متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 633
تفسیر بخش سوم آیه 233 سوره بقره: تبیین قواعد عقلایی رضاع و عدالت خانوادگی
مقدمه
آیه 233 سوره بقره، از آیات محکمات و بینات قرآن کریم، نظامی جامع و عادلانه برای تنظیم روابط خانوادگی، با محوریت احکام رضاع، تکالیف والدین و حفظ حقوق فرزند ارائه می‌دهد. این آیه، با تکیه بر عقلانیت و منطق، از هرگونه اقتدارگرایی و زورگویی پرهیز کرده و با بیانی فشرده، قواعدی گسترده را در بر می‌گیرد که نه‌تنها برای عصر نزول، بلکه برای همه زمان‌ها و مکان‌ها کارآمد است. تأکید بر رضایت دوجانبه، مشاوره، نفي ظلم و استثمار، و نظارت الهی، این آیه را به الگویی بی‌نظیر در نظام حقوقی خانوادگی تبدیل کرده است. در این نوشتار، با رویکردی علمی و دانشگاهی، به تبیین مفاهیم این آیه، تحلیل ابعاد حقوقی، اخلاقی و اجتماعی آن، و نقد مسائل مرتبط با اجرای این احکام پرداخته می‌شود.
بخش اول: متن و ترجمه آیه
فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا ۗ وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِير
ترجمه: و اگر آن دو [پدر و مادر] با رضایت و مشورت یکدیگر خواستند کودک را از شیر بگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر خواستید برای فرزندانتان دایه بگیرید، گناهی بر شما نیست، مشروط بر آنکه آنچه را به‌صورت شایسته تعهد کرده‌اید، ادا کنید. و از خدا پروا کنید و بدانید که خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.
بخش دوم: جایگاه و اهمیت آیه در نظام حقوقی خانوادگی
ویژگی‌های ساختاری آیه
آیه 233 سوره بقره، از آیات طوال قرآن کریم، به دلیل جامعیت و شمولیت، نظامی کامل برای تنظیم روابط خانوادگی ارائه می‌دهد. این آیه، مسائل مرتبط با طفل، والدین، و حتی وراث را در بر گرفته و قواعدی را برای حفظ عدالت و انصاف در این روابط وضع می‌کند. برخلاف قوانین بشری که گاه به اقتدارگرایی و اجبار متمایل‌اند، این آیه با تکیه بر عقل و منطق، به ارشاد و هدایت می‌پردازد.
درنگ: جامعیت آیه در تبیین قواعد حقوقی و اخلاقی، آن را به الگویی بی‌نظیر برای نظام‌های خانوادگی تبدیل کرده است که فراتر از زمان و مکان عمل می‌کند.
نفی اقتدارگرایی و تأکید بر عقلانیت
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این آیه، فقدان هرگونه زورگویی یا دستور آمرانه است. قرآن کریم در این آیه، به جای صدور اوامر قهری، به قواعد عقلایی و منطقی ارشاد می‌کند. این رویکرد، نشان‌دهنده عظمت اسلام در ارائه نظامی حقوقی است که بر پایه انصاف و توافق بنا شده است.
بخش سوم: تحلیل قواعد حقوقی و اخلاقی آیه
نفی ظلم در روابط خانوادگی
آیه با تأکید بر عبارت «لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا» (مادر به سبب فرزندش مورد ستم قرار نگیرد) و «وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ» (پدر به سبب فرزندش مورد ستم قرار نگیرد)، هرگونه ظلم و ستمگری در روابط خانوادگی را نفی می‌کند. این اصل، مبنای عدالت در مناسبات والدین و فرزند را تشکیل می‌دهد.
درنگ: نفی ستمگری در این آیه، نه‌تنها به والدین، بلکه به فرزند و حتی جنین پیش از تولد تسری می‌یابد، که نشان‌دهنده جامعیت نظام حقوقی قرآن کریم است.
تکالیف والدین
تکلیف مادر: شیردهی و حضانت
مادر مکلف به شیردهی و حضانت فرزند است، اما این تکلیف مشروط به سلامت جسمی و روانی اوست. اگر شیردهی برای مادر زیان‌بار باشد یا به اجبار صورت گیرد، این عمل نفی شده و مادر از این وظیفه معاف است. این شرط، نشان‌دهنده توجه قرآن کریم به حفظ کرامت و سلامت مادر است.
تکلیف پدر: تأمین رزق و کسوت
پدر موظف به تأمین رزق و کسوت (پوشاک و معیشت) به‌صورت متعارف است. این تکلیف، نه‌تنها از استثمار مالی پدر جلوگیری می‌کند، بلکه بر تأمین نیازهای ضروری و عرفی تأکید دارد، نه تجملات غیرضروری.
حفاظت از حقوق فرزند
آیه بر حفاظت از حقوق فرزند، حتی پس از فوت والدین، تأکید دارد. عبارت «وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَٰلِكَ» (و بر وارث نیز چنین است) نشان می‌دهد که تکلیف مالی و حمایت از فرزند پس از فوت پدر ادامه می‌یابد و حقوق او از ارث محفوظ است.
رضایت و مشاوره در شیردهی
عبارت «فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ» بر ضرورت رضایت دوجانبه والدین و مشاوره در فرآیند از شیر گرفتن (فصال) تأکید دارد. رضایت (تراضی) به توافق والدین اشاره دارد، در حالی که مشاوره (تشاور) به نیاز به هم‌فکری و در موارد پیچیده، بهره‌گیری از نظر کارشناسان پزشکی، اخلاقی یا اجتماعی دلالت می‌کند.
درنگ: تأکید بر رضایت و مشاوره، از اکراه و اجبار در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی جلوگیری می‌کند و بر عقلانیت و انصاف تأکید دارد.
کیفیت شیر و حق انتخاب
آیه به‌طور ضمنی به کیفیت شیر مادر توجه دارد. اگر شیر مادر به دلایل بهداشتی یا معنوی (مانند فساد اخلاقی) برای فرزند نامناسب باشد، پدر می‌تواند با دلایل منطقی از شیردهی او جلوگیری کرده و دایه‌ای انتخاب کند. این حق، مشروط به عقلانیت و منطق است، نه خودسری.
استرضاع و حقوق دایه
عبارت «وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ» به امکان انتخاب دایه اشاره دارد. این تصمیم می‌تواند از سوی والدین یا خویشاوندان (مانند پدربزرگ یا مادربزرگ) مطرح شود. پرداخت به دایه باید به‌صورت «بالمعروف» (شایسته و عادلانه) باشد، که از استثمار جلوگیری می‌کند.
درنگ: پرداخت عادلانه به دایه، بر ارزش ذاتی خدمت او تأکید دارد و قانون عرضه و تقاضا را که به استثمار منجر می‌شود، نفی می‌کند.
بخش چهارم: نقد استثمار و نظام‌های اجتماعی
استثمار در روابط کاری
آیه، به‌طور غیرمستقیم، استثمار در روابط کاری را نقد می‌کند. پرداخت ناکافی به کارگران یا دایه‌ها، به‌ویژه در شرایطی که عرضه نیروی کار زیاد است، نوعی ظلم است که با عدالت قرآنی ناسازگار است. کارگر پیمانی، که فاقد مالکیت بر کار خود است، مانند ابزاری مورد بهره‌کشی قرار می‌گیرد.
درنگ: نقد استثمار کارگری در این آیه، بر ضرورت ایجاد نظام‌های عادلانه کاری تأکید دارد که ارزش ذاتی خدمت را به رسمیت می‌شناسد.
رزق حرام و استقلال اخلاقی
مادر می‌تواند رزقی را که از راه حرام (مانند نزول‌خواری) به دست آمده، رد کند. این حق، بر استقلال اخلاقی و شرعی او تأکید دارد و نشان‌دهنده توجه قرآن کریم به حفظ کرامت انسانی در روابط خانوادگی است.
بخش پنجم: برابری والدین و نقد سوءتفاهمات
برابری پدر و مادر در امور فرزند
عبارت «فَإِنْ أَرَادَا» (اگر آن دو اراده کنند) بر اراده مشترک پدر و مادر تأکید دارد. برخلاف سوءتفاهم برخی دیدگاه‌های فمینیستی، قوامیت مردان (الرجال قوامون) در این آیه مطرح نیست و والدین در امور فرزند برابرند. این برابری، عدالت در نقش‌های خانوادگی را تضمین می‌کند.
درنگ: برابری والدین در تصمیم‌گیری‌های مربوط به فرزند، نشان‌دهنده عدالت قرآنی در توزیع نقش‌ها و تکالیف است.
نقد تفسیرهای نادرست قوامیت
قوامیت مردان، محدود به مدیریت زندگی زناشویی است و به امور فرزندان تسری نمی‌یابد. این تمایز، سوءتفاهمات برخی دیدگاه‌های فمینیستی را که قوامیت را به سلطه مردان تعبیر می‌کنند، اصلاح می‌کند.
بخش ششم: علم و نظارت الهی
تقوا و خویشتن‌داری
عبارت «وَاتَّقُوا اللَّهَ» توصیه‌ای به خویشتن‌داری و پرهیزکاری است که با لحنی تهدیدآمیز، بر ضرورت رعایت قوانین الهی تأکید می‌کند. این توصیه، ضامن اجرای قواعد عادلانه آیه است.
علم تفصیلی الهی
عبارت «وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِير» بر آگاهی خداوند از تمام اعمال، از جزئیات ظاهری تا باطنی، تأکید دارد. واژه «بَصِير» به ثبت ظاهری اعمال (مانند فیلم‌برداری) و «علم» به آگاهی باطنی اشاره دارد.
درنگ: علم الهی، شامل تمام جزئیات اعمال، نیت‌ها و حتی آینده است، که با تمثیل خانه زلیخا به زیبایی تبیین می‌شود.
تمثیل خانه زلیخا
هستی، مانند خانه‌ای آینه‌گون است که خداوند از هر زاویه، همه‌چیز را در آن مشاهده می‌کند. این تمثیل، بر فراگیری و بی‌واسطگی علم الهی تأکید دارد، برخلاف نظریات فلسفی سنتی که علم الهی را به کلی یا جزئی محدود می‌کنند.
نقد فلسفه کهنه
نظریات فلسفی سنتی در باب علم الهی، مانند دیدگاه‌های ابن‌سینا و صدرا، ناکارآمدند و نیازمند بازنگری‌اند. هستی، کاسه علم پروردگار است و خداوند از هر موجود، به موجود دیگر علم دارد.
بخش هفتم: نقد فقه و ضرورت بازگشت به قرآن کریم
نقد برخی فتاوای غیرعلمی
برخی فتاوای فقهی در زمینه نفقه یا شیردهی، به دلیل عدم انطباق با قرآن کریم، غیرعلمی‌اند. این آیه، با ارائه نظامی جامع و عقلایی، ضرورت بازگشت به قرآن کریم را به‌عنوان منبع اصلی احکام نشان می‌دهد.
درنگ: بازگشت به قرآن کریم، به‌عنوان مرجع اصلی احکام، برای اصلاح فتاوای غیرعلمی ضروری است.
جهانی‌سازی آیه
این آیه، به دلیل جامعیت و عقلانیت، قابلیت ارائه به‌عنوان الگویی جهانی را دارد. نظام حقوقی آن، با تکیه بر عدالت، رضایت و مشاوره، می‌تواند در همه فرهنگ‌ها و جوامع مورد استفاده قرار گیرد.
جمع‌بندی نهایی
آیه 233 سوره بقره، با تبیین قواعد عقلایی و منطقی در احکام رضاع، نظامی عادلانه برای روابط خانوادگی ارائه می‌دهد. تأکید بر رضایت دوجانبه، مشاوره، نفی ظلم و استثمار، و برابری والدین در امور فرزند، این آیه را به الگویی بی‌نظیر تبدیل کرده است. نقد استثمار کارگری، رد رزق حرام، و اصلاح سوءتفاهمات فمینیستی، بر غنای این نظام حقوقی می‌افزاید. علم و نظارت الهی، با تمثیل خانه زلیخا، ضامن اجرای این قواعد است. این آیه، نه‌تنها نیازمند بازنگری فقهی برای اصلاح احکام غیرعلمی است، بلکه به دلیل جامعیت، قابلیت جهانی‌سازی و ارائه به‌عنوان الگویی برای نظام‌های حقوقی خانوادگی را داراست.
با نظارت صادق خادمی