجمه: حج در ماه‌های معلوم است. پس هر کس در این ماه‌ها حج را بر خود واجب کرد، در [ایام] حج نه کام‌جویی باشد، نه نافرمانی و نه جدال. و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند آن را می‌داند. و توشه برگیرید که بهترین توشه، تقواست. و ای خردمندان، از من پروا کنید.
2.2. ماه‌های معلوم
عبارت «أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ» به ماه‌های شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه اشاره دارد که به‌سان فصولی مشخص در تقویم دینی، زمان انجام فریضه حج را معین می‌کنند. از منظر فقهی، این زمان‌بندی، شرط لازم برای صحت حج است.
2.3. عرفیت معلومات
واژه «معلومات» به آگاهی عمومی از زمان حج دلالت دارد. این عرفیت، به‌سان جریانی زلال، مردمی بودن این فریضه را نشان می‌دهد. از منظر بلاغت، استفاده از «معلومات» نمونه‌ای از ایجاز کلام الهی است که با کمترین واژگان، بیشترین معنا را منتقل می‌کند.
درنگ: «معلومات» در آیه، به آگاهی عمومی و عرفیت حج اشاره دارد که نشان‌دهنده ایجاز و بلاغت کلام الهی است.
2.4. تثبیت زمان حج
اسلام با تأکید بر «أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ»، زمان حج را تثبیت کرده و از پس‌وپیش کردن آن جلوگیری نمود. این تثبیت، به‌سان ستونی محکم، انضباط دینی را در برابر انحرافات حفظ می‌کند. از منظر تاریخ اسلام، این اقدام به حفظ سنت ابراهیمی کمک کرده است.
2.5. انحرافات اعراب جاهلی
اعراب جاهلی، به دلایل اقتصادی، زمان حج را تغییر می‌دادند. این انحراف، به‌سان دخالت در نظم الهی، مورد نکوهش قرار گرفت. اسلام با تثبیت زمان حج، این عرف نادرست را اصلاح کرد.
2.6. تأیید سنت ابراهیمی
اسلام، سنت ابراهیمی را در حج تأیید کرده و آن را به‌سان گوهری ارزشمند از گزند تحریف حفظ نمود. از منظر کلام اسلامی، حضرت ابراهیم علیه‌السلام به‌عنوان الگویی جاودان، محور این فریضه است.
2.7. شباهت به احکام بیع
عبارت «أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ» همانند «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ» عرف را تأیید می‌کند. این شباهت، به‌سان پلی میان احکام الهی و عرف اجتماعی، عقلانیت دین را نشان می‌دهد.
2.8. نقد ربا
کفار، بیع را با ربا یکی می‌پنداشتند. این جهل، به‌سان غباری بر حقیقت، نیازمند اصلاح بود. از منظر فقهی، حرمت ربا و تمایز آن از بیع، اصلی اساسی در شریعت است.
درنگ: نقد ربا و تثبیت عرف در احکام، نشان‌دهنده عقلانیت و ارشادی بودن شریعت اسلامی است.
2.9. ماه‌های قمری
حج در ماه‌های قمری برگزار می‌شود که به‌سان چرخه‌ای پویا، تنوع و انعطاف را در خود جای داده است. این ویژگی، از منظر فقهی، شرط لازم برای انجام این فریضه است.
بخش سوم: تحلیل بلاغی و سیاسی آیه
3.1. تکرار «الْحَجُّ»
واژه «الْحَجُّ» سه بار در آیه تکرار شده است. این تکرار، به‌سان نغمه‌ای موزون، بر اهمیت و جایگاه والای حج تأکید دارد. از منظر بلاغت، این تکرار، ابزاری تبلیغی برای جلب توجه مخاطب است.
3.2. معانی سه‌گانه «الْحَجُّ»
تکرار «الْحَجُّ» سه معنای متمایز را در بر می‌گیرد: عنوان (زمان حج)، وجوب (فریضه بودن) و اتیان (اجرای اعمال). این معانی، به‌سان شاخه‌های درختی تنومند، ابعاد مختلف این فریضه را نشان می‌دهند.
درنگ: تکرار سه‌گانه «الْحَجُّ» در آیه، به معانی عنوان، وجوب و اتیان اشاره دارد که هر یک لایه‌ای از حقیقت حج را آشکار می‌کند.
3.3. بار سیاسی حج
تکرار «الْحَجُّ» بار سیاسی و تبلیغی دارد. حج، به‌سان میدانی وسیع، پایگاه وحدت مسلمین و ابزاری برای تبلیغ ارزش‌های اسلامی است. از منظر جامعه‌شناسی دینی، این فریضه نقشی محوری در تقویت پیوندهای امت اسلامی دارد.
3.4. قداست سیاست در تاریخ
سیاست در گذشته، به‌سان گوهری مقدس، نزد فلاسفه‌ای چون افلاطون و ارسطو ارزشمند بود. این قداست، از منظر تاریخ فلسفه، ریشه در حکمت الهی دارد و سیاست را به خدمت‌رسانی به جامعه متصل می‌کند.
3.5. دیدگاه عالمان دینی درباره فلاسفه
برخی عالمان دینی، فلاسفه‌ای چون سقراط و ارسطو را در مرتبه‌ای والا، نزدیک به پیامبران، توصیف کرده‌اند. این دیدگاه، به‌سان پلی میان حکمت الهی و فلسفه بشری، ارزش حکمت را برجسته می‌سازد.
3.6. مدینه فاضله
مدینه فاضله افلاطون، به‌سان آرمانی دست‌نیافتنی، بر زهد و بی‌تعلیقی حاکم تأکید دارد. این مفهوم، از منظر فلسفه سیاسی، با اصل خدمت‌رسانی در سیاست اسلامی هم‌خوانی دارد.
3.7. انحطاط سیاست
سیاست در روزگار کنونی، به‌سان گوهری که غبار گرفته، به دروغ و فریب آلوده شده است. این انحطاط، از منظر جامعه‌شناسی، بحرانی در اخلاق سیاسی را نشان می‌دهد.
درنگ: انحطاط سیاست در روزگار معاصر، ضرورت بازگشت به سیاست مبتنی بر خدمت و اخلاق را گوشزد می‌کند.
3.8. تعریف سیاست در اسلام
سیاست در اسلام، به‌سان جریانی زلال، مدیریت جامعه و خدمت به بندگان خداست. از منظر فقه سیاسی، خدمت‌رسانی، اصل بنیادین سیاست اسلامی است.
3.9. تحول معنایی واژگان
واژگان، به‌سان موجوداتی زنده، در گذر زمان معانی خود را تغییر می‌دهند. برای نمونه، واژه‌هایی چون «هو» یا «اسرائیل» بار معنایی منفی یافته‌اند. از منظر زبان‌شناسی، این تحول، پویایی زبان را نشان می‌دهد.
3.10. نقد واژه «یا هو»
گفتن «یا هو» به دلیل بار منفی فرهنگی، ناپسند شده است. این تغییر، از منظر جامعه‌شناسی دینی، نشان‌دهنده تأثیر عرف بر فرهنگ دینی است.
بخش چهارم: نهی از فسوق و جدال
4.1. نهی از فسوق و جدال
عبارت «لَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ» دعوا و نافرمانی را در ایام حج نهی می‌کند. این نهی، به‌سان سپری محافظ، انضباط عبادی را تضمین می‌کند. از منظر فقهی، آرامش و تقوا شرط اساسی انجام این فریضه است.
درنگ: نهی از فسوق و جدال، بر ضرورت حفظ آرامش و تقوا در ایام حج تأکید دارد.
4.2. وجوب حج برای مستطیع
عبارت «فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ» وجوب حج را برای مستطیع بیان می‌کند. این وجوب، به‌سان مشعلی فروزان، اهمیت این فریضه را در شریعت اسلامی نشان می‌دهد.
بخش پنجم: نقش اجتماعی و سیاسی حج
5.1. پایگاه تجمع مسلمین
حج، به‌سان میدانی وسیع، پایگاه تجمع مسلمین است تا از انزوا و پراکندگی امت جلوگیری کند. از منظر جامعه‌شناسی دینی، این تجمع، ضرورتی برای حفظ وحدت و قدرت امت اسلامی است.
درنگ: حج، به‌عنوان پایگاه وحدت مسلمین، نقشی محوری در تقویت پیوندهای امت اسلامی دارد.
5.2. نقد وضعیت کنونی حج
حج، به دلیل نفوذ استعمار، از نقش کنفرانس جهانی خود بازمانده است. این نقیصه، به‌سان سدی در برابر جریان زلال وحدت اسلامی، نیازمند اصلاح است.
5.3. نقد سازمان ملل
سازمان ملل، به‌سان نهادی دولت‌محور، از نمایندگی ملت‌ها بازمانده است. از منظر روابط بین‌الملل، این سازمان نتوانسته صدای ملت‌ها را بازتاب دهد.
5.4. نقد شاهنامه
شاهنامه، به‌سان اثری نخبه‌گرا، به دولت‌ها توجه دارد، نه ملت‌ها. از منظر ادبیات، این ویژگی، محدودیت‌های تاریخ‌نگاری سنتی را نشان می‌دهد.
5.5. دولت‌های غیرمتعهد
دولت‌های غیرمتعهد، در حقیقت به قدرت‌های جهانی وابسته‌اند. این تناقض، به‌سان نقابی بر حقیقت، از منظر روابط بین‌الملل، مفهومی و غیرواقعی است.
5.6. نقش کعبه
کعبه، به‌سان قلبی تپنده، باید مرکز فرماندهی فکری مسلمین باشد. این نقش، از منظر جامعه‌شناسی دینی، محوریت کعبه را در وحدت امت اسلامی نشان می‌دهد.
درنگ: کعبه، به‌عنوان مرکز فکری و معنوی مسلمین، محور وحدت و قدرت امت اسلامی است.
بخش ششم: نقد حج عمره و مسائل اجتماعی
6.1. نقد حج عمره
حج عمره، به دلیل هزینه‌های گزاف، از منظر اقتصادی و اخلاقی مورد نقد است. این هزینه‌ها، به‌سان منابعی که به هدر می‌روند، می‌توانند در راستای نیازهای ضروری‌تر به کار روند.
6.2. اولویت کمک به نیازمندان
هزینه‌های حج عمره، بهتر است به نیازمندان اختصاص یابد. این توصیه، به‌سان جریانی زلال، بر اخلاق اسلامی و اولویت کمک به محرومان تأکید دارد.
درنگ: اختصاص هزینه‌های حج عمره به نیازمندان، گامی در راستای تحقق عدالت و اخلاق اسلامی است.
6.3. وضعیت طلاب
طلاب، به دلیل بدهی‌های مالی، در تنگنای اقتصادی قرار دارند. این وضعیت، از منظر جامعه‌شناسی دینی، ضرورت حفظ کرامت این قشر را گوشزد می‌کند.
6.4. ضرورت پرداخت بدهی‌ها
پرداخت بدهی‌های طلاب، وظیفه‌ای دینی و اجتماعی است. این اقدام، به‌سان پلی به سوی عدالت، از منظر فقهی و اخلاقی واجب است.
6.5. دعا برای خیرین
خیرینی که به رفع بدهی‌های طلاب کمک می‌کنند، مستحق دعا و پاداش الهی‌اند. این فرهنگ، به‌سان گلی در باغ دین، ارزش خیر و نیکوکاری را نشان می‌دهد.
جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیه 197 سوره بقره، با محوریت «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ» و نهی از فسوق و جدال، به‌سان چراغی فروزان، ابعاد چندگانه حج را روشن می‌سازد. این آیه، با تأکید بر توصيفي بودن اسلام، عقلانیت و عرفیت این آیین را نشان می‌دهد. تثبیت زمان حج، اصلاح انحرافات جاهلی و تأیید سنت ابراهیمی، گواهی بر پویایی و اصالت شریعت است. نقش سیاسی و اجتماعی حج، به‌عنوان پایگاه وحدت مسلمین، ضرورت بازنگری در وضعیت کنونی این فریضه را گوشزد می‌کند. نقد انحرافات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، همراه با تأکید بر کمک به نیازمندان، الگویی جامع برای تفسیر علمی و کاربردی قرآن کریم ارائه می‌دهد. این تفسیر، به‌سان نقشه‌ای راهنما، مسیر تعالی امت اسلامی را ترسیم می‌کند.
با نظارت صادق خادمی