متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (627)
مقدمه: جایگاه والای زنان در قرآن کریم
قرآن کریم، به‌عنوان کتاب هدایت الهی، با بیانی عمیق و چندلایه، به تبیین جایگاه انسان در نظام خلقت پرداخته و در این میان، توجه ویژه‌ای به حفظ کرامت و حقوق زنان معطوف داشته است. آیه 231 سوره بقره، یکی از آیات کلیدی در این راستاست که با لحنی قاطع و موعظه‌آمیز، از ظلم به زنان نهی کرده و بر عظمت آنها به‌عنوان نعمت الهی و آیات تکوینی تأکید می‌ورزد. این آیه، با بهره‌گیری از تهدید، موعظه و دعوت به تقوا، الگویی اخلاقی و عقلایی برای رفتار با زنان ارائه می‌دهد که نه‌تنها در چارچوب روابط خانوادگی، بلکه در ساختار اجتماعی و معنوی نیز کاربرد دارد. در این نوشتار، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به تفسیر و تحلیل این آیه پرداخته و مفاهیم عمیق آن را با نگاهی چندرشته‌ای و با تکیه بر روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و معارف دینی بررسی می‌کنیم.
بخش اول: تبیین آیه 231 سوره بقره و جایگاه زنان در نظام خلقت
متن و ترجمه آیه
وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ۚ وَلَا تَتَّخِذُوٓا۟ ءَايَـٰتِ ٱللَّهِ هُزُوًا ۚ وَٱذْكُرُوا۟ نِعْمَتَ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَآ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّنَ ٱلْكِتَـٰبِ وَٱلْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِۦ ۚ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا أَنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ
و هر کس چنین کند، به خویشتن ستم روا داشته است. و آیات خداوند را به تمسخر نگیرید و نعمت‌های الهی را بر خود و آنچه از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده که با آن شما را اندرز می‌دهد، به یاد آورید. و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند به هر چیزی داناست.
زمینه و محتوای آیه
آیه 231 سوره بقره، در ادامه احکام مربوط به طلاق، به تبیین رفتارهای نادرست در قبال زنان پرداخته و با لحنی قاطع، از هرگونه ظلم و آزار به آنها نهی می‌کند. این آیه، با اشاره به رفتارهایی نظیر آزار زنان به قصد اجبار یا سوءاستفاده (ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا۟)، بر پیامدهای سنگین چنین اعمالی تأکید دارد. خداوند با به‌کارگیری عبارات متعدد نظیر «ظلم به نفس»، «تمسخر آیات»، «یادآوری نعمت» و «دعوت به تقوا»، نظامی اخلاقی و معنوی را ترسیم می‌کند که در آن، زنان به‌عنوان نعمت الهی و آیات تکوینی مورد تکریم قرار می‌گیرند.
درنگ: آیه 231 سوره بقره، با بیانی چندلایه، نه‌تنها ظلم به زنان را محکوم می‌کند، بلکه جایگاه آنها را به‌عنوان بنای خلقت و نعمت مطلق الهی تثبیت می‌نماید.
لزوم رویکرد چندرشته‌ای در فهم قرآن کریم
فهم عمیق قرآن کریم، نیازمند رویکردی جامع و چندرشته‌ای است که نه‌تنها متون دینی نظیر تورات، زبور، انجیل و صحف را در بر گیرد، بلکه از علوم انسانی مانند روان‌شناسی و جامعه‌شناسی نیز بهره جوید. محدودیت‌های زمانی و مکانی، مانع از بهره‌برداری کامل از معارف قرآنی شده و ضرورت بازنگری در روش‌های تفسیری را برجسته می‌سازد. این آیه، به‌عنوان نمونه‌ای برجسته، نیازمند بررسی در پرتو علوم مختلف است تا عمق معانی آن آشکار شود.
حساسیت قرآن کریم به ظلم به زنان
آیه 231، با لحنی بی‌مانند در قرآن کریم، از ظلم به زنان نهی کرده و با تهدیدات متعدد، از جمله موعظه، نصیحت و حکمت، بر حفظ کرامت آنها تأکید می‌ورزد. این حساسیت، یا ریشه در عظمت زنان به‌عنوان بنای خلقت دارد یا نتیجه شدت ظلم‌هایی است که در جوامع بشری به آنها روا داشته شده است. خداوند، با بیانی صریح، هرگونه آزار و اجحاف در حق زنان را محکوم کرده و پیامدهای سنگین آن را گوشزد می‌نماید.
درنگ: حساسیت ویژه قرآن کریم به ظلم به زنان، نشان‌دهنده جایگاه والای آنها در نظام خلقت و ضرورت حفظ کرامتشان در روابط اجتماعی و خانوادگی است.
نتیجه‌گیری بخش اول
آیه 231 سوره بقره، با بیانی قاطع و چندلایه، بر ضرورت احترام به زنان و پرهیز از ظلم به آنها تأکید دارد. این آیه، با تکیه بر اصول اخلاقی و معنوی، زنان را به‌عنوان نعمت الهی و آیات تکوینی معرفی کرده و هرگونه تحقیر یا آزار آنها را نهی می‌کند. رویکرد چندرشته‌ای در تفسیر این آیه، به فهم عمیق‌تر معارف قرآنی کمک می‌کند و ضرورت بازنگری در روش‌های تفسیری را نشان می‌دهد.
بخش دوم: تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی ظلم به زنان
ظلم به نفس در آزار زنان
عبارت «فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُۥ» در آیه 231، به‌صراحت نشان می‌دهد که ظلم به زنان، در درجه نخست، به خود فرد آسیب می‌رساند. این اصل روان‌شناختی، ظلم به دیگران را نتیجه خودآزاری می‌داند. فردی که به آزار زنان می‌پردازد، ابتدا روان و شخصیت خود را آلوده کرده و سپس این آسیب به جامعه تسری می‌یابد. این رفتار، مانند اعتیادی است که در ابتدا لذتی کاذب ایجاد می‌کند، اما در بلندمدت به تباهی روانی و اجتماعی منجر می‌شود.
سادیسم و زن‌آزاری
برخی افراد، به‌ویژه مردان، دچار اختلال روانی سادیسم هستند که به‌صورت آزار مداوم زنان (ضِرَارًا) و تجاوز به حقوق آنها (لِّتَعْتَدُوا۟) ظاهر می‌شود. قرآن کریم، با به‌کارگیری این عبارات، چنین رفتارهایی را به‌شدت محکوم کرده و آن را نشانه‌ای از انحراف روانی می‌داند. این رفتار، نه‌تنها به زنان آسیب می‌رساند، بلکه خود فرد را نیز به پرتگاه تباهی می‌کشاند.
درنگ: سادیسم و زن‌آزاری، به‌عنوان انحراف روانی، در قرآن کریم با عبارات «ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا۟» محکوم شده و پیامدهای آن به‌عنوان ظلم به نفس تبیین گردیده است.
شوهرآزاری در زنان
در مقابل، برخی زنان نیز ممکن است به رفتارهای آزاردهنده نسبت به شوهران خود روی آورند، اما این رفتار به دلیل تمایل طبیعی زنان به حفظ رابطه و رضایت مردان، کمتر شایع است. تفاوت‌های روان‌شناختی جنسیتی، نشان می‌دهد که زنان به‌طور طبیعی به محبت و صفا گرایش دارند، در حالی که شوهرآزاری، به‌عنوان یک انحراف روانی، نادر است.
لذت کاذب و پیامدهای بلندمدت
آزار زنان، در ابتدا ممکن است لذتی کاذب ایجاد کند، مشابه لذت ناشی از مواد مخدر. این لذت، همانند اعتیاد، موقت بوده و به سرعت به عوارضی نظیر بیماری روانی، پريشانی و بی‌توجهی به دیگران منجر می‌شود. قرآن کریم، با عبارت «ظَلَمَ نَفْسَهُۥ»، به این عوارض بلندمدت اشاره دارد و هشدار می‌دهد که چنین رفتارهایی، فرد را از سلامت روانی و اجتماعی محروم می‌سازد.
نتیجه‌گیری بخش دوم
تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی آیه 231، نشان‌دهنده عمق معارف قرآنی در تبیین رفتارهای انسانی است. ظلم به زنان، به‌عنوان یک انحراف روانی و اجتماعی، نه‌تنها به فرد آسیب می‌رساند، بلکه به انحطاط جامعه منجر می‌شود. قرآن کریم، با تأکید بر ظلم به نفس و محکومیت رفتارهای سادیسمی، الگویی برای اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی ارائه می‌دهد.
بخش سوم: زنان به‌عنوان آیات تکوینی و نعمت الهی
زنان، مظهر آیات تکوینی
قرآن کریم، زنان را به‌عنوان آیات تکوینی الهی معرفی می‌کند که بنای خلقت و ساختار هستی را تشکیل می‌دهند. عبارت «وَلَا تَتَّخِذُوٓا۟ ءَايَـٰتِ ٱللَّهِ هُزُوًا» هشدار می‌دهد که تحقیر زنان، برابر با تمسخر آیات الهی است. زنان، به دلیل نقش بنیادین در تولید نسل و حفظ حیات، مظهر خلقت الهی بوده و از منظری حتی عظیم‌تر از قرآن تلقی شده‌اند.
درنگ: زنان، به‌عنوان آیات تکوینی و بنای خلقت، شایسته احترام و تکریم‌اند و تحقیر آنها، تمسخر آیات الهی است.
نعمت الهی بودن زنان
عبارت «وَٱذْكُرُوا۟ نِعْمَتَ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ» زنان را به‌عنوان نعمت الهی معرفی می‌کند که منبع شادمانی، حیات و صفا در زندگی هستند. نعمت، به معنای شکوفایی و رحمت است و زنان، به‌عنوان ظرف خلقت، بزرگ‌ترین تجلی این نعمت‌اند. قرآن کریم، با تأکید بر قدردانی از این نعمت، به اصلاح نگاه جامعه به زنان دعوت می‌کند.
کتاب و حکمت در برابر نعمت زنان
عبارت «وَمَآ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّنَ ٱلْكِتَـٰبِ وَٱلْحِكْمَةِ» کتاب و حکمت را عطف بر نعمت می‌داند، اما زنان، به‌عنوان نعمت مطلق، از هرگونه نقمت مبرا هستند. در حالی که کتاب و حکمت ممکن است شامل احکام و مجازات‌ها باشند، زنان تنها مظهر رحمت و شکوفایی‌اند، که این تمایز، جایگاه متعالی آنها را نشان می‌دهد.
درنگ: زنان، به‌عنوان نعمت مطلق الهی، از نقمت مبرا بوده و منبع حیات، شادمانی و صفا در نظام خلقت‌اند.
نتیجه‌گیری بخش سوم
زنان، به‌عنوان آیات تکوینی و نعمت مطلق الهی، جایگاه ویژه‌ای در قرآن کریم دارند. این جایگاه، نه‌تنها در بُعد زیست‌شناختی، بلکه در ساختار معنوی و اجتماعی نیز برجسته است. قرآن، با دعوت به قدردانی از این نعمت و نهی از تحقیر آیات الهی، الگویی برای احترام و تکریم زنان ارائه می‌دهد.
بخش چهارم: نقد روش‌های تفسیری و فقهی
نقد علم دینی غیرعلمی
علم دینی، به دلیل تمرکز بر حکم‌شناسی و غفلت از موضوع‌شناسی و ملاک‌شناسی، از اعتبار علمی در جهان برخوردار نیست. این نقص، مانع از تبیین دقیق احکام قرآنی، از جمله احکام مربوط به زنان، شده است. رویکرد علمی به علم دینی، نیازمند تحلیل موضوعات و ملاک‌های احکام با استفاده از علوم مدرن است.
نجاست شراب و ضرورت بازنگری
حکم نجاست شراب، فاقد پشتوانه علمی و دینی متقن است. در حالی که ضررهای شراب، حرمت آن را توجیه می‌کند، نجاست آن محل تأمل است. این نقد، ضرورت بازنگری در احکام دینی با تکیه بر علوم مدرن را برجسته می‌سازد.
درنگ: علم دینی نیازمند رویکردی علمی و چندرشته‌ای است تا اعتبار جهانی یافته و احکام قرآنی را به‌درستی تبیین نماید.
فقدان تاریخ‌نگاری و سیره‌شناسی
عدم آگاهی از تاریخ و سیره پیامبر (ص) و ائمه (ع)، مانع از درک صحیح رفتار آنها با زنان شده است. سیره پیامبر، به‌ویژه در تعامل محبت‌آمیز با حضرت زهرا (س)، الگویی بی‌نظیر برای احترام به زنان ارائه می‌دهد که نیازمند مطالعه دقیق‌تر است.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
نقد روش‌های تفسیری و فقهی، بر ضرورت بازنگری در علم دینی با رویکردی علمی و تاریخی تأکید دارد. تبیین احکام قرآنی، از جمله احکام مربوط به زنان، نیازمند تلفیق علوم مدرن و مطالعه سیره پیامبر (ص) است تا الگویی جامع و معتبر ارائه شود.
بخش پنجم: الگوهای رفتاری و اجتماعی در قرآن کریم
رفتار پیامبر (ص) با زنان
پیامبر اکرم (ص)، با رفتاری سرشار از محبت و احترام نسبت به زنان، به‌ویژه حضرت زهرا (س)، الگویی بی‌نظیر ارائه داده است. این رفتار، نشانه‌ای از اقتدا به احکام قرآنی و تکریم زنان به‌عنوان نعمت الهی است.
درنگ: سیره پیامبر (ص) در تعامل با زنان، الگویی عملی برای تحقق احکام قرآنی و احترام به نعمت الهی زنان است.
نقش زنان در جامعه
جامعه‌ای که قدر زنان را نداند، به فساد و تباهی دچار می‌شود. سوءاستفاده از زنان، به‌عنوان کارگر یا ابزار، به انحطاط اجتماعی منجر می‌شود. قرآن کریم، با تأکید بر نعمت بودن زنان، به اصلاح این انحراف دعوت می‌کند.
رفتار طلبه‌ها و مشارکت در خانه
طلبه‌ها، با مشارکت در کارهای خانه، مانند جارو کردن و ظرف شستن، الگویی از احترام به زنان ارائه می‌دهند. این رفتار، با روح قرآنی که بر احسان و معروف تأکید دارد، هم‌خوانی دارد و نشانه جوانمردی است.
بهشت زیر پای مادران
روایت «الجنة تحت أقدام الأمهات» (بهشت زیر پای مادران است)، جایگاه متعالی مادران را نشان می‌دهد. این روایت، بر عظمت مادران و نقش آنها در هدایت معنوی و اجتماعی تأکید دارد، به‌گونه‌ای که حتی بهشت در برابر پایین‌ترین مرتبه آنها (قدم) ناچیز است.
درنگ: روایت «الجنة تحت أقدام الأمهات» عظمت مادران را به‌عنوان دروازه بهشت و هدایت معنوی تثبیت می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
قرآن کریم، با ارائه الگوهای رفتاری و اجتماعی، بر احترام به زنان و تکریم آنها به‌عنوان نعمت الهی تأکید دارد. سیره پیامبر (ص)، رفتار طلبه‌ها و روایت بهشت زیر پای مادران، همگی نشانه‌هایی از این الگوی قرآنی‌اند که به ایجاد جامعه‌ای عادلانه و سرشار از محبت کمک می‌کنند.
بخش ششم: موعظه، تقوا و علم الهی
موعظه الهی
عبارت «يَعِظُكُم بِهِۦ» نشان‌دهنده موعظه الهی است که با نرمی و حکمت، به اصلاح رفتار افراد می‌پردازد. این موعظه، با نصیحت و خطابه، به هدایت انسان‌ها در مسیر احترام به زنان و پرهیز از ظلم دعوت می‌کند.
دعوت به تقوا
عبارت «وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ» دعوت به تقوا و رعایت حدود الهی در رفتار با زنان است. تقوا، به معنای پرهیز از گناه و ملاحظه خداوند، مانع از ظلم و آزار به دیگران می‌شود.
علم الهی
عبارت «وَٱعْلَمُوٓا أَنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ» هشدار می‌دهد که خداوند به همه چیز، حتی جزئی‌ترین رفتارها، آگاه است. این علم الهی، مسئولیت فردی را در قبال اعمال تقویت کرده و افراد را به رعایت احکام قرآنی ترغیب می‌نماید.
درنگ: علم الهی، با آگاهی به همه اعمال، افراد را به رعایت تقوا و احترام به زنان ترغیب می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش ششم
موعظه، تقوا و علم الهی، سه رکن اساسی در آیه 231 هستند که به اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی دعوت می‌کنند. این ارکان، با تأکید بر مسئولیت‌پذیری و آگاهی الهی، الگویی برای ایجاد جامعه‌ای عادلانه و متعالی ارائه می‌دهند.
بخش هفتم: عرفان اصیل و جایگاه اجتماعی زنان
عرفان اصیل در محبت به زنان
عرفان اصیل، در محبت، صفا و احترام به زنان در خانواده متجلی می‌شود، نه در چله‌نشینی‌های صوفیانه. این عرفان قرآنی، بر رفتار انسانی و محبت‌آمیز در قبال زنان تأکید دارد و نشانه‌ای از معرفت و کمال معنوی است.
جایگاه اجتماعی زنان
زنان نباید به‌عنوان شهروند دست دوم تلقی شوند. احترام به آنها، نشانه پیشرفت و سلامت جامعه است. قرآن کریم، با تأکید بر جایگاه والای زنان، به ایجاد جامعه‌ای عادلانه و سرشار از صفا دعوت می‌کند.
درنگ: احترام به زنان، به‌عنوان شهروند دست اول، نشانه پیشرفت جامعه و تحقق عرفان قرآنی است.
نتیجه‌گیری بخش هفتم
عرفان اصیل و جایگاه اجتماعی زنان، دو مفهوم کلیدی در تفسیر آیه 231 هستند. این مفاهیم، با تأکید بر محبت و احترام به زنان، به ایجاد جامعه‌ای عادلانه و معنوی کمک می‌کنند که در آن، زنان به‌عنوان نعمت الهی و شهروند دست اول مورد تکریم قرار می‌گیرند.
جمع‌بندی نهایی
آیه 231 سوره بقره، با بیانی عمیق و چندلایه، جایگاه متعالی زنان را در نظام خلقت تبیین می‌کند. این آیه، با تأکید بر ظلم به نفس، تمسخر نکردن آیات الهی، قدردانی از نعمت زنان، موعظه، تقوا و علم الهی، الگویی اخلاقی و عقلایی برای رفتار با زنان ارائه می‌دهد. زنان، به‌عنوان آیات تکوینی و نعمت مطلق الهی، بنای خلقت و منبع حیات و شادمانی‌اند. نقد روش‌های تفسیری و فقهی، ضرورت بازنگری در علم دینی با رویکردی علمی و چندرشته‌ای را نشان می‌دهد. سیره پیامبر (ص)، رفتار طلبه‌ها و روایت «الجنة تحت أقدام الأمهات»، همگی الگوهایی عملی برای تحقق این اصول قرآنی‌اند. این آیه، با دعوت به اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی، به ایجاد جامعه‌ای عادلانه، سرشار از محبت و صفا فرامی‌خواند که در آن، زنان به‌عنوان شهروند دست اول و نعمت الهی مورد احترام و تکریم قرار می‌گیرند.
با نظارت صادق خادمی